Нишолда миллий ширинлик бўлиб, одатда тўйларда, тантаналарда, ҳайит кунларида, рўза вақтларида тайёрланади.

Нишолда – ширинмия илдизи ва етмак эритмасининг қайнатмаси, тухум оқсилларидан олинган, саваланган кўпиксимон массани карамел шарбати билан аралаштириш йўли билан тайёрланган оқ тусдаги ярим суюқ шакар маҳсулотидир.

Тайёрлаш усули:

Ширинмия илдизи 3 – 4 порцияли сувда қайнитб пиширилади, ювилган ва тўғралган илдиз, сузиб олувчи қопқоқ билан жиҳозланган мисқозонда буғ билан иситилиб тўлдирилади. Қозоннинг тахминан 1/3 қисми ширинмия илдизи билан тўлдирилади. Қозонга вақти – вақти билан ширинмия илдизининг қайнатмаси солиб турилади. У иккинчи ва учинчи марта қайнатиб пиширилгандан кейин ҳосил бўлади. Тайёр қайнатма катта ёғоч тоғорага ёки бакка тўкилади. Сўнгра қайнатма тешиги 1 мм диаметрли тўрдан фильтрланади. Қозонда қолган илдизга яна сув қуйилиб, ўша шароитда 6 – 7 соат давомида қайнатиб пиширилади. Олинган иккиламчи қайнатма ичи керамика билан қопланган бошқа бакка қуйилади. Иккинчи ва учинчи қайнатишлардан кейин олинган қайнатмалар озроқ концентрацияли бўлади.
Учинчи ва тўртинчи марта қайнатиб пиширилгандан кейин, ҳар сафар ширинмия илдизи совуқ сувда совутилади ва олиб ташланади.

Иккинчи, учинчи ва тўртинчи марта қайнатиб пиширилиб, тўпланган қайнатма анча кучсиздир. Фильтрдан ўтказилган тайёр қайнатма лингуп билан ўралади.
Карамель шарбатини тайёрлаш учун идишга сув (1 кг шакарга 300 гр сув тўғри келиши ҳисобида) қуйилади ва шакар тўла эригунча мунтазам аралаштирилиб қизитилади, сўнгра лимон кислотаси (2/3 умумий миқдордан) қўшилади, шарбатни қайнаш ҳарорати +112 С га етгунча қайнатиб пиширилади. Тайёр шарбат элакдан ўтказилади ва ҳарорати +55 – 60 С гача совитилади.

Кўпиксимон массани тайёрлаш учун совитилган тухум оқсиллари 20 – 25 дақиқа давомида саваланади. Оқсиллар саваланаётган пайтида ширинмия илдизи ва желатин мунтазам қуйиб турилади ва савалаш яна 7 – 10 дақиқа то барқарор юмшоқ кўпик масса ҳосил бўлгунча саваланади. Сўнгра кўпиксимон массага карамель шарбати қуйилади ва савалаш тўхтатилмайди, ванилин ва кислота қўшилади, шарбат қўшилгандан кейин то бир хил юмшоқ масса олингунча савалаш 10 дақиқа давом эттирилади.
1 кг. нишолдани тайёрлаш учун 900 гр. шакар, 10-12 тухум оқсили, 1 гр. лимон кислотаси, 10 гр. ширинмия илдизининг қайнатмаси, 0,5 гр. желатин, 0,1 гр. ванилин зарур.

Солиҳ зотлардан бири, ҳар куни, Аллоҳнинг каломидан ўн жуз (пора) ўқишга одатланган экан. Кунларнинг бирида, одатига кўра Қуръон ўқишни бошлади. “Ёсин” сурасининг:

 إِنِّي إِذًا لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ

“У ҳолда мен, албатта, аниқ залолатда бўлурман-ку!” оятини ўқий туриб жони узилди. Уни атрофидагилар, таниган-билганлар: у солиҳ инсон эди-ку, нега, айнан, “У ҳолда мен, албатта, аниқ залолатда бўлурман-ку!”, оятини ўқиб жони узилди?! – деб ажабланишди. Аллоҳдан унга раҳмат сўраб, дафн этишди.

Тунларнинг бирида солиҳ инсонлардан бирининг тушига вафот этган таниши кирди. Эй, дўстим, сен солиҳ инсон эдинг, лекин жонинг узилишидан олдин: “У ҳолда мен, албатта, аниқ залолатда бўлурман-ку!”, оятини ўқиб боқий дунёга риҳлат қилдинг, қабрда сенга қандай муносабатда бўлишди?

– Мени дафн этганингиздан сўнг икки фаришта келиб, сўроқ қила бошлади. Бири: “Роббинг ким”, – деди. Шунда мен, у дунёда “Ёсин” сурасининг келиб қолган жойидан давом эттирдим: 

إِنِّي آَمَنْتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُونِ

“Ҳақиқатан, мен Раббингизга имон келтирганман, мени эшитиб қўйингиз!”. 

Унга:

قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ

“Жаннатга кир!”

дейилди. 

(У жойдаги ноз-неъмат ва иззат-икромни кўргач), 

قَالَ يَا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ  بِمَا غَفَرَ لِي رَبِّي وَجَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ

у айтди: “Қани эди, қавмим билса, мени Раббим мағфират этганини ва мени мукаррам кишилардан қилганини!”

Ҳоний Ҳожининг

“Солиҳлар ва солиҳалар ҳаётидан минг бир қисса” асаридан

Илҳомжон МАЪРУПОВ

таржимаси

Болалигимда, бир сеҳрли кечада лайлак учиб келиши, у учиб ўтаётганда инсон нимани ушласа, ўша нарса олтинга айланиб қолиши ҳақидаги ривоятни эшитганимдаги ҳайрат ва ҳаяжонни ҳозир ҳам тасвирлаб бера олмайман. Ҳатто, бир аёл лайлакнинг учиб ўтишидан чўчиб кетиб, бешикдаги боласини ушлаб, бешик устига ёпирилган. Шунда унинг боласи тиллага айланиб қолган.

Энди билсам, ғамхўр оналаримиз балки ўшанда бизга тушунарли бўлиши учун, бизнинг тилимизга тушиб “Лайлатул қадр” сўзидан лайлак ҳақидаги чўпчакни, у кеча “минг ойдан яхши” бўлганидан ушлаган нарсаси олтинга айланиши ҳақидаги ривоятни тўқиб, шу билан бизнинг бу – Буюк Қадр кечасига муносабатимизни шакллантирган, муҳаббату ҳайратимизни оширган эканлар.

Мана йиллар ўтиб, улғайган бўлсакда, қадр кечаси кириб келаётганда ўша лайлак ҳақидаги бувиларимизнинг ривоятлари онгимизда бир чақнаб ўтади. Эҳтимол, бу нотўғри ёндашувдир. Бироқ боланинг қалбига бу кечанинг қадрини муҳрлашнинг бундан зўр йўлини тополмайсиз. Бугун қадр кечасининг моҳиятини тўлиқ англаган бўлсакда, бу кечанинг қадри бизнинг онгимизда бувиларимизнинг ўша ривоятлари билан жонлаланади, жозибаланади. Қалбимиз ўша болалигимиздагидек беғубор, ниятларимиз пок бўлиб кечага кирамиз. Эҳтимол ўзга миллат (мамлакат) мусулмонлари онгида қадр кечаси бундай гўзал гавдаланмас?!

Энди Қадр кечаси моҳиятини яна бир бор эслайлик! Авволо бу кеча ойларнинг султони – Рамазон ичида келади. Бу кечада Қуръони Карим тўлиғича нозил бўлган. Қурони каримда унинг минг ойдан яхши кеча эканлиги ҳақида ёзилган. Рамазон ойи пайғамбаримиз с.а.в.га илк ваҳий келиб, “Алақ” сурасининг дастлабки 5 ояти нозил бўлгани, башариятга ислом дини юборилгани билан муқаддас саналса, энг муқаддас ойдаги бу кеча инсон тақдирига боғлиқлиги билан – энг буюк кеча.

Кечанинг Қуръони Каримда келтирилган арабча номи “Лайлатул Қадр” бўлиб “Лайл” сўзи “тун, кеча” маъноларини англатади. “Қадр” эса “Қадр-қиммат, боҳо, тақдир, ўлчов” маъноларини билдиради. Мусулмончиликда инсон тақдири азалдан, Яратган томнидан белгилаб қўйилганига имон келтирилади. Бу кечада Эгамиз оламнинг кейинги йилги шу кечагача бўлган тақдирини – ҳаётнинг аччиқ-чучугини, пасту баландини белгилайди. Бу – тақдир кечаси.

Қадр кечаси қачон бўлиши аниқ айтилмаган. Пайғамбаримиз (с.а.в.) “Қадр кечасини рамазон ойининг охирги ўн кунлигидан изланг” деганлар. Уламолар манбаларни таҳлил қилиб, бу кеча рамазоннинг 26-дан 27-га ўтар кечаси юз беришига иттифоқ қилганлар. Пайғамбаримиз (с.а.в.)дан бу кеча айнан қайси кунда юз беришини сўрашганида, у зот “Албатта айтардиму, айтсам одамлар бошқа кечаларда намоз ўқимай қўядиларда” деб жавоб берганлар.

Яна, Пайғамбар (с.а.в.)дан қадр кечасида нима билан машғул бўлиш лозимлиги тўғрисида сўрашганда, ул зот “Парвардигорим! Сен кечиримли, сахий зотсан! Кечиришни севасан! Биз (бандаларинг)ни (Ўзинг) кечир!” дейиш кераклигини айтганлар. Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг ўзлари рамазон ойида ва бошқа вақтларда машҳур “Роббана, атина...”, яни, “Роббим! Бу дунёда яхшилик насиб қил! Охиратда яхшилик насиб қил! Дўзах азоби(нг)дан асра!” дуосини энг кўп ўқиганлар. 

Бу кечада намоз ўқиш, жўшқин ибодат ва дуо билан машғул бўлиш тавсия қилинади.

Ҳадиси шарифда “Ким қадр кечасини чин ихлос билан ўтказса, ҳаёти давомида қилган барча гуноҳлари кечирилади” дейилган.

Қадр кечаси – буюк кеча! Чин дилдан бу кечани топаман десак, албатта, унинг хусусиятлари бизга аён бўлади. Хусусан, Қадр кечаси бошланадиган куннинг тонгида қуёш нури кучли бўлмайди, аммо кечанинг ўзи мунаввар бўлади. Кечаси ҳаво мўътадил бўлади, майин шабада эсади. Инсон қалби юмшайди, таскин топади. Чин дилдан тоат-ибодат қилганимизда кечанинг фазилати ва барокоти инганини ҳис қиламиз. Бу кечада осмондан Жаброил (а.с.) бошчилигида сон-саноқсиз фаришталар ер юзига тушганини, замин гўё уларга торлик қилаётганини, тонгга қадар фаришталар бизга салом айтаётганини ҳис қиламиз. Мана шу – қадр кечаси! Бизга момоларимиз “Лайлак” ривояти билан тушунтирган, Яратганнинг бебаҳо неъматларига ноил бўлинадиган сеҳрли кеча!

Қадр кечасида дуо қилайлик: Парвардигоро! Сен кечиримли, сахий Зотсан! Кечиришни севасан! Бизни, ўтганларимизни Ўзинг авф эт! Дунё ва охиратда яхшилик насиб қил! Дўзах азоби(нг)дан асра! Розилигингдан, жаннатингдан, дидорингдан умидвормиз! Ўзинг қулим де!

Муҳаммадамин НАСРИЕВ

Тошкент ислом институти ходими

Маҳмуд Замахшарий  мероси  асрлар давомида Шарқ ва Ғарб тадқиқотчиларининг диққат марказида бўлган. Алломанинг айниқса,  Қуръон тафсирига оид “Ал-Кашшоф” асари кўплаб тадқиқотчилар эътиборини тортган. Замахшарий ҳақидаги маълумотларни биз Самъоний, Ибнул Анборий, Ёқут Ҳамавий, Қифтий, Ибн Халликон, Ибн Қутлуғбека,  Суютий, Тошкўпризода, Ҳожи Халифа, Абдулҳай Лакнавий, Зириклий каби муаррихларнинг асарларида ҳамда  Брокелман, Б.З.Холидов, А.Б.Холидов каби олимларнинг тадқиқотларида  кўришимиз мумкин. Жумладан, Қози Ибн Халликон:  “Замахшарий тафсир, ҳадис, наҳв ва баён илмида йирик имом эди. Ўз даврида турли фанлардан таълим олиш учун  унинг  ҳузурига илм изловчилар бориб турадиган  замона  пешвоси эди.  Грамматикани Абу Мудар Мансурдан ўрганди ва у бўйича ажойиб асарлар тасниф этди” дея алломанинг 28 асари номини келтиради[1]. Уларни  соҳалар бўйича  қуйидаги шаклда  тасниф этиш мумкин:

1. Тафсир: “Ал-Кашшоф” (Кашф этувчи)
2. Ҳадис: “Ал-фаиқ фий ғарибил-ҳадис” (Ҳадис лафзлардаги номаълум маъноларни аниқлаштирувчи)
3. Фиқҳ: “Руусул-масаил” (Асосий масалалар), “Муъжам ал-ҳудуд” (“Ҳад”лар қомуси), “Ал–минҳаж фил-усул” (Усул илми бўйича йўлланма), “Ар-роиз фий илмил-фароиз” (Фароиз илмининг ўргатувчиси), “Шақоиқ ан-Нуъмон” (Қизил гулдаста),  “Шафий ал-ъай” (Дардлар шифоси).
4. Дидактика: “Рабиъ ал-аброр ва фусус ал-ахбор” (Яхшилар баҳори ва хабарларга оид асосий маънолар), “Ан-насоиҳ ал-кибар” (Муҳим насиҳатлар), “Ан-насоиҳ ас-сиғор” (Кичик насиҳатлар), “Ар-рисала                 ан-насиҳа”( Насиҳат рисоласи).
5. Адабиёт: “Муқаддамат ал-адаб” (Адаб илмининг муқаддимаси), “Дийван ар-расаил” (Рисолалар девони), “Дийван аш-шиър” (Шеърлар девони), “Шарҳ абяти Сибавайҳ” (Сибавайҳ байтларининг шарҳи) “Ал-қистос” (Аниқ мезон).
6. Тилшунослик: “Асас ал-балаға” (Балоғат илми асослари), “Муташабиҳ асамий ар-руват” (Ровийлар исмларидаги ўхшашликлар), “Ал-мустақсо фий амсал ал-араб” (Чуқур ўрганилган арабча иборалар), “Сомийм ал-арабия” (Ҳақиқий араб тили), “Саваирул-амсал” (Сараланган иборалар), “Девонут-тамассул” (“Тамсил” девони),  “Ал-амалий фий кулли фан” (Барча фанларга тегишли имлолар).
7. Грамматика: “Ал-муфассал”(Муфассал баён), “Ал-унмузаж”(Намуналар), “Ал-муфрад вал-муаллаф” (Ёлғиз ва қўшма сўзлар).

       Замахшарийнинг  Ибн Халликон нақл қилган асарлари орасида унинг  фақат ”Золлатун–нашид” (Изловчининг мақсади) асари   қайси соҳага тегишли экани ҳақида маълумот йўқ.

Аллома қолдирган бой  мерос мустақиллик йилларида кўплаб илмий изланишларга асос бўлди.  Замахшарийшунослик соҳасида  тадқиқот олиб борган ва бу борада  қимматли маълумотларни тақдим этган академик                  А.Рустамов профессорлар У.Уватов, А.Ҳасанов, фан номзодлари   М.Ҳакимжонов, Б.З.Холидов, У.З.Қориев,  Р.Обидов,  таниқли шарқшунос А.Абдужабборов каби олимларимиз сафига фил.ф.н. Н.Сулаймонова, фил.ф.н. М.Носирова, т.ф.н. А.Абдуллаев каби тадқиқотчилар келиб қўшилди^[2].  

Бугунги замахшарийшуносликнинг тараққий этишида аллома  меросига ўз илмий фаолиятининг асосий  қисмини бағишлаган профессор Зоҳиджон Исломов хизматларини  алоҳида қайд этиш зарур. Сўнгги йилларда З.Исломов томонидан аллома меросининг барча қирраларини қамраб олишга қаратилган тадқиқотлар олиб борилди, китоблар ва  рисолалар чоп этилди,  мақола ва кўрсатувлар тақдим этилди, номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди^[3]. Олиб борилган илмий изланишлар натижасида Замахшарийнинг 66 та асари борлиги, улардан 40 таси дунёнинг турли фондларида сақланаётгани маълум бўлди[4]. 

Профессор  З.Исломов каби фидойи олимларимиз меҳнати самараси ўлароқ, кейинги пайтда ўзбек замахшарийшунослиги янги босқичга кўтарилди ва унинг ҳосиласи сифатида юртимиз таълим муассасаларидан улуғ аждодлар ишини давом эттирадиган, Ўзбекистон довруғини халқаро илм марказларида тараннум этадиган олиму алломалар етишиб чиқгусидир, иншааллоҳ.

Кўкалдош ислом ўрта махсус билим юрти 4-курс талабаси

Раҳматуллоҳ Саиджалолов

[1] Шамсиддин Аҳмад ибн Муҳаммад Ибн Халликон. Вафаятул–аъян ва анбауз–заман .–Амман: Дарус–сақофа, 1968. Ж. 6. –Б. 323

[2]  Рустамов А. Маҳмуд Замахшарий. -Тошкент.1971.; Маҳмуд Замахшарий. Нозик иборалар / Таржимон ва нашрга тайёрловчи У.Уватов. -Т.: Камалак, 1992. Маҳмуд аз-Замахшарий. Ал-Унмузаж / Нашрга тайёрловчи, муқаддима ва атамалар шарҳи муаллифи Абдуҳафиз Абдужабборов. -Т.: Тошкент ислом университети нашриёти, 2001. Абдуллаев А. Абул-Қосим Маҳмуд Замахшарийнинг “ал-Кашшоф” асари ва унинг тафсир илмида тутган ўрни // Шарқ машъали, 2-сони, 2005.

[3] Исломов З. М. Маҳмуд Замахшарийнинг “Муқаддаматул-адаб” асаридаги туркий феъллар таҳлили:  Филол. фан. ном.  дис... автореф. –Т: Тошкент Давлат Университети (ЎзМУ),1993. Маҳмуд Замахшарийнинг “Муқаддаматул-адаб” асарининг қўлёзма манбалари ва арабча-туркий феъллар сўзлигининг йиғма илмий-танқидий матни:  Филол. фан. докт.  дис. автореф. –Т: ЎзР ФА Қўлёзмалар институти, 1998.; Адаб илмининг дурдонаси –Т.: Тошкент ислом университети (ТИУ) нашриёти, 2002.; Муқаддаматул-адаб (манбашунослик таҳлили) Т.: ТИУ нашриёти, 2002.; Муқаддаматул-адаб (матн) Т.: ТИУ нашриёти, 2002.; Шарқ манбашунослигида “Муқаддима” ва унинг аҳамияти // Тарихий манбашунослик муаммолари: Тўплам. Т.: 2003.; Маҳмуд Замахшарий // Мовароуннаҳрнинг буюк алломалари (араб тилида) : Тўплам. Т.: ТИУ нашриёти, 2004.

[4] Исломов. З.М.Маҳмуд Замахшарий асарларида тасаввуфий ғоялар талқини // Тошкент ислом университети илмий-таҳлилий ахбороти. 2-сон, 2003.