Абу Умома ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Ким ҳар бир фарз намозидан кейин Оятул Курсийни ўқиса, унинг жаннатга киришини фақат ўлими тўсиб туради", деганлар (Имом Насоий, Имом Табароний ривояти).

Ҳасан ибн Али розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилади: «Ким ҳар бир фарз намозидан кейин Оятул Курсийни ўқиса, келаси намозгача у (банда) Аллоҳнинг ҳимоясида бўлади» (Имом Табароний ривояти).

Қаранг, бу жуда ҳам осон, аммо савоби улкан, гуноҳларни кетказувчи, жаннатга етказувчи бўлган амалдир. Лекин дангасалигимиз, бепарволигимиз оқибатида бунга эътибор бермаймиз, амал қилмаймиз. Кўпчилигимиз ҳатто билмаймиз ҳам. Аввал билмасак, энди билиб олдик. Энди билганимизга амал қилайлик ва бошқаларга ҳам етказайлик.

Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини ёйилишига хизмат қилиш у зотга бўлган муҳаббат ва эҳтиромнинг юксак намунаси ҳисобланади. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам суннатларини аниқлик билан етказганларнинг ҳаққига: “Менинг гапимни эшитиб, ёдлаб, сингдириб, сўнгра етказган одамни Аллоҳ неъматлантирсин”, деб дуо қилганлар (Имом Термизий ривояти).

Аллоҳ таоло барчамизга ҳар бир ишда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига амал қилишимизга тавфиқ ато этсин, омийн!

Аллоҳумма солли ва саллим ъала Муҳаммадин ва ъала оли Муҳаммад

Даврон НУРМУҲАММАД

Имом Абу Мансур Моту­ридий ўз таълимоти ва ил­­мий асарлари билан Мо­ва­роуннаҳр­да тавҳид илми­нинг ривож­ланишига кат­та ҳисса қўш­ди. Илоҳиёт илм­ларининг тўла шакл­ланиб, такомилга етишида, қайта ишланиб, маълум тизимга солинишида мислсиз хизмат қилди. Буюк аллома ўз қарашлари билан Ўрта Осиё халқларининг анъаналари ва урф-одат­лари ҳанафий­лик таълимоти билан чам­барчас боғ­лиқлигини кўр­сата олди.

Улуғ ватандошимиз асос солган таълимот Ислом ди­нининг буюк ақидавий мактабларидан бири сифа­тида кенг кўламда тан олинди. Аҳли сунна вал жамоанинг ҳанафий мазҳа­би вакиллари ақидада Имом Мотуридий ва унинг шогирдлари ҳамда издошла­ри ёзиб қолдирган қиммат­ли асарларга таяниб иш кўришади. Эътиборлиси, Ислом оламининг акса­рият минтақаларида, хусу­сан, Сурия, Ироқ, Туркия, Покис­тон, Ҳиндистон, Шимолий Африкада мотуридия таълимоти ҳозир ҳам ўрта ва олий диний ўқув юртларида мустақил фан сифатида ўқитилади.

Имом Мотуридий ўн бешдан ортиқ асар ёзган. У зот фиқҳ, калом ва тафсир йўналишларида битилган китоблар муаллифидир. Алломанинг фиқҳ илми ва унинг усулига бағишланган “Маъхазуш шариъа” (“Ша­риат асослари манбаи”) ҳам­да “Китобул жадал фи усулил фиқҳ” (“Фиқҳ асослари ҳақида жадал баҳс”) номли китоблари машҳур.

Тафсирга оид – “Таъви­ло­ту аҳлис сунна” (“Аҳли сун­­на ҳақида изоҳлар”) аса­­ри, асосан, калом илми­га бағишлангани туфайли ун­да ақидага доир оятларни шарҳлашга кенг ўрин берилган. Муаллиф тафсирда ўз замонасидаги мўъта­зила, хавориж, карро­мия, жабария каби оқимлар­ни зикр этиб, уларнинг Қуръон оят­ларига берган нотўғри талқинларини тўғри тан­қид қилган. Шунингдек, му­шаббиҳа (Аллоҳ таолони, унинг сифатларини махлу­қотларининг сифатла­ри­га ўхшатадиганлар), му­­нажжим (юлдузга қараб фол кўрадиганлар), фолбин ва бошқаларнинг фикрларини чуқур таҳлил қилган ва уларга асосли раддиялар берган. Демак, аллома ўзи­нинг далилларга таянган, дунёқарашию соғлом тафаккури билан турли фир­қаларга қарши кескин кураша оладиган даражада кучли билим соҳиби бўлган.

Абу Мансур Мотури­дий ҳанафий илоҳиётшуносла­рига катта таъсир кўр­сатди. Шунинг учун унинг қа­раш­лари аввал Мовароуннаҳр­да, кейин Хуросон ва бош­қа минтақаларда кенг тар­қал­ди. Шунингдек, Имом Моту­ридий Абу Ҳанифанинг қа­рашларини тизимлаштиргани учун кейинги ҳа­на­фий олимлар ақидада “мотуридийлар” дейилган. Зеро, Имом Мотуридий мазҳаббошимиз Имоми Аъзам Абу Ҳанифанинг эътиқодий қарашларини ривожлантирган ва тизимлаштирган буюк олим си­фатида танилди.

Калом илмида Мотури­дийнинг “Китоб ат-тавҳид” асарининг ўрни беқиёс. Абу Мансур Мотуридийдан ке­йин ўтган таниқли олимлардан Абу Муин Насафий ва Абу Юср Паздавий асарни мазкур ном билан, Ҳожи Халифа ва Бағдодий эса, “Китоб ат-тавҳид ва исбот ас-сифат” номи билан зикр этишган.

Бизгача мазкур асарнинг ягона нусхасигина етиб келган, у Кембриж университети кутубхонасида сақланади. 1970 йили мисрлик олим Фатҳуллоҳ Хулайф узоқ йиллар давом этган изланишлари натижасида Байрутнинг “Дор ал-маш­риқ” нашриётида “Китоб ат-тавҳид”ни нашр қилдирди. Нашрда бир талай камчиликларга йўл қўйилганига қарамай, у ўзидан кейинги тадқиқотлар учун манба сифатида аҳамиятлидир. “Китоб ат-тавҳид” бир неча марта қайта-қайта нашр этилди.

Имом Мотуридий ҳана­фийлар томонидан аҳли ­сунна вал жамоанинг та­­ниқли имоми, унинг фикр­лари эса аҳли сунна вал жа­моанинг қарашлари сифатида кўрилган.

Абу Юср Паздавий (493/ 1099), Абу Муин Насафий (508/1114), Умар Насафий (537/1142), Алоуд­дин Са­марқандий (539/1144) ва Нуриддин Собуний (580/ 1184) каби атоқли олимлар фиқҳ­да Имоми Аъзам Абу Ҳани­фанинг, эътиқодда эса Имом Мотуридийнинг қа­рашла­рига асосланишган.

Имом Мо­туридий милодий 944 йили вафот этиб, Самарқанднинг маш­ҳур Чокардиза қабристони­да дафн этилган. XX аср бошларида академик В. Бартольд Самарқандга сафари пайтида Чокардиза қабристонида бўлгани ва у жойда Имом Мо­туридий мақбарасини кўр­га­ни ҳа­қида ёзган.

2000 йили Имом Мотури­дий илмий меросини ўрга­нишга бағишлаб ўт­казил­ган анжуман арафа­сида Чо­кар­диза қабристони ўр­ни­да майдони 3,5 гектар­лик мажмуа барпо этилди. Мажмуа марказида Абу Мансур Мотуридий мақба­раси бунёд қилинди.

Мотуридий мақбараси­ни тиклаш жараёнида кўп­лаб фақиҳ ва уламолар­га мансуб қабртошлар (қайроқ тошлар)нинг топилиши қо­рахонийлар даврига оид янги маълумотларни юзага чиқарди.

Имом Мотуридий ва унинг илмий меросини ўр­ганиш бугун ҳам долзарблигича қолмоқда. Алломанинг асарлари ҳамон ўзбек тилига таржима қилинмаган. Европа ва Туркия олимлари томонидан калом илми тарихига доир қатор тадқи­қотлар амалга оширилган бўлса-да, Марказий Осиё ҳудудида ушбу йўналишда ҳали кўплаб илмий ишлар ўз тадқиқотчиларини кутиб турибди.

Абдувоҳид ЎРОЗОВ,

Имом Бухорий халқаро

илмий-тадқиқот маркази

илмий ходими