Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

  وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ {11} التغابن

  “Кимки имoн кeлтирсa, у унинг қaлбини тўғри йўлгa ҳидoят қилур. Aллoҳ ҳaр нaрсaни билувчидир”. (Тағобун: 11)

Қалбнинг ҳидоятланиши бу барча ҳидоятнинг пойдевори, барча муваффақиятнинг асоси, барча умрнинг таянчи ҳамда барча ишнинг негизи ҳисобланади.

Нўъмон ибн Башир розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадиснинг охирида: Набий алайҳис салом:

أَلا وَإِنَّ فِي الْجَسَدِ مُضْغَةً إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الْجَسَدُ كُلُّهُ وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ كُلُّهُ أَلا وَهِيَ الْقَلْبُ

  “Огоҳ бўлинглар! Ҳамманинг жисмида бир бўлак гўшт бўлади. Агар у салоҳиятли бўлса, бутун жасад салоҳиятли бўлади. Агар у фасод (айниса, яроқсиз) бўлиб қолса, бутун жасад фасод бўлади. Огоҳ бўлинг, у қалбдир”, дедилар. 

Қалбингизни салоҳиятли бўлиши бу дунё ва охиратда сизнинг саодатингиздир. Унинг фасод бўлиши аниқ ҳалокат бўлиб, унинг қай даражада ҳалокатга юз тутишини ёлғиз Аллоҳ билади. Аллоҳ таоло айтади:

إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ (37)

 “Aлбaттa, бундa (ўйғoқ) қaлб эгaси бўлгaн ёки ўзи ҳoзир бўлиб, қулoқ тутгaн киши учун eслaтмa бoрдир”. (Қоф:37)

Барча махлуқнинг ёлғиз қалби бўлади. Лекин у икки хилдир.

1. Нур ила уриб турувчи, иймон ила ёришадиган, ишончга тўла ҳамда тақво ила тирик қалб.
2. Ўлик, бутунлай сўнган, унда барча харобалик, ҳалокатлик бор бўлган касал қалб.

Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло имондан юз ўгирувчиларнинг қалблари ҳақида бир оятда қуйидаги мазмунда марҳамат қилади:

فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً (البقرة 10)

“Улaрнинг диллaридa xaстaлик (шубҳa вa кибр кaсaли) бoр. Aллoҳ улaргa (шу) xaстaликни зиёдa қилди”. (Бақара: 10)

Яна бошқа бир ояти каримада Аллоҳ таоло шундай дейди:

(وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُم الله بكُفْرِهِم فَقَلِيلاً مَا يُؤمِنُون.) (سورة البقرة: الآية 88)

"Қалблaримиз (ислoм учун) бeрк", - дейдилaр. Йўқ, бaлки куфрлaри сaбaбли улaрни Aллoҳ лaънaтлaгaн. Бинoбaрин, улaрнинг oзчилик қисмигинa имoн кeлтирaдилaр. (Бақара: 88)

Аллоҳ таоло айтади:

أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا? (محمد 24)

“Axир, улaр Қуръoн (oятлaри) ҳaқидa фикр юритмaйдилaрми?! Бaлки диллaрдa қулфлaри бoрдир?!” (Муҳаммад: 24)

Яна бошқа бир ояти карима қуйидаги мазмунда келган:

 وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِي آذَانِنَا وَقْرٌ? [فصلت: 5]

 “Улaр дедилaр: "Диллaримиз сeн бизлaрни дaъвaт қилaётгaн нaрсaдaн тўсилгaн, қулoқлaримиздa эсa  oғирлик (кaрлик) бoрдир”. (Фуссилат: 5)

Демак, қалблар касал бўлиши, муҳрланиб қолиши, қулфланиши ҳамда ўлиши ҳам мумкин экан.

Тўғри, исломдан бош тортадиганларнинг кўксиларида қалблари бор. Лекин у қанақа қалб? Бу ҳақда қуйидаги мазмундаги ояти карима мавжуд: 

وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ [الأعراف/179]

“Жинлaр вa инсoнлaрнинг кўпчилигини жaҳaннaм учун ярaтгaнмиз. Улaрдa қaлблaр бoр, (лeкин) улaр билaн "aнглaмaйдилaр". Улaрдa кўзлaр бoр, (лeкин) улaр билaн "кўрмaйдилaр". Улaрдa қулoқлaр бoр, (лeкин) улaр билaн "эшитмaйдилaр". Улaр ҳaйвoнлaр кaбидирлaр. Бaлки, улaр (янaдa) aдaшгaнрoқдирлaр. Aнa ўшaлaр ғoфиллaрдир.

   Ушбу ояти каримада Аллоҳ таолонинг марҳамати, ҳидоятидан бенасиб бўлган ҳақиқий ғофил бандалар ҳақида айтиляпти. Уларнинг ҳам қалблари бор. Лекин бу қалблари билан улар ҳақиқатни англай олмайдилар.

Имом Бухорийнинг ал-Адаб ал-Муфрад номли китобларининг 683 сонли ҳадисда:

 حدثنا الحسن بن الربيع قال حدثنا أبو الأحوص عن الأعمش عن أبي سفيان ويزيد عن أنس قال : كان النبي صلى الله عليه و سلم يكثر أن يقول اللهم يا مقلب القلوب ثبت قلبي على دينك.

 Анас розияллоҳу анҳу айтадилар: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Эй қалбларни айлантирувчи Зот, қалбимни Ўз динингда собит қил”, деб кўп дуо қилардилар”. (Имом Бухорий ривояти).

Мўминнинг қалби нафақат рамазон ойида балки, бошқа ойларда ҳам рўза тутади. Қалб қандай рўза тутиши мумкин?..

Қалбнинг рўза тутиши бу қалбнинг ҳалок қилувчи ширк амаллардан, бузуқ эътиқоддан, ёмон васвасадан, ёвуз, жирканчли ниятлардан ҳамда ғамга ботган лаҳзалардан фориғ бўлишидир.

Мўминнинг қалби доимо Аллоҳ таолога бўлган муҳаббат ила тирик туради. Аллоҳ таоло Қуръони каримда қандай Ўзини сифатлаган бўлса, бу қалб Роббисини, худди шундай исми-сифатлари билан танийди. Бу қалб ақл кўзи билан Роббисининг исми-сифатлари сатрларини, У Зотнинг бу борлиқдаги қудрати саҳифаларини мутолаа қилади. Ҳамда махлуқотларни яратиши ҳақидаги дафтарларни ўқийди.

Мўминнинг қалбида зулматлик қолдирмайдиган ёрқин нури бўлади. Бу нур пайғамбардан, самовий таълимотлардан ҳамда раббоний шариъатдан бўлган нурдир. Ушбу нур Аллоҳ таоло бандасига ато қилган фитрат нурига қўшилиш натижасида иккита улкан нурга айланади. Қуръони каримда ушбу мазмунда оят бор:

نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ {35}النور

“Нур устигa нур (бўлур). Aллoҳ ўзининг (бу) нуригa ўзи xoҳлaгaн кишилaрни ҳидoят қилур. Aллoҳ oдaмлaр (ибрaт oлишлaри) учун (мaнa шундaй) мaсaллaрни кeлтирур. Aллoҳ бaрчa нaрсaни билувчидир”. (Нур: 35).

Мўминнинг қалби чироқ каби чарақлайди, қуёш каби нур сочади, тонг каби ярақлайди. 

Мўмин қалбининг Қуръони каримни эшитиши ила имон нури, тафаккур қилиши ила ишончи ҳамда атроф-муҳитга ибрат назари билан боқиши ила ҳидояти зиёдалашади.

Мўминнинг қалби кибр қилишдан рўза тутади. Чунки кибр - қалб рўзасини бузади. Шунинг учун ҳам кибр мўминнинг қалбидан жой олмайди. Чунки кибрланиш инсонга хос эмас. Аслида кибрнинг жойлашадиган ўрни қалб ҳисобланади. Мабодо кибр қалбдан жой олса, бу қалб эгаси эси паст аҳмоққа, ваҳший ҳайвонга айланади. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси қудсийда Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло шундай дейди:

قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ الْكِبْرِيَاءُ رِدَائِى وَالْعَظَمَةُ إِزَارِى فَمَنْ نَازَعَنِى وَاحِدًا مِنْهُمَا قَذَفْتُهُ فِى النَّارِ

“Кибрлилик менинг ридомдир. Улуғворлик менинг изоримдир. Ким шулардан бирортасини мендан тортиб олмоқчи бўлса, уни жаҳаннамга улоқтираман”.

Мўминнинг қалби ужубдан рўза тутади. Ужуб – инсон ўз нафсини комил бўлди деб тасаввур қилиши, ўзини бошқалардан афзал кўриши ва ўзида бошқаларда бўлмаган яхшиликлар бор деб ўйлаши. Бу эса айни ҳалокатнинг ўзидир. Анас ибн Моликдан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам:

 عن انس بن مالك عن النبي صلى الله عليه و سلم ثلاث مهلكات شح مطاع وهوى متبع واعجاب المرء بنفسه من الخيلاء.

“Учта ҳалок қиладиган нарса бор: Итоат қилинадиган бахиллик. Эргашиладиган ҳавойи нафс. Инсоннинг кибр туфайли ўз-ўзидан ажабланиши”.

Бу ужубланиш касаллигининг даъвоси – инсон ўз айбига, кўплаб камчиликларига, унутиб қўйган минглаб ёмонликлари-ю хатоларига назар ташламоғи. Шунингдек, бу нарсаларнинг Роббиси ҳузуридаги ҳеч ҳам ёзишликда адашмайдиган ва унутиб ҳам қўймайдиган китобда сақланиб турганини ҳис қилмоғи.  

Мўминнинг қалби ҳасад қилишдан рўза тутади. Чунки ҳасад инсоннинг солиҳ амалларини беҳудага суворади. Унинг қалбидаги нурини ўчиради. Ҳамда доимо Аллоҳ сари қиладиган сай-ҳаракатларини пучга чиқаради. Аллоҳ таоло “Нисо” сурасининг 54 оятида шундай мазмунда марҳамат қилади:

أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ (54)

“Ёки Aллoҳ ўз фaзлидaн бeргaн нeъмaтлaри учун oдaмлaргa ҳaсaд қилaдилaрми?”.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Набий алайҳис салом:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ، قَالَ : لا تَحَاسَدُوا وَلا تَبَاغَضُوا ، وَلا تَنَاجَشُوا وَلا تَدَابَرُوا ، وَلا يَبِيعُ بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ   ...    

“Бир-бирларингизга ҳасад қилманглар. Бир-бирларингизни ёмон кўрманг. Ўзаро тортишманглар. Бир-бирларингизга душманчилик қилманг. Бирларингиз бошқа бирларингизнинг савдоси устидан савдо қилмасин”, деб айтдилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобаридан бир кишини уч марта жаннат аҳлидан эканининг хабарини бердилар. Шунда анашу кишидан: “Жаннатга кириш бахтига нима билан эришдингиз”, деб сўралганида, у киши: “Мен қалбимда бирор мусулмонга нисбатан ҳасад ё гина-адоват ё ғилли-ғашлик бўлмаган ҳолимда тунайман”, деб жавоб берган экан.

 Кўкалдош ўрта махсус ислом билим юрти мударриси

Баратов Ғиёсиддин манбалар асосида тайёрлади.

Маълумки, рўза нафақат инсон руҳияти ва маънавиятига, балки организми учун ҳам ижобий таъсир кўрсатиши шубҳасиз. Рўза тутиш рамазон ойида фарз бўлса-да, уни баъзи узрлар сабабли рамазондан бошқа пайтларда қазо қилиб тутиш ҳам мумкин. Мусофирлик, касаллик, ҳомиладорлик, кексалик ҳамда ҳайз ва нифос кўрган аёл шулар жумласидандир. Қуйида улар билан бирма-бир танишамиз:

1. Мусофирлик. Маълумки, сафар машаққат, қийинчилик ва хавф-хатарлардан иборат. Доно халқимизда, “Йўл азоби – гўр азоби” деган мақол бежиз айтилмаган. Шундай экан, мусофир ҳар хил ноқулай аҳволга тушади, қийинчилик ва машаққатларга дуч келади, заҳмат чекади, имкониятлари чекланиб, кўп нарсага эҳтиёж сезади ва ҳоказо. Табийики, бу динимиз кўрсатмаларини адо этишда ҳам билинади. Ҳаётнинг барча жабҳасини қамраб олган Ислом динида ҳам шуларга алоҳида эътибор қаратган. Мусофир ва беморлар каби ночор кишиларга имкониятларига қараб енгилликлар ато этилган. Зотан, Ислом енгиллик динидир. Аллоҳ таоло марҳамат қилади: “Аллоҳ сизларга енгилликни истайди, оғирликни хоҳламайди” (Бақара сураси, 185-оят). Шундай экан, Аллоҳ таоло ҳар бир бандага тоқатидан ортиқчасини юкламайди. Мусофир киши шариатнинг қайси кўрсатмасида қийинчиликка дуч келмасин, албатта, унга динимизда енгиллик бор. Жумладан, Рамазон рўзасини тутишда ҳам. Аллоҳ таоло марҳамат қилади: “...Бас, сизлардан ким бемор ёки сафарда бўлса, саноғи бошқа кунлардандир...” (Бақара сураси, 185-оят). Демак, бемор ва мусофирларга Рамазонда рўза тутмасликка рухсат бор. Шарти шуки, хаста касалликдан тузалгандан, мусофир сафардан қайтиб, ўз юртига келганидан кейин, албатта, қолдирган кунлари миқдорича қазо тутадилар.

Мусофир сафар давомида қийинчиликка дуч келиши ё келмаслигидан қатъи назар, Рамазон ойи рўзасини тутмаслиги мумкин. Аммо сафар давомида машаққат бўлмаса, рўза тутиши фазилатдир. Зеро, Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилган: “Агар билсангиз, рўза тутишингиз яхшироқдир” (Бақара сураси, 184-оят).

Рамазон рўзасини тутиб, тонг отганидан кейин сафарга чиққан киши ўша куни рўзасини очмаслиги зарур. Мабодо очса, қазо вожиб бўлади. Шунингдек, мусофир кундузи юртига кириб борадиган ё муқим бўладиган бўлса ҳам, ўша куни рўза тутиши керак. Ўша куни рўза тутмаган ҳолда, Рамазони шарифнинг ҳақ-ҳурматидан қуёш ботгунича емай-ичмай туриши вожибдир.

2. Касаллик. Кишининг саломатлиги доимо ҳам бир хил бўлавермайди, албатта. Шунга кўра, беморларнинг рўза тутиши ёки тутмаслиги ҳақида бир тўхтамга келиш қийин. Бу борада, уларга умумий кўрсатма эмас, балки аҳволлари обдон ўрганилгач, ҳар бирига тегишли хулоса ва тавсиялар берилади. Зеро, бунда саломатликни асраш билан бир қаторда, Аллоҳ таолога итоат бор. Унутмаслик лозимки, динимизда белгиланган енгилликлар, хусусан, рўза тутиш ёки тутмаслик борасидаги кўрсатмалар тиббиёт ва Ислом динини пухта ўрганганлар томонидан тавсия қилинади. Баъзи беморлар бу борада, хасталар ҳолатини яхши тушуниб, тўғри тавсия берадиган, ўз ишига моҳир шифокорларга мурожаат қилиш ўрнига, тиббиётдан умуман хабари йўқ кишилардан фатво сўрашади. Бу эса, тўғри эмас.

Кўп беморлар рўза тутмоқчи бўладилар, лекин қувватлари етмайди ёки рўза тутишса, касаллиги оғирлашади ёки касаллик белгилари жиддийлашади. Ҳолбуки, Ислом енгиллик динидир. Аллоҳ таоло ҳар бир бандага тоқатидан ортиқчасини юкламайди. Бемор киши шариатнинг қайси кўрсатмасида қийинчиликка дуч келмасин, албатта, унга ҳам динимизда енгиллик бор. Жумладан, Рамазон рўзасини тутишда ҳам. Аллоҳ таоло марҳамат қилади: “...Бас, сизлардан ким бемор ёки сафарда бўлса, саноғи бошқа кунлардандир...” (Бақара сураси, 184-оят). Демак, оятда таъкидланганидек, бемор ва мусофирларга Рамазон рўзасини тутмасликка рухсат бор. Аммо улар шулардан фориғ бўлгач, албатта, қолдирган кунларини қазо тутадилар.

Рўза тутса, касаллигининг оғирлашиши, дардининг зўрайиши ёки тузалишининг чўзилишидан қўрққан касал киши Рамазон ойи рўзасини тутмаслиги мумкин. Рўза тутган бемор дарди кучайганидан рўзасини очса, унга каффорат лозим бўлмайди. Мабодо касал одам кундузи тузалиб қолса, ўша куни Рамазони шарифнинг ҳақ-ҳурматидан қуёш ботгунича емай-ичмай туриши лозим.

3. Ҳомиладор аёл. Бундай аёл, ўзининг ёки боласининг соғлиғига зарар етишидан қўрқса, Рамазон ойи рўзасини тутмаслиги жоиз. Зеро, Рамазонда рўза тутиш ҳомиладор аёлда физиологик ва кимёвий ўзгаришларга сабаб бўлиши илмда исботланган. Бу ерда ҳукм ҳомиланинг ойига кўра эмас, балки аёлнинг ва ҳомиланинг ҳолатига қараб белгиланади.

Агар ҳомиладор аёл соғлом бўлиб, ўзини яхши ҳис қилса ва бирор аъзосидан шикояти бўлмаса, рўза тутса, зарари йўқ. Акс ҳолда, рўза тутмайди. Ҳомиладор аёллар Рамазон ойи киришидан олдин ўзлари ва ҳомилаларини мусулмон шифокор кўригидан ўтказишлари лозим. Кейин, ҳолатларига қараб рўза тутиш ёки тутмасликлари белгиланади. Агар текширишлар натижаси ижобий чиқса, шифокор рўза тутишга рухсат беради. Акс ҳолда, йўқ. Мабодо рўза тутганда ҳомиладор аёлларда қондаги қанд миқдори пасайиб кетгани ёки ғайри табиий ҳолат борлигидан қаттиқ бош оғриғи, кўзлар қамашиши, қаттиқ чарчоқ босиши ёки ўрнидан туришда қийналиш ҳолатлари кузатилса, дарҳол рўза тутиш ёки тутмаслик учун шифокор билан маслаҳатлашлари зарур.

Ҳомиладор аёлларга қуйидаги ҳолатларда рўза тутиш тақиқланади:

– Қон босими ўлчаганда, ўлчагичнинг юқори рақами 100 дан паст натижани кўрсатганда. Зеро, ҳомиладор аёл бундай ҳолатда рўза тутса, ўзини тутиб туролмаслик тугул, ҳатто ҳушидан кетиб қолиши ҳам эҳтимолдан холи эмас;

– Ҳомиладорликдаги қусиш онларида. Айниқса, бу ҳолат ҳомиладорликнинг аввалги уч ойида оғир кечади;

– Ҳомиладорлик даврида заҳарланганда. Зеро, шу аснода қон босими кўтарилиб, пешобда албумин пайдо бўлади, аъзоларда шиш кузатилади, қонда қанд миқдори кескин пасайиб кетади. Оқибатда, органик касалликлар келиб чиқади. Бу ҳолатдан дард чеккан бемор, албатта, шифокор назоратида бўлиши зарур.

4. Эмизикли аёл. Бу тоифадаги аёллар ифторликдан кейин саҳарликкача бўлган вақт мобайнида витаминларга бой озуқалар истеъмол қилишлари шарти билан Рамазон рўзасини тутишларига рухсат бор. Шундай қилингандагина рўзадорлик пайтида сарфланган зарурий моддалар ўрни қопланади. Таъкидлаш зарурки, у озуқалар эмадиган болага ҳам салбий таъсир кўрсатмаслиги керак. Акс ҳолда, рўза тутишлари мумкин эмас. Агар рўза тутилса, эмизикли аёлнинг ўзи ё эмадиган болага зарар етиши тахмин қилинса ёки эмизишга салбий таъсир ўтказса, ундай аёл рўза тутмаслиги мумкин. 

5. Ҳайз ва нифосли аёллар. Аёллар ҳайз ва нифос ҳолатида рўза тутишлари мумкин эмас. Мабодо рўза тутаётган аёл ҳайз кўриб қолса ё кўзи ёриб, нифос қони чиқса, рўзасини очади. Ҳайз ё нифос қонидан тонг отганда тоза бўлган аёл ўша куни рўза тутмайди, лекин юқорида таъкидланганидек, Рамазони шарифнинг ҳақ-ҳурматидан қуёш ботгунича емай-ичмай туриши вожибдир. Чунки нифос ёки ҳайзли бўлатуриб тутилган рўза ўтмайди. Аёллар Рамазонда ҳайзли ё нифосли бўлиб қолсалар, покланганларидан кейин қазосини тутиб берадилар. Зеро, йилда бир келадиган рўзани қазосини тутиш машаққат эмас.

6. Қарилик. Бу тоифага мансуб кишилар соппа-соғ бўлсалар-да, ёшлари улуғлиги эътиборидан, рўза тутсалар қийналиб, ҳолдан тойишади. Шунга кўра, улар рўза тутмасликка узрлидирлар. Зеро, Қуръони каримда бундай дейилган: “Мадори етмайдиганлар зиммасида бир мискин кимсанинг (бир кунлик) таоми фидядир” (Бақара сураси, 184-оят). Демак, рўза тутишга қуввати етмайдиган чол ва кампирлар рамазон ойи рўзасини тутмайдилар, балки, рамазоннинг ҳар бир куни ҳисобидан фитр садақаси миқдорида фидя берадилар. Кексалар фидя беришларининг боиси, кундан-кунга қариб заифлашиб боришлари ва қайтиб ёшариб рўза тутишларидан умид йўқлиги эътиборидандир. Аммо Рамазон ўтгач, қувватга кириб қолишса, гарчи фидя берган бўлсалар-да, қолдирган рўзаларининг қазосини тутиб беришлари шарт. Шунингдек, мусофир муқим бўлгач, касал соғайгач, ҳомиладор ва эмизикли аёлдан зарар хавфи кетгач, ҳайз ё нифосдаги аёл тоза бўлгач, Рамазон ойи рўзасидан тутмаган кунларининг қазосини тутиб беришлари лозимдир.

Уламоларимиз қуйидаги тоифаларни ҳам рўза тутмасликка узрлилар қаторига қўшишган:

7. Очлик ва чанқоқлик оқибатида ҳолдан тойганлар. Ўта қаттиқ очлик ёки чанқоқлик оқибатида ҳалок бўлиш даражасига етган, ақлига ёки бирор аъзосига хавф туғилган киши ҳам рўза тутишдан узрли ҳисобланади. У ҳам кейин қазосини тутиб беради. Чунки Аллоҳ таоло бундай деган: “Ўзингизни қўлингиз билан ҳалокатга ташламанг...” (Бақара сураси, 195-оят).

8. Мажбурланган шахслар. Бировни ўлдириш ёки аъзоларидан бирини ишдан чиқариш билан таҳдид солиниб, рўзасини очишга мажбурланган киши ҳам узрли ҳисобланади. Қазосини кейин тутиб беради. Мажбурлаб, зўрлик билан номусига тегилган аёлнинг рўзаси очилади ва қазосини тутиб беради.

Бошқалар томонидан гуноҳ ишни қилишга мажбурланган киши осий бўлмайди. Зотан, Ибн Аббос (розияллоҳу анҳумо)дан ривоят қилинган ҳадисда Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Албатта, Аллоҳ менинг умматимдан хатони, унутишни ва мажбур қилинган нарсани кечиргандир”, дедилар (Имом Ибн Можа ривояти).

Мажбур қилувчилар эса оғир гуноҳни содир қилган бўлишади. Мажбур қилиб рўзасини очтириш, намоз ўқитмаслик, динга қарши гапларни айттириш шулар жумласидандир. Мажбурлаш дейилганида, мажбур қилинаётган одамнинг жони ёки бирор аъзосига таҳдид солиниши назарда тутилади. Демак, бундан паст даражадаги мажбурлаш гуноҳ ишни қилаверишга асос бўлолмайди. Фақат ўлим хавфи ёки танасидаги аъзоларидан бирининг йўқолиши, майиб бўлиши хавфигина шаръий эътибордаги мажбурлаш ҳисобланади.

9. Машаққатли касб эгалари. Касбини тарк қилса, куни ўтмайдиган ёки рўза тутса, касбини бажара олмайдиган киши ҳам узрли ҳисобланади. Бу тоифага новвой, темирчи ва кон ишчилари кабилар киради. Улар саҳарликка туриб, рўзага ният қиладилар. Иш жараёнида ҳолдан тойиб қолишса, рўзани очиб, кейин қазосини тутиб беришади. Аммо, бу тоифадаги кишилар ушбу касбларидан бошқа йўл ёки ишни камайтириш билан тирикчилик ўтказишга ёхуд таътил олишга имконлари бўлса, узрли ҳисобланмайдилар.

Толибжон ҚОДИРОВ 
тайёрлади.

Аллоҳ таоло Рамазони шариф ойида кишиларни ҳидоят сари бошловчи, инсониятга бахт-саодат йўлларини кўрсатувчи Қуръони каримни нозил қилган. Шунинг учун бу кунларни кечалари тоат ва ибодатда қоим, кундузлари соим — рўзадор бўлиш билан ўтказамиз.

Рўза Қуръон оятлари Пайғамбаримиз ҳадислари ва ижмои уммат билан собит бўлгандир.

Маълумки, рўзанинг луғавий маъноси «мутлақ ўзини тийиш» бўлиб, шариатда балоғат  ёшига етган киши Аллоҳ таоло розилигини топиш умидида саҳардан то қуёш ботгунча еб-ичиш ва жимодан ўзини ушлаб  туришига айтилади. Унинг фарз,  ихтиёрий нафл, каффорат, назр, қурбонлик ўрнига тутиладиган рўза каби бир неча турлари мавжуд.

Рамазон рўзаси эса, Қуръон ва ҳадис орқали мусулмонларга фарз бўлган амаллардандир. Бу ҳақда Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг «Бақара» сураси, 183-оятида шундай баён қилади:

«Эй имон келтирганлар!  Сизлардан олдинги (уммат)ларга фарз қилингани каби сизларга ҳам рўза тутиш фарз қилинди шояд (у сабабли тақволий бўлсангиз».

Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом:

«Кимки Рамазон ойида рўзанинг фарзлигига ишонган ва Аллоҳ таолонинг розилигини истаган ҳолда рўза тутса, унинг ўтган гуноҳлари кечирилади» - дедилар.

Ислом енгиллик динидир. Аллоҳ таоло Қуръони каримда: «Аллоҳ ҳеч бир жонга (унинг) тоқатидан ташқари нарсани таклиф этмайди...», ─дейди (Бақара, 286). Унинг марҳамати ва ҳикмати билан бу ибодат ҳам қудрати етган кишиларгагина фарз қилинди. Агар бир киши хасталигини кучайиши ёки тузалишининг кечикишидан қўрқса, сафарда бўлса, ҳомиладор ёки эмизикли аёл гўдагига зиён етишидан хавотирда бўлса, ёки бир киши табаррук ёшга етган бўлиб, у ҳолдан тойса ва рўза тутишга қурби етмаса бундай кишилар рўза тутмасликлари жоиз. Улар рўза тутишга моне бўлган сабаблар кетганидан сўнг, қолдирган кунларининг қазосини тутадилар. Табаррук ёшдаги отахон ва онахонларимиз рўза тута олмасалар ҳар кунги рўза учун бир мискин таоми миқдорида фидя берадилар.

Барча ибодатлар каби рўзанинг ҳам ўзига яраша шарт-шароитлари, мустаҳаб ва макруҳлари бор. Жумладан саҳарликни таъхир қилиш (тонг отишига тақаб тўхтатиш), ифторликни эса аксинча тез (яъни, қуёш ботиши билан) қилиш мустаҳабдир. Рўзадор фақат оч-ташна қолиши билан Аллоҳ таолога тақво қилган бўлмайди, балки барча ишда ўта ҳушёр, бошқалар билан муомалада мулойим бўлиши, ўз нафсига ҳокимлик қилиши лозим. Шунингдек, кам таъминланган оилалар, етим-есирлар, беморларга ўзининг қалб қўри, меҳр тафти ила ғамхўрлик кўрсатиши даркор.

Рўзанинг мукаммал бўлиши учун ёлғон сўзлаш, иғво ва бўҳтон қилиш, нолойиқ сўзлар билан ўзгалар дилини оғритиш каби иллатлардан ўзини сақлаши лозим. Бу борада пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом муборак ҳадисларида: «Қайси бир рўзадор ёлғон гапириш ва унга амал қилиш каби гуноҳларини тарк этмаса, ундай кишининг фақат еб-ичишини тарк этиб юришига Аллоҳ мухтож эмас»,  - деб марҳамат қилдилар.

Рамазони шариф тоат-ибодат, қут-барака, бахт-саодат ойидир. Шунинг билан бирга, бу ойда гуноҳлар мағфират этилиб,  тавба-тазарруълар, чин ихлос ва эътиқод ила қилинган дуолар мустажоб бўлиб, қалблар таскин топади, қилинган хайрли ишлар савоби бир неча бор зиёда қилинган ҳолда қабул қилинади, иншоаллоҳ.

Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом муборак ҳадисларида: «Агар умматларим Рамазон ойининг улар учун қанчалик шарофатли ва баракотли эканини яхши билганларида эди, фақатгина шу бир ой эмас, балки йилнинг қолган ҳамма ойларида ҳам рўза бўлишини орзу қилган бўлар эдилар», - деб марҳамат қилганлар. Яна бир ҳадисда айтадиларки: «Рамазон ойининг биринчи ўн кунлиги раҳмат, иккинчи ўн кунлиги мағфират ва учинчи ўн кунлиги дўзахдан паноҳ топиш кунларидир».

Бу мағфират ойида меҳр-мурувват, саховат, олиҳимматлик кўпроқ қилинади, гина-кудуратли инсонлар ҳам бир-бирларига қучоқ очадилар, ўзаро узр сўрашадилар. Биламизки, кечиримли ва меҳр-шафқатли бўлиш ҳар бир мусулмон учун ҳам қарз ҳам фарздир.

Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг «Тўй, маросим ва маъракаларни меъёрида ўтказиш ҳақида»ги Фатвосида таъкидланганидек, ҳар қандай ишда ўртаҳоллик, мўътадиллик ва меъёр ҳамиша маъқулланиб келинган. Ҳаддан ошиш, исрофгарчилик, манманлик ва риёкорлик каби иллатлар ақлан ва шаръан қораланиб, улардан ҳазар қилишга буюрилган.

Қуръони каримнинг Исро сурасида:  «Қариндошга, мискин ва йўловчига (хайр-эҳсон қилиш билан) ҳақларини адо этинг ва исрофгарчиликка мутлақо йўл қўйманг! Чунки, исрофгарлар шайтонларнинг биродарларидир. Шайтон эса Парвардигорига ўта ношукр эди»  - дейилади (Исро, 26-27).

Демак, силаи раҳм ва турли хайр-эҳсонларни беришда ҳам меъёрдан ташқари харажат қилиш, исрофгарчиликка йўл қўйиш Аллоҳ томонидан ман этилган.

Шунингдек, Қуръони каримда хайр-эҳсонда ўртаҳол бўлганлар  Аллоҳнинг суюкли бандалари эканлиги таъкидланади:

«Улар (Раҳмоннинг суюкли бандалари) эҳсон қилганларида исроф ҳам, хасислик ҳам қилмаслар, (тутган йўллари) бунинг ўртасида  — мўътадилдир» (Фурқон, 67).

Ҳадиси шарифларда ҳам исрофгарчиликдан қайтарилиб, тежамкорликка тарғиб ва ташвиқ этилади. Жумладан: «Аллоҳнинг ноз-неъматларидан еб-ичинглар, садақа қилинглар, кийиниб ясанинглар, лекин исрофгарчилик ва манманликка йўл қўйманглар!» - дейилади. (Имом Аҳмад, Ан-Насаий, Ибн Можжа ривоятлари).

Яна бир бошқа ҳадиси шарифда: «Бойликда ҳам, фақирликда ҳам, ибодатда ҳам ўртаҳол бўлиш қандай яхшидир» - дейилган (Абу Бакр Баззор ривояти).

Тежамкорлик тўғрисидаги ҳадиси шарифда эса: «Тежамкор одам ҳеч қачон қашшоқлик кўрмайди» - деб айтилган  (Имом Аҳмад ривояти).

Эътиқодимиз бўйича, инсон намоз, рўза, ҳаж, хайру садақа, тиловати Қуръон каби амалларнинг савобини маййитларга бағишласа, албатта савоби етади. Шунга кўра, ушбу мақсадда иқтисодий имкониятига қараб, хоҳлаган вақтда фақир ва мискинларга эҳсон дастурхони ёзишлик жоиз. Савоби яна ҳам улуғ бўлишлиги ҳамда келган меҳмонлар руҳий ва маънавий озуқа олишлари учун бундай эҳсонларни енгил ва ихчам тарзда амри маъруф шаклида ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Аллоҳ таоло Қуръони каримда: «Уларнинг кўпгина шивир-шивирларида — агар садақа беришга ёки эзгуликка буюришга ёхуд одамлар ўртасини ислоҳ қилишга буюрмаган бўлса — яхшилик йўқдир. Кимдаким — Аллоҳ ризоси учун шуни қилса, унга улкан мукофот беражакмиз»  (Нисо, 114).

Яна шуни ҳам таъкидлаш лозимки, эҳсонни фақат  зиёфат кўринишида эмас, балки ўша зиёфатга кетадиган маблағни муҳтож оилаларга, меҳрибонлик ва қариялар уйига, ободонлаштириш ишларига, ёшларнинг илм ва ҳунар олишлари учун  сарф қилинса, мақсадга мувофиқ бўлур.

Авваламбор, Исломда барча хайру эҳсонлар, Аллоҳнинг розилигини топиш учун бўлмоғи лозим.

Хўш, қандай қилинса Аллоҳ рози ва эҳсон Унинг ҳузурида мақбул бўлади? Бунинг бир неча шартлари бор:

Биринчи: Эҳсон учун сарф қилинаётган мол-дунё ҳалол йўл билан  топилган бўлиши шарт. Пайғамбаримиз алайҳиссалом ўз ҳадисларида марҳамат қилганлар: «Банда ҳаромдан мол топиб, эҳсон қилган билан молига барака кирмайди. Садақа қилса   қабул қилинмайди» (Имом Аҳмад ривояти).

Иккинчи: Холис Аллоҳ учун бўлмоғи шарт. Одамлар кўрсин, мақтасин деб, риё мақсадида қилинган эҳсон мақбул эмас. Қуръон оятларида мол-дунёсини хайрли ишга сарф этишга бахиллик қиладиган, эҳсон қилган тақдирда ҳам одамлар кўрсин, мақтасин деб қиладиган кишиларни Аллоҳ севмаслиги, балки улар кибрли ва мақтанчоқ кишилар эканлиги баён қилинган. Риёкорлик билан қилинган эҳсон эвазига ҳеч қандай савобга эришиб бўлмаслиги, аксинча оғир гуноҳга ботиш мумкин.

Учинчи: Исрофга йўл қўймаслик. Исроф деганда  фақат  таомнинг ортиб қолиши  ёки оёқ ости бўлишини тушунмаслик керак. Балки, ноўрин жойга қилинган эҳсон ҳам исрофдир.

Демак, исроф бўлмаслиги учун авваламбор, эҳсон қилувчи киши кимларга эҳсон қилиниши лозимлигини билмоғи керак акс ҳолда, ўз эгаларига берилмаган эҳсон мақбул бўлмайди. Чунки, хайр-эҳсон ва зиёфат беришдан асосий мақсад муҳтож ва фақирларга моддий ёрдам кўрсатишдир.

Минг афсуски, ҳозирги кунда баъзи кишилар томонидан эҳсон қилишда ушбу шартларга риоя қилмаслик ҳоллари содир бўлмоқда. Бунга асосий сабаб, ўша кишиларда манманлик, риёкорлик каби иллатларнинг мавжудлигидир».

Ўтказиладиган ифторликни оила иқтисодига зарар етказмайдиган ҳолатда, унинг ҳоли қудратидан келиб чиқиб, ниҳоят даражада иқтисод ва тежамкорлик билан ўтказишлик эса шариатимиз руҳига мос тушади. Албатта, буларни ўтказишда жойлардаги имом-хатиблар, маҳалла фаоллари ва оқсоқоллари ила бамаслаҳат қилингани маъқул.

Яратган Парвардигордан Муборак ойда юртимизга тинчлик, осойишталик тилаб, мустақиллигимиз пойдеворини янада мустаҳкам қилсин, деб дуо қилиб қоламиз.

Садриддин АБДУРАШИДОВ

Олмазор туман бош имом хатиби