Матбаа ҳеч қандай муболағасиз инсониятни жуда бойитган ихтиролардан биридир. Китобларнинг кўпайтирилиши билимларнинг тарқалишига олиб келди.
Маълумки, ўқиш нафақат ёруғлик, балки тараққиёт ҳамдир. Китоб чоп этиш учта автоном туғилишни бошдан кечирган деб ҳисобланади. Корейслар (VIII аср), кейин хитойликлар (Х аср) томонидан дастлабки китоблар чоп этилган. Европада 1445 йилда Иоганн Гутенберг Европада чоп этиш тарихини бошлаб берган ҳарфларни ёзиш учун ишлатишни таклиф қилди, деб хабар бермоқда mir24.tv.
Бу ноу-хау нима учун ишлатилган? Худонинг каломини ёйиш учун. Китоб чоп этишнинг илк даврида Муқаддас китоб дунёнинг христиан Европа қисмида энг машҳур ва кенг тарқалган китоб эди.
Шу билан бирга Ўрта Осиё ва Яқин Шарқ мамлакатларида Қуръон – Исломнинг муқаддас китоби ХХ асргача анъанавий тарзда ҳаттотлар томонидан кўпайтирилди.
Нима учун асосан илғор ва илмий Шарқ янги матбаа технологияларини қабул қилишни унчалик истамас эди? Эҳтимол, бу араб шрифтини ёзишнинг ўзига хослиги ва уни матн териш учун ҳарфларга айлантиришнинг қийинлиги билан боғлиқ эди. Лекин бошқа версияси ҳам бор.
"Кўп йиллар давомида ислом китоб илмини тарқатишда Европадан анча олдинда бўлиб келган. Ва умуман, китоб ишлаб чиқаришда", - дейди Халқаро ислом тадқиқотлари маркази раҳбари профессор Ефим Анатольевич Резван. – Агар XII асрда Ғарбий Европадаги энг йирик Клюни монастир кутубхонасида 2-3 минг китоб бўлса, айни пайтда Яқин Шарқдаги хусусий кутубхоналарда 100 минггача китоб бўлиши мумкин эди. Мутлақо таққослаб бўлмайдиган рақамлар. Бу улкан саноат қўлёзма китобларнинг ишлаб чиқариши борлиги билан изоҳланар эди. Ҳаттотларр ва китоб сотувчиларнинг бу синфи жуда кучли ва кўп эди. Ва бу матбаа технологиялари пайдо бўлганда, улар ушбу технологияларнинг қабул қилинмаслиги ва ўз бизнесини бузмаслиги учун ўзларининг етарлича лоббичилик имкониятларига эга эдилар".
Жумладан, китоблар қиммат, аммо жуда машҳур товар бўлган Ўзбекистонда биринчи босма нашрлар фақат XIX асрда пайдо бўлган. Шу билан бирга, ХХ асргача қўлёзмалар ҳали ҳам ишлатилар эди. Бу ерда ҳаттотлик санъати ҳеч қачон унутилиш даврини бошдан кечирмаган кўринади. Улар ҳали ҳам бугун уни ўргатиб келишмоқда. Масалан, Тошкентда жойлашган Кўкалдош мадрасасида (XVI асрда қурилган) маънавий ва дунёвий фанларни ўрганадилар. Ислом Маматов эса бу ерда ҳаттотликдан дарс беради. Унинг фикрича, ҳар бир талаба мавжуд шрифтларни билиши ва ўқий олиши керак.
– Ўрганиш сабр-тоқатни талаб қилади, - дейди ҳаттот Ислом Маматов. – Унда қизиқиш бўлиши керак. Бу мисли бир санъатнинг ўзи.
Ислом Маматов таниқли ҳаттот ҳисобланади. Ва нафақат Ўзбекистонда. Унинг ишлари бутун МДҲ мамлакатлари бўйлаб масжидларни безатади.
Қозон шаҳридаги «Қул шариф» жоме масжидининг фасад ва ички ёзувларини унинг қўллари билан ёзилган.
Шунингдек, у бир неча марта Муқаддас китобнинг энг қадимги қўлёзмаси – Усмон Қуръони рўйхатини тузиш шарафига муяссар бўлган. Бу Қуръон матни еттинчи асрда Халифа Усмон ибн Аффон буйруғи билан ёзилган биринчи китобдир.
Бу Муқаддас битикларни сақлаб қолиш ҳамда уларни бир хиллаштириш учун қилинган. Бундан олдин муқаддас матн оғзаки тарзда айтиб келинган.
Олимларнинг фикрича, жами 6 нусха Қуръон ёзилган бўлиб, улар турли мамлакатларга юборилган. Усмон Қуръони Ўзбекистонда ҳар жиҳатдан энг қадимий ва қиммат китоб ҳозирда Тошкентдаги мадраса Мўйи Муборак сақланмоқда ва намойиш этилмоқда.
"Усмоннинг қадимий Қуръонини кўп марта музейлар учун кўчирганмиз. Малайзия музейининг буюртмаси бўйича биз уни пергаментга ҳам кўчирганмиз, – дейди Ислом Одинаевич – бу энг қадимги куфий ёзувидаги Қуръон. Усмоннинг Қуръонини кўчираётганимизда 4 та қўлёзма ёзувини пайқаб қолдик.
Яъни, Халифалик даврида Қуръоннинг 6 нусхаси кўчирилгани маълум бўлиб, улар кейинчалик турли минтақаларга жўнатилган. Менимча, ёзувлари бир-бирига ўхшаш бўлган ҳаттотлар тўпланган ва уларга кўчириш учун вазифалар берилган". Яъни, араб ёзувларини ёзиш қоидалари ва меъёрларига қарамай, ҳар бир ҳаттотнинг ўзига хос, бирмунча ноёб ёзуви бор. Ва бу фақат ҳарфларнинг ёзилишида эмас, балки уларнинг тартибида ҳам ўз ифодасини топади.
Араб ҳаттотлик шрифтларнинг юздан ортиқ тури маълум. Лекин улардан фақат бир нечаси энг қадимги ҳисобланади. Араб ёзувининг энг қадимги турларидан бири куфий ёзувидир. Анъанага кўра, масжид, мадраса ва минораларнинг фризларини безайди. Аммо девоний шрифти одатда буйруқлар ва бошқа расмий ҳужжатларни ёзиш учун ишлатилган.
"Қуръон ва ҳадислар насх ёзувида ёзилган. Булар ҳар ким ўқий олиши учун классик Қуръон битиклари ҳисобланади, -изоҳлайди ҳаттот. – Бошқа шрифтлар, масалан сульс фақат безак учун ишлатилади".
Ҳаттотлар бамбук, ёғоч ва қамишдан ясалган оддий асбоблар билан ёзадилар. "Қалам" – ғоз пари каби чархланган таёқчанинг номи. Дастлаб араб ёзувининг ўзи қўлёзма безаги бўлган. Вақт ўтиши билан қимматбаҳо тошлар ҳам китобларни безатишда қўлланила бошланган. Муқаддас матнлар олтин безаклар, лирик асарлар эса миниатюралар билан безатилган.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати
