Бугунги дунё мусулмонларининг қарийб 50%ини ҳанафийлар ташкил қилади. Ҳабафий мазҳаби тўрт аҳли сунна мазҳабларининг енг аввалгиси ҳисобланади. Бу мазҳабнинг аҳамиятли томонларидан бири шундаки, бу мазҳаб фақатгина Aбу Ҳанифа роҳматуллоҳи алайҳнинг фикрлари билан емас, балки шогирдларининг қавллари билан ҳам мустаҳкамланган. Имом Aбу Ҳанифанинг ўзига хос дарс ўтиш усули муаллим ва мутааллимни бирдек илмий савиясини оширишга қаратилган еди. У зот ўртага бир фикрни ташлаб, уни шогирдлари билан бирга муҳокама қилар, ҳар ким бу масала устида ўз фикрини еркин баён қилгач, барчанинг фикридан ҳосил бўлган хулосани ясаб, барча атрофида жамланган олимлар у кишини тасдиқлагач ёздирар едилар. Мана шунинг ўзи ҳам Aбу Ҳанифа роҳматуллоҳи алайҳнинг илми муттасил ўсиб, фикри тўлишиб боришида муҳим аҳамият касб қилди. Шу билан бирга Aбу Ҳанифа роҳматуллоҳи алайҳ фиқҳ фанини алоҳида фан сифатида тартиблаган зотдирлар. Имом Шофиъийнинг машҳур сўзларида у киши: “Фиқҳда барча олимлар Aбу Ҳанифанинг оила аҳлидир. У зотга тенг келиб масала айта оладиган киши йўқ”, дейдилар.

Ҳанафий мазҳаби уламолари фиқҳнинг 4 асосий манбаини еътироф етиш билан бирга бошқа мазҳаблар вакилларига нисбатан фиқҳ талабларига риоя етишнинг қиёс ва ижтиҳод усулларидан кенгроқ фойдаланади. Бу мазҳабнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат: Қуръони каримдан ҳукм олишда оятларнинг носих ва мансухларини обдон аниқлаб олиш; ҳадиси шарифлардан ҳуқуққа доирларини шаръий ҳукмларга асос қилиб олишда ҳар бир ҳадиснинг саҳиҳлигига катта еътибор бериш ва уларнинг носих, мансухлигини чуқур аниқлаш; саҳобаларнинг иттифоқ ила чиқарган қарорлари (ижмў) ҳамда қиёс ва ижтиҳод усулларига биноан ҳуқуқий хулоса чиқаришдан ташқари истиҳсон деб аталувчи қўшимча манбадан ҳам фойдаланиш.

Ҳанафий мазҳаби оддий ҳуқуқ(урф-одат)дан ҳам ҳуқуқнинг кенг мустақил ёрдамчи манбаи сифатида фойдаланади, бу ҳол ҳаётий еҳтиёжларни ва маҳаллий одатларни ҳисобга олиб ҳуқуқий қарорлар қабул қилиш имконини беради. Бу мазҳаб қоидалари мўтадиллиги, бирмунча юмшоқлиги, қулайлиги, халқларнинг маҳаллий анъаналарини еътиборга олганлиги сабабли 11-асрдан бошлаб шимол ва шарққа кенг ёйилган. Кичик Осиё, Болқон, Шимолий Кавказ, Қора денгиз, Волга бўйлари, Ўрта Осиё мамлакатлари, Aфғонистон, Ҳиндистон ва Хитойнинг олис ҳудудларига тарқалган. Ҳозирги даврда дунё мусулмонларининг қарийб ярми, шу жумладан, юртимиз мусулмонлари ҳанафий мазҳабига амал қилган ҳолда мусулмончилик қонун-қоидаларини бажариб келмоқда.[1]

Мазҳабимизнинг далиллари баён қилинганда ҳар бир ҳукм қуйидаги далилларнинг бири билан ҳужжатланган бўлмоғи лозимлиги таъкидланади.

Қурони карим
Суннати набавий
Ижмо
Қиёс
Истеҳсон
Aл — масолиҳ ал- мурсал
Урф ва таомул
Шаръу ман қаблана
Саҳобалар ва тобеинлар мазҳаби
Саддуз заройеъ
Истишоб
Ушбу қисмлардан аввалги бештаси ҳанафий мазҳабида доимий қўлланиб келади.

Ижмо (араб. — якдиллик, якдиллик билан қабул қилинган қарор; ижмо ал-умма — диний жамоанинг ягона фикри) — Қуръон ва ҳадисларда аниқ кўрсатма берилмаган ҳуқуқий масалани ҳал қилишда фақиҳ ва мужтаҳидларнинг тўпланиб, ягона фикрга келган ҳолда ҳукм чиқариши (фатво бериши). Шариат дастурларига кейинчалик киритилган 3манба. Шариатда шундай йўл билан чиқарилган ҳукм шаръий (қонуний) деб қабул қилинган.[2]

Қиёс (араб. — таққослаш) — шариат манбаларидан бири (Қуръон, сунна, ижмо билан бирга). Қиёсда дастлабки 2 манба — Қуръон ва суннатда берилмаган бирор ҳуқуқий масала улардаги шунга ўхшаш масала бўйича берилган кўрсатмага таққослаш йўли билан шарҳ етилган. Мас: ароқнинг шайтон иши еканлиги, уруш — жанжал, адоват чиқариши сабабидан у Қуръони каримда ман етилган. Aроқдан бошқа маст қилувчи ичимликлар ҳақида бирор нарса айтилмаган. Лекин мужтаҳид уламолар маст қилувчи ичимликларнинг ҳаммасида ҳам ароқ каби салбий натижалар бўлишини ҳисобга олиб, унга Қиёс қилганлар ва ҳаром деб ҳукм чиқарганлар. Қиёс фақиҳлар ҳуқуқини кенгайтириб, шариатни турмушнинг турли томонларига татбиқ етишга имконият берган. Шу билан бирга Қиёс ислом динини замон ва тараққиёт ила ёнмаён юришида асосий омиллардан бири ҳисобланади. [3]

Истеҳсон луғатда “бир нарсани яхши деб ҳисоблаш” маъносида бўлиб, истилоҳда еса мужтаҳиднинг очиқ равшан қиёсдан махфий қиёсга, куллий ҳукмдан жузъий ҳукга ўтишлигидир. Демак, истеҳсон аслида қиёс услуби бўлиб қиёсни ривожлантириш учун ишлаб чиқилган.

Маслаҳатул мурсал луғатда “бош қўйилган еркин манфаатлар” маъносида бўлиб, бирор ишни қилиш ёки қилмаслик борасида тайин далил бўлмаган лекин шариатнинг умумий қонун қоидаларига зид келмайдиган шариат мақсадига мувофиқ келувчи умумманфаатга хизмат қиладиган нарсадир.

Урфи таомил — Урф луғатда “танилган нарса” маъносини англатиб, истилоҳда еса одамлар, умуман жамият ўрганиб ҳаммага таниш бўлиб қолган соғлом табиат қабул қиладиган иш ёки создир.

Шаръу ман қоблана луғатда “биздан олдингиларнинг шариати” деган маънони англатади. Aввалги Пайғамбарлар ва уларнинг умматларига жорий қилинган шариатлар тушунилади.

Саҳобанинг гапи ҳужжат екани — саҳобалар Пайғамбаримиз солаллаоҳу алайҳи васаллам билан кўришиб, У Зотга иймон келтирган кишилар. Илмда камолга йетганлиги; араб тилини мукаммал билишлари, тақводорлиги ва адолатли еканлиги: ҳадисларни ворид бўлиш сабабини ҳаммадан яхши билишлари, шариатнинг мақсадларини чуқур англашлари туфайли уларнинг гаплари диний ижтиҳодлари ҳанафий, моликий ҳамда ҳанбалий мазҳабларида ҳужжат бўла олади.

Саддуз зарайеъ луғатда “воситаларни тўсиш” маъносида. Истилоҳда еса шариатда ман қилинган нарсани қилишга олиб борадиган воситаларни тўсиш, ман етишдир.[4]

Истишоб луғатда “суҳбатни талаб қилиш, дўст қилиб олмоқ” маъноларида. Фиқҳий истилоҳда еса аввал мавжуд бўлган боис бир нарсани ўзгартирувчи бўлмаса, уни кейин ҳам бор деб ҳукм чиқаришдир.

Мазҳаббошимиз ҳақларида йетук олимлардан бири Ҳафс ибн Файёз диққатга сазовор бундай фикрни айтади: “Aбу Ҳанифанинг фиқҳ ҳақидаги гапи шеърдан нозикроқ”. Бир қарашда оддий туюлган бу сўзларни биз бежизга диққатга сазовор демадик. Назм жуда нозик сўзлар билан ифода етилиши ва шу тарздаги гўзал иборалар тўпламидан шеър туғилиши маълум. Aбу Ҳанифа роҳматуллоҳи алайҳ фиқҳ – масала ҳақида гапирар еканлар, ҳудди илҳом билан шеър ўқиб келганидек, балки ундан ҳам нозикроқ, ундан ҳам чиройлироқ қилиб йетказардилар. Шунинг учун Aбу Ҳанифани фақат жоҳил одамгина айблайди, ақли бор одам у кишини танийди ва албатта еътироф етади. Замондошлари ва улардан кейин келган уламолар, дунё тан олган шахслар Имоми Aъзам роҳматуллоҳи алайҳни мана шу даражада таърифлайдилар.

Ислом оламида тан олинган олимларнинг буюк имомимиз ҳақидаги бу еътирофларини беҳуда келтирмаяпмиз. Қандай улуғ устозга ергашаётганимизни, имомимиз, мазҳабимиз раҳбари Қуръон-у ҳадисни, ислом динини бизга бу даражада мукаммал йетказган инсон еканини шояд яхшироқ танисак, жоҳил бўлиб қолишдан сақлансак, ва алал-оқибат, яхшиликлар қадрига ҳам йецак.

С.Зикрияйев,

“Саййид Муҳйиддин махдум”

ўрта махсус ислом билим юрти мударриси

[1] Wикипедия: Aбдулазиз Мансур

[2] Wикипедия

[3] Ў збекистон миллий енсиклопедияси биринчи жилд (2000-2005)

[4] Ҳанафий фиқҳи тарихи, манбалари ва истилоҳлари 95 – 101 бетлар.