Басмала – “Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим” – “Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)” жумласининг қисқартма шаклидир. У Намл сураси 30-оятининг бир бўлаги ҳисобланади. Ҳар бир хайрли ишни басмала билан бошлаш суннатдир. Жумладан, Қуръони карим қироатини ҳам. Суралар бошида басмалани айтиш суннат. Ўқувчи сура ўртасидан бошлаб қироат қилганида эса ихтиёрлидир, хоҳласа, айтади, йўқса, “истиоза” билан кифояланади. Лекин басмала билан бошлагани афзал.
Ваҳий – луғатда “тезлик билан махфий ишора қилиш” деган маънони англатади. Истилоҳда эса, Аллоҳ таолонинг пайғамбарлардан бирига нозил қилган Каломидир. Ушбу атамани пайғамбар (алайҳиссалом)лардан бошқага нисбатан қўллаш мумкин эмас. Яъни, пайғамбар бўлмаган одамга ваҳий тушди, дейилмайди.
Ийҳоъ – ваҳий сўзидан умумийроқ бўлиб, набий ва расуллардан бирига ваҳий нозил қилиш ҳам, пайғамбар бўлмаган кишиларга ишора қилиш ёки қалбига бирор нарсани солиш ҳақида гап кетганда ҳам қўлланилади. Шунинг учун бу лафзни набийга ва набий бўлмаганларга нисбатан ишлатиш мумкин.
Истиоза – “Аъузу биллаҳи минаш шайтонир рожим” (“Қувғин этилган шайтон (васвасаси)дан Аллоҳ паноҳ беришини сўрайман”) жумласининг қисқартмасидир. Луғатда “паноҳ тилаш” маъносини англатади. Истилоҳда эса қироатни бошлашдан олдин Аллоҳ таолодан шайтон ёмонлигидан паноҳ сўрашдир. Суранинг хоҳ аввалидан, хоҳ ўртасидан бошлаб қироат қилганда “истиоза”ни айтиш мустаҳабдир. Айрим уламолар вожиб дейишган.
Қироат – арабча “قرأ” сўзи ўзагидан олинган бўлиб, “Қуръон тиловат қилиш, ўқиш” каби маъноларни ифодалайди.
Қори – арабча “قرأ” сўзи ўзагидан олинган бўлиб, “Қуръон қироат қилувчи, ўқувчи” маъноларни англатади.
Қуръон – арабча “قرأ” сўзи ўзагидан олинган бўлиб, “ўқиш, жамлаш” каби маъноларни англатади. Истилоҳда эса, Қуръон Аллоҳ таолонинг Жаброил (алайҳиссалом) воситасида Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га туширган, тиловати ибодат ҳисобланган Каломидир.
Маданий – ҳижратдан кейин Мадина ва бошқа жойларда нозил бўлган cуралар. Бу атама 26 та сурага нисбатан қўлланилади. Маданий оятлар адади 1456 та бўлиб, Қуръоннинг 37 фоизини ташкил этади. Маълумки, Қуръони карим оятлари бир жойда эмас, балки Макка, Мадина, Тоиф, Жуҳфа, Байтул Мақдис, Ҳудайбия каби шаҳарларда ва Мино, Арафот, Бадр, Уҳуд каби ерларда туширилган.
Маккий – Маккада ҳижратгача нозил бўлган суралар. Бу атама 88 та сурага нисбатан қўлланилади. Маккий оятлар адади 4780 та бўлиб, улар Қуръоннинг 63 фоизи ташкил этади.
Мусҳаф – луғатда “саҳифаланган” маъносини англатади. Истилоҳда эса, ўзида бир қанча саҳифани жамлаган китобга “мусҳаф” дейилади. “Мусҳаф” ибораси асосан Қуръони каримга қўлланилади. Бу Усмон ибн Аффон (розияллоҳу анҳу)нинг Мусҳафи бўлиб, қолган Мусҳафлар ундан кўчирилган. У зот халифалик даврида ваҳий котиби бўлмиш Зайд ибн Собит ва бир қанча саҳобалар (розияллоҳу анҳум)га бир неча Мусҳаф кўчиришни буюради. Мусҳафлар тайёр бўлгач, бирини ўзи ва Мадина аҳли учун сақлаб, қолганларини Макка, Шом, Куфа, Басра каби жойларга юборади. Ана шу Мусҳафлар “Усмон Мусҳафи, Имом Мусҳафи” дейилади.
Оят – луғатда “мўъжиза, аломат, ибрат, далил” сингари маъноларни англатади. Истилоҳда эса, сураларнинг тугалланган маънога эга бўлаги “оят” дейилади. Қуръони карим 6236 оятдан иборат.
Пора – форсча сўз бўлиб, “қисм, жуз, бўлак” каби маъноларни англатади. Қуръони карим 30 порадан иборат. Ҳар бир пора 20 бетни, яъни 10 варақни ташкил этади. Пора маълум сура ёки оятлар адади билан белгиланмайди. Мисол учун, Бақара сураси 2 порадан зиёдроқдир. Айрим поралар эса ўз ичига бир неча сурани олган, жумладан, 30-порада 37 та сура жой олган.
Рубъ – Бир поранинг тўртдан бир қисми, яъни 5 бет. Қуръони карим 240 рубъдан иборат.
Сура – луғатга кўра, “шараф, мақом, қўрғон” каби маъноларни билдиради. Истилоҳда эса, “сура” деб Қуръони карим оятларининг бошланиши ва тугаши белгиланган қисмига айтилади. Қуръони карим 114 сурадан иборат.
Тажвид – луғатда, “чиройли қилиш, сифатини ошириш” каби маъноларни англатади. Истилоҳда эса, тажвид деб, ҳар бир ҳарфнинг махраж, сифат, мад, тарқиқ, тафхим каби тажвид қоидаларидан иборат ҳақини бериш тушунилади. Тажвидни назарий жиҳатдан билиш фарзи кифоя, унга амал қилиш ҳар бир мусулмон эркак ва аёл учун фарзи айндир. Зеро, Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади: “...Қуръонни «тартил» билан (дона-дона қилиб) тиловат қилинг!” (Муззаммил сураси, 4-оят).
Тафсир – луғатда “очиб бериш, баён қилиш, шарҳлаш” каби маъноларни англатади. Истилоҳда эса, Қуръони карим лафзларини талаффуз этиш кайфияти (қироатлар), уларнинг (луғавий) маънолари, муфрад ва таркибий ҳукмлари (сарф, наҳв ва балоғат қоидалари), таркиб ҳолатида далолат қиладиган (ҳақиқий ва мажозий) маънолари ва у илмнинг тўлдирувчилари (носих, мансух, нозил бўлиш сабаблари ва қиссалар)дан баҳс қиладиган илмдир. Бу илмга луғат, сарф, наҳв, балоғат, усулул фиқҳ ва қироат илмларини чуқур ўрганиш билан эришилади.
Ҳизб – Қуръони каримнинг олтмишдан бир қисми, яъни ярим пора.
Толибжон ҚОДИРОВ
тайёрлади.