Зеҳн (ёки хотира) – инсонга Аллоҳ таолодан берилган буюк неъмат саналади. Шахснинг бирор нарсани эсда олиб қолиши, уни сақлаши ва қайта эсга тушириш қобилиятига зеҳн ёки хотира дейилади.
Шаръий илмларни ўзлаштиришда зеҳннинг ўрни катта. Чунки бу соҳадаги аксар илмлар китоб таълиф этишдан кўра нақл (оғзаки) йўл билан етиб келган. Айнан шу боис бўлса керак, мутафаккир уламолар зеҳннинг ўткир ва кучли бўлишига катта эътибор берганлар. Зеҳнни кучайтирувчи воситаларга яқин бўлиб, уни сусайтирувчи омиллардан йироқ бўлишга ҳаракат қилганлар, шу билан бирга толиби илмларга ҳам буларни тавсия қилганлар.
Аллоҳ таоло "Шуро" сурасининг 23-оятида шундай марҳамат қилади: «Ким яхшилик қилса, ўша ишида яхшиликни зиёда қилурмиз». Шундай экан, зеҳн кучли бўлиши учун солиҳ амалларни кўпайтиришнинг аҳамияти ҳам катта. Хусусан тақвони кучайтириш – илм эшиги очилишига сабаб бўлади. Бу ҳақида "Бақара" сурасида шундай дейилган: «Ва Аллоҳдан қўрқинг, (шунда) Аллоҳ сизга ўргатади».
Имом Шофеъий кучли зеҳн эгаси эдилар. Ўқиган нарсаларини бир кўришда ёд олиш қобилияти бўлган. Бир куни зеҳнларида сустлик сезиб, устозлари Ваки’ роҳматуллоҳи алайҳи ҳузурларига шикоят қилиб келадилар. Шунда устозлари Шофеъийга гуноҳ ва маъсиятлардан йироқ бўлишни буюрадилар. Чунки ҳифз Аллоҳнинг фазли бўлиб, осий Аллоҳнинг фазли билан ҳидоятлана олмайди. Шофеъий уларнинг айтганларига амал қиладилар ва қувваи ҳофизалари янада кучли бўлади.
Зеҳнни кучайтириш учун қуйидагиларга амал қилиш тавсия этилади:
Аллоҳ таолога ихлос ила дуо қилиш;
Набий (соллаллоҳу алайҳи васаллам)га саловатни кўпайтириш;
Қуръон қироати, айтиладики: Қуръони Каримни қараб ўқишдек ҳифзни зиёда қилувчи нарса йўқ. Қараб ўқиш афзал, негаки Шаддод ибн Ҳаким дўстларидан бирини вафотидан сўнг тушида кўрди ва унга: «Қайси нарсани ўзинг учун манфаатли эканини билдинг (вафотингдан кейин)?», деди. У: «Қуръонга назар солиб қироат қилиш», деди.
Жидду-жаҳд;
Давомийлик;
Таомни озайтириш;
Тунги намоз;
Мисвокдан фойдаланиш;
Асал тановул қилиш. Имом Зуҳрий айтадилар: «Асални канда қилма. Албатта у ҳифзни яхшилайди». Уни қора седана ёғи билан қўшиб ейиш овозни чиройли қилади ва балғамни кетказади. Чой ўрнига ялпиз қайнатиб, сўнг қора седана ёғидан бир неча томчи томизиб, катта қошиқда асалга қўшиб ейиш зеҳнга мусаффолик, жисмга тетиклик бағишлаб, танадаги қанд миқдорини камайтради;
Шакар билан босвеллияни тановул қилиш. Босвеллия – христианларнинг диний маросимларида тутатиладиган исириқсимон ўсимлик;
Ҳар куни эрталаб оч қоринга 21 дона қизил майиз тановул қилиш – бу зеҳнни кучайтириш билан бирга кўплаб касалликларга даво бўлади;
Сут ичиш. Бир киши Али (розияллоҳу анҳу)нинг олдига тез унутиб қўяётганидан шикоят қилиб келганида: «Сигир сутини ичиб тур! У юракни ғайратлантириб, паришонхотирликни кетказади», деганлар.
Замзам ичиш. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): «Замзам нимага ичилган бўлса, ўшангадир», деганлар;
Пиширилган балиқ;
Ловия. Шофеъий шундай марҳамат қилган: «Ловия мияни қувватлайди, мия эса ақлнинг бир бўлагидир»;
Сирка тановул қилиш. Чунки унинг балғамга қарши кучи ва шаҳватни кесиши собит бўлган. Пайғамбар (алайҳиссалом): «Сирка қандоқ ҳам яхши нонхўракдир», деганлар;
Зеҳн намозини ўқиш. Жума куни кечанинг охирги учдан бир қисмида тўрт ракат намоз ўқилиб, зам сурага биринчи ракатда "Ясин", иккинчи ракатда "Духон", учинчи ракатда "Сажда", тўртинчи ракатда "Мулк" сураси тиловат қилинади. Ташаҳҳуддан кейин саловатни айтиб, намоздаги ҳолатида Қуръон ёдлаш дуосини айтади: «Ё Аллоҳ тирик эканман, менга маъсиятларни доимо тарк этишим ила, ўзимга бефойда бўлган нарсага уринмаслик ила раҳм қилгин. Сени рози қиладиган нарсага мени муваффақ қилгин. Аллоҳим! Эй осмонлару ерни йўқдан бор қилган Зот! Эй улуғлик, икром ва мислсиз иззат Соҳиби! Эй Аллоҳ! Эй Роҳман! Улуғлигинг ва Юзингнинг нури ила сўрайман. Китобингни Ўзинг менга ўргатганингдек ёд олишни қалбимга лозим қилгин. Уни Сен рози бўладиган тарзда тиловат қилишга муваффақ қилгин…»
Балғамни кўпайтирадиган нарсалар истеъмолини камайтириш.
Зеҳннинг сустлашишига сабаб бўлувчи омиллар:
Гуноҳларнинг кўплиги;
Дунё ишларига ғам-ғусса чекиш, маҳзун бўлиш, чунки дунё ғамлари қалбни зулматдан холи қилмайди, яхшиликлардан тўсади. Аммо хушу билан ўқилган намоз ғам ва қайғуни кетказади;
Балғамни кўпайтирувчи нарсаларни кўп истеъмол қилиш;
Ҳўл кашнич, нордон олма истеъмол қилиш. Ибн Шиҳоб олма ейишни ёмон кўрар ва «у унуттирар» дер эди. Асал ейишни яхши кўрар ва «у эслатади» дер эди.
Осиб қўйилган нарсаларга қараш (масалан, дорга осилган кирларга);
Номаҳрамларга назар солиш. Имом Нурий шундай нақл қилади: «Шайхимнинг уйида уч йил истиқомат қилдим. У кишининг олти қизи бор эди. Аллоҳга қасамки, уларга ҳаттоки кўз қиримни ҳам ташламадим. Шунда Аллоҳ таоло хотирамга барака бериб уч ойда тўқсонта китобни ёд олдим»;
Кўп гўшт ейиш. Шаъбий: «Мен унутиш хавфи борлиги учун кўп гўшт ейишни тарк қиламан», дер эдилар.
Тизилиб турган туялар орасидан ўтиш;
Елкадан кумуш асбоблар орқали ҳижома қўйдириш;
Қабртошларга ёзилган ёзувларни ўқиш;
Ерга битни ўлдирмасдан, тирик ҳолда ташлаш.
Зикр қилинганларнинг бари шунчаки омиллар бўлиб, Аллоҳ истасагина ва тавфиқ берсагина фойда беради. Абу Солиҳ ибн Муҳаммад Бағдодий: «Ҳифз Аллоҳнинг ҳадяси бўлиб, уни бандаларидан истаганига беради. Гоҳида такрорлаш, амалиёт ва касб қилиш билан ҳам юзага келади. Аллоҳ кимни ҳифзга муваффақ қилган бўлса, ейиши унга зарар бермайди», деб айтганлар.
Гулруҳ КЕНЖАБОЙ
