Ҳар гал Масжиди Ҳаромга борганимда кўпчиликнинг қўлида Қуръон кўраман. Айниқса, Рукнул Яманий тарафга қараган, икки қаватли салқин бўлмалар асосан маҳаллий араблар билан тўлади. Уларнинг деярли ҳаммаси устунлар тагига тахлаб қўйилган Қуръон китобларига “ҳужум қилиб”, намоз вақтигача тиловат билан машғул бўладилар.
Она тили арабча бўлмаган кишилар арабларга ҳавас қилиб, Қуръонни тушуниш улар учун мушкул эмас деб ўйлашади. Бу фикр кўпам тўғри эмас. Араблар, албатта, бу имтиёз-имкониятга эга, бироқ бу ўринда бошқа бир муаммо мавжуд, бу уларнинг Қуръонга нисбатан беписандлигидир.
Маълумки, билмайдиган ва билмаслигини биладиганларда бир кун келиб билиш, ўрганиш имкони бор. Лекин билмагани ҳолда ўзини билағон ҳисоблаганларнинг ҳеч нарса ўргана олмаслиги ҳам бор гап.
Ҳаж сафарида юрган кунларим эди. Бир куни Қуръон ўқиб ўтирсам, бир оят чиқиб қолди. Оятнинг руҳи-дилга нақш бўлгудай маъносидан ҳайратга тушдим. Юз-кўзидан араб миллатига мансуб экани аён бир кишини синаб кўрмоқчи бўлдим. Оятни ўқиб, бир сўз маъносини сўраган эдим, маъноси нега керак, дегандай беҳис қараш билан жавоб берди. У менинг Муқаддас каломни тушуниш истагимдан ажабланган, бу – даҳшат эди. Арабнинг билиш-билмаслигини аниқлай олмадим. Маълум бўлгани шуки, у ҳам милёнларча турдошлари каби Қуръонни табаррукан талаффуз қилиниб, токчага қўйиб қўйиладиган муқаддас ашё, деб биларди.
Бу воқеадан кейин атрофдагиларнинг Қуръонга бўлган муносабатларини диққат билан кузата бошладим. Кузатганим сари ташвишим минг чандон орта борди. Одамлар Қуръонни шунчаки тиловат қилишар, кейин яна токчага жойлаб қўйишарди.
Тиловат қилаётганлардан бирортасининг юзида азоб оятининг ваҳми, раҳмат оятининг қувончи, жаннат ҳақида сўз борадиган оятлар севинчи, дўзахдан гапириладиган оятлар даҳшати каби аломатлар кўринмас эди. Кўпчиликнинг ҳолат-атвори ва ўзини тутишида Қуръондан мутаассирлик йўқ эди мутлақо.
Сўзимнинг исботи тариқасида бир воқеани келтираман.
Ҳаром масжиди. Жума намози пайти. Тумонат одам. Игна ташласангиз, ерга тушмайди. Бир киши оёғини охиригача кериб, чордона қурволган кўйи икки кишилик жойни эгаллаган, ёйилиб ўтирибди. Биров яқин келаётганини кўрса, ёнимга келиб ўтирмасин деган хавотирда янаям ялпайиб, ёйилиб олишга ҳаракат қилади. Кечикканлар, жамоат намозга турганда жой топишга умид қилиб, дақиқаларча оёқда кутардилар. Намозга турилгач, мен жойимни икки ўспиринга бердим. Ўзим олдинги сафда ёйилиб ўтирган бояги кишидан барча узр жумлалари ва назокат калималарини ишга солиб, бир оз жой беришини илтимос қилдим. У эса юзини тириштирганча қўпол оҳангда рад этди. Ваҳоланки, ҳалигина шу одам кўз ўнгимда бир соатга яқин тебраниб-тебраниб Қуръон тиловат қилган эди. Ўшанда яна бир киши келса-ю, унга жойимни бериб, ўзим пешин намози билан кифоялансам, шояд шунда бу одамнинг кўнглида инсонийлик туйғулари уйғонса, деб астойдил умид қилдим. Аммо ҳеч ким келмади.
Намоз ўқиш осон, намознинг моҳиятини ҳаётимизга татбиқ қилиш қийин;
Қуръон ўқиш осон, Қуръоний ахлоқ билан безаниш жуда-жуда мушкул;
Ҳажга бориш осон, ҳожи бўлиш, Одамдайин одам бўлиш осон эмас.
Қуръонни тафаккур, тадаббур ва тазаккур қилиш борасида нега тўхталганим, ўйлайманки, энди ойдинлашди.
Ахир бекорга Қуръонда: “Ахир, улар бу Сўзни (Қуръонни) тафаккур қилиб кўрмадиларми...?” дейилмаган (Мўминун, 68).
“Ирфон” тақвимидан
