Bismillahir rohmanir rohim
Insoniyat o‘tmishida farovonlik va ayrim hollarda turli sinov hamda talafotlarni boshidan o‘tkazgan. Zero, har ikki holatning zamirida ham o‘ziga xos sabablar mavjud. Shunga ko‘ra, tarix xolis o‘rganilar ekan, undan ko‘plab foydali saboqlar olish mumkin bo‘ladi.
Tarixiy jarayonlarda ayrim g‘arazli kuchlar tomonidan insonlar o‘rtasida nizo, fitna chiqarish va shu orqali o‘zlarining qabih ishlariga erishish yo‘lida diniy, irqiy va etnik omillardan vosita sifatida foydalanilgani ham voqelikdir. Bu holatni bugungi kunda ham kuzatish mumkin. Jumladan, islom dinidagi “xalifalik” tushunchasidan ham turli talqin va maqsadlarda fitna uchun foydalanilganiga guvoh bo‘linadi. Ushbu masala ilmiy asosda o‘rganilar ekan, jarayon bir-biriga zid ko‘rinishlarda takrorlanib turgani ma’lum bo‘ladi.
Jumladan, XIX asrda Usmonli turk hukumatini parchalash maqsadida turli kuchlar o‘z ta’siridagi ayrim oqimlar orqali o‘zlarini “xalifa” hisoblaydigan sulola hukmdorlariga nisbatan “xalifalik yo‘q” degan g‘oyadan foydalangan. Natijada Usmonli hukumati o‘zining mavqeni saqlab qolish uchun ta’lim tizimida aqoid ilmidan o‘qitilayotgan “Sharh al-aqoid an-nasafiya”dagi “Xalifalik o‘ttiz yilligi haqidagi” qismni olib tashlab, rasmiy nashriyoti “Dor Saodat”da 1317/1899-yilda qayta chop etilgan. Usmonli turk imperiyasi parchalangach esa uning o‘rnida paydo bo‘lgan davlatlarda birorta rahbarlar o‘zlarini “xalifa” deb e’lon qilmaganlar, bilaks “malik” (podshoh) kabi nomlar ostida rahbarlik qilganlar. Aksincha, XX asr ikkinchi yarmi va XXI asrda g‘arazli kuchlar qaramog‘idagi “Hizb at-tahrir” kabi oqimlar “xalifalik qurish” degan g‘oyani iddao qilinmoqda.
Demak, “xalifalik” tushunchasi g‘arazli kuchlar turli talqinlarda foydalangan va foydlanayotgan masala ekan. Shunga ko‘ra, ushbu tushunchaning islom dinidagi asliyatini o‘rganish zarurati yuzaga keladi.
Yozilganidan buyon islom bilim yurtladida aqoid ilmi bo‘yicha darlik sifatida o‘qitib kelinayotgan Alloma Sa’duddin Taftazoniy (rahimahulloh)ning “Sharh al-aqoid an-nasafiya” asarida bu to‘g‘rida quyidagicha bayon qilingan:
“Xalifalik o‘ttiz yildir. Undan keyin podshohlik va amirlikdir”.
Ushbu fikrini isbotlash maqsadida alloma Taftazoniy (rahimahulloh) Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam)dan quyidagi hadisni keltiradi:
“Mendan keyin xalifalik o‘ttiz yildir. Undan keyin podshohliklarga aylanib ketadi”.
Mazkur hadis sahih bo‘lib, muhaddis Imom Abu Dovud va Imom Termiziy tomonidan rivoyat qilingan.
Shundan keyin, Alloma Taftazoniy (rahimahulloh) sahoba Hazrati Alining mazkur o‘ttiz yilning boshida turishligini aytadi. Undan keyin hukmronlik qilganlar esa podshoh va amirlar bo‘ladi, deydi. Jumladan, sahoba Muoviya (roziyallohu anhu) va undan keyingi amirlar xalifalardan emasligini aytadi. Lekin bu mavzuning tushunilishi mushkul deb fikrini quyidagicha yoritib beradi:
Abbosiy xalifaligi va Umar ibn Abdulaziz (rahimahulloh) kabi marvoniylar sulolasining ba’zi vakillarini musulmon ummati xalifa deb kelgan bo‘lsa-da, biroq Alloma Taftazoniy (rahimahulloh) fikriga ko‘ra, hadisda tilga olingan xalifalikdan maqsad to‘liq xalifalik, ya’ni u shunday xalifalikki, unga qarshi hech bir muxolifat bo‘lmagan, undan boshqalarga bay’at qilishga odamlarda mayl uyg‘onmagan.
Ya’ni “xulafoi roshidin” (“to‘g‘ri yo‘ldan boruvchi xalifalar”) Abu Bakr Siddiq (roziyallohu anhu), Umar ibn al-Xattob (roziyallohu anhu), Usmon ibn Affon (roziyallohu anhu) va Ali ibn Abu Tolib (roziyallohu anhu) bo‘lib, ular Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam)ning xalifalari bo‘lganlar.
Demak, Alloma Taftazoniy (rahimahulloh) aytishicha, musulmonlarning noroziligiga sababchi bo‘lib, bir to‘da odamlar o‘zlaricha xalifalik e’lon qilgani bilan ular haqiqiy bo‘la olmaydilar. Ular o‘zlarining “xalifaligi”ga qanchalik oyat va hadis keltirsalar ham, ular ishonchli va tom ma’nodagi xalifa emaslar!
Alloma Taftazoniy (rahimahulloh) hozirgi davrda xalifalik tuzishni targ‘ib qiluvchilar doim keltiradigan hadisi sharifga e’tibor qaratgan. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam)dan quyidagi hadis keltiriladi:
“Ahli qibladan kim o‘z zamonasining imomini tanimasdan vafot etsa, johil bo‘lib vafot etibdi”.
Alloma Taftazoniy (rahimahulloh) mazkur hadis e’tiboridan ummat Nabiy (sollallohu alayhi vasallam) vafotidan keyin eng muhim ishni qildilar. Ya’ni o‘zlariga rahbarni tayinladilar. Hatto, Nabiy (sollallohu alayhi vasallam) dafn qilinmasdan oldin bu ishni amalga oshirdilar va bu ishni har bir rahbar vafotidan keyin ham davom ettirdilar. Ya’ni bu yerda hech qanday xalifalik haqida gap-so‘z yo‘q. Mazkur hadisda har bir davrdagi, har bir yurtning o‘zlari tinch yo‘l bilan saylab qo‘ygan rahbarlari nazarda tutilgan. Hadisda tilga olingan “imom” so‘zi diniy rahbar – masjid imomini ham, siyosiy rahbar – davlat rahbarini ham nazarda tutadi. Fiqhiy manbalarda ham “imom” so‘zi ana shu ikki ma’noda qo‘llanadi. Undan faqat “xalifa”ni e’tiborga olish ma’nosi yo‘q. Ikkinchidan, aytish lozimki, “Sharh al-aqoid an-nasafiya”ning eng mashhur sharh qiluvchilaridan Ramazon Afandi (vaf. 1025/1616 y.) (rahimahulloh) fikricha, bu hadisdagi “o‘z zamonining imomi” so‘zidan murod o‘sha davrga yuborilgan Muhammad (sollallohu alayhi vasallam)dir.
Xalifalikni va xalifalik tuzishni targ‘ib qiluvchilar yuqoridagi hadisi sharifni keltirib, o‘zlarining g‘arazli maqsadlari uchun niqob qilib oladilar, lekin shu ma’nodagi quyidagi sahih hadisi sharifni yashirib keladilar:
“Kimki itoatdan chiqib va jamoatdan ajralib vafot qilsa, johiliyat o‘ligi holda o‘lib ketadi. Kimki ummatimga qarshi chiqib, yaxshisini ham, yomonini ham (bo‘yiniga qilich va bolta ila) ura boshlasa, ularning moʻminligiga parvo qilmay qo‘ysa, ularning ahdlashgan kimsalariga vafo qilmasa, u mendan emas! Kimki asabiylikka chaqiradigan ko‘r bayroq ostida urishsa yoki asabiylik bilan g‘azablanaversa, u o‘ldirilsa, jaholat holida o‘ldirilgan bo‘ladi!”.
Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) mazkur hadisi sharifda hozirgi kunda “xalifalikni qayta qurish” ahmaqona rejasi bilan mu’min-musulmonlarga qarshi chiqayotgan, musulmonlarni o‘ldirayotgan, asabiy va g‘azabnok nokaslarni ogohlantirmoqdalar, ularning o‘zlari jaholatda, harom o‘limtik holida o‘lib ketishlarini bashorat qilmoqdalar.
Birinchidan, biz “rahbar” deb tarjima qilgan so‘z matnda “imom” (الْإِمَامُ) shaklida kelgan. Aqoid ilmi istilohida “imom” so‘zi ikki ma’noda keladi: davlat rahbari va imom-xatib. Bu o‘rinda davlat rahbari ma’nosida kelgan.
Lekin “مَنْ مَاتَ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ” hadisida kelgan “imom” (الْإِمَامُ) so‘zidan murod esa Muhammad (sollallohu alayhi vasallam)dir. Unda va uning ma’nosidagi hadislarda “xalifa” so‘zi keltirilgan emas. Shuningdek, musulmonlarning imonlari biror kishining mavjud bo‘lishiga bog‘lanishi mumkin emas. Chunki, ibodat yolg‘iz Alloh taologa qilinadi va din ham U Zotnikidir. Bunga esa, Abu Bakr (roziyallohu anhu)ning Nabiy(sollallohu alayhi vasallam) vafoti sababli sahobiylar sarosimaga tushib qolganlarida ularga qilgan xitobi dalil bo‘ladi:
Kim Muhammad (sollallohu alayhi vasallam)ga ibodat qilgan bo‘lsa, Muhammad vafot etdi. Kim Allohga ibodat qilgan bo‘lsa, darhaqiqat, Alloh hayy (tirik) va o‘lmaydi.
Ikkinchidan, yuqorida keltirilgan hadis ma’nosidan ma’lum bo‘ladiki, “komil xalifalik” o‘ttiz yil. Ya’ni Abu Bakr Siddiq, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon va Ali ibn Abu Tolib raziyallohu anhumlar davri. Shuningdek, mazkur to‘rt sahoba Rasulloh (sollallohu alayhi vasallam)ning xalifalari bo‘lganlar. Mazkur o‘ttiz yildan keyin paydo bo‘lgan davlatlar esa amalda naqlan podshohlik va amirliklar edi. Demak, bundan ma’lum bo‘ladiki, podshohlik va amirliklar “o‘rinbosar”, ya’ni, “xalifa” tomonidan emas, balki, “podshoh” va “amir”lar tomonidan boshqariladi.
Uchinchidan, yuqoridagi hadisda aytilganidek “xalifalik”ning o‘ttiz yil davom etganligiga yana bir naqliy dalil alloma Ibn Abi Shayba o‘zining “al-Musonnaf” asarining bir necha o‘rinlarida Muoviya ibn Abu So‘fyon (roziyallohu anhu) o‘zi haqida “Men (xalifalikdan keyingi) podshohlarning birinchisiman” deb doim aytgani haqidagi rivoyatdir. Bu esa ushbu mavzu doirasidagi kuchli amaliy dalillardan biri hisoblanadi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, “xalifalikni qayta qurish” masalasi asrlar davomida turli firqalar tomonidan davriy ravishda ko‘tarilib turgan. Bugungi kunda ham bu masala ba’zi adashgan firqalar tomonidan ko‘tarilmoqda. Yuqorida keltirilgan kuchli dalillar mazkur oqimlarning qarashlari noto‘g‘riligini isbotlaydi va ularning qilayotgan bu da’volari faqat o‘zlarining g‘arazli maqsadlarini niqoblashdan o‘zga holat emas ekanini ko‘rsatadi.
O‘ktam PALVANOV
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi
“Islomshunoslik va islom sivilizatsiyasini o‘rganish ICESCO”
kafedrasi katta o‘qituvchisi, PhD
