Aллоҳ инсонларни ҳидоят йўлига чақириш учун бир-қанча пайғамбарлар юборган. Барча пайғамбарларнинг вазифалари инсонларни зулматдан ёруғрикка, жоҳилликдан ҳидоятга чақиришдир.
Мана шу таълимнинг энг охиргиси Ислом дини бўлиб, унинг мукаммал дастури эса Қуръони карийм ва Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в)дирлар. Чунки бу ҳақида муборак ҳадисларда шундай марҳамат қиладилар:

قال رسول الله (ص و): ولا نبي بعدي

Яъни: "Мендан кейин пайғамбар йўқ" деб, марҳамат қилдилар. Пайғамбаримиз (с.а.в)нинг таваллуд топган саналари милодий 571-йил, қамарий ҳисоби бўйича Рабиъ-ул аввал ойининг 12-куни, душанбада таваллуд топганлар. Бу зотнинг дунёга келишларида бир қанча мўъжизалар рўй берган: У зот туғилганларида бир нур пайдо бўлиб, унинг нури Шом диёрини ёритган, Форс диёрида маъжусий(оташпараст)лар сиғинадиган, минг йиллар давомида ёниб турган олов ўчиб қолган, Мушриклар сиғинадиган бут ва санамлар қулаб тушган, Эрон Ҳукмдори Хусравнинг ҳашаматли саройи қулаб вайрона ҳолга етган. Сава шаҳридаги инсондар сиғиниб келган кўл ҳам шу кечада қуриб қолган ва яна шунга ўхшаш кўп воқеалар юз берган.

Аллоҳ ўзининг динини инсониятга етказиш учун инсонлар орасидан пайғамбарлар танлаб олган. Ҳадисларда пайғамбарларнинг умумий сони 124.000 бўлиб, уларнинг силсиласи Одам (а.с.)дан бошланиб, охири Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в)билан ниҳояланган. Пайғамбаримиз (с.а.в) араблар орасида обрўли саналган Бани Ҳошим қабиласида дунёга келганлар, насаблари Иброҳим (а.с.)га бориб етади. Бу ҳақда Пайғамбаримиз (с.а.в.) ҳадисларда шундай марҳамат қиладилар:

قال رسول الله صلي الله عليه و سلم : ان الله اصطفى من ولد ابراهيم اسماعيل و اصطفى من ولد اسماعيل بني كنانتة و اصطفى من بني كنانة قريشا واصطفى من قريش بني خاشم واصطفاني من بني خاشم
Яъни: "Aллоҳ пайғамбарлик учун Иброҳимнинг болаларидан Исмоилни, Исмоилнинг авлодларидан Бани Кинонани, Бани Кинонадан Қурайшни ва Қурайшдан Бани Ҳошимни, Бани Ҳошимдан эса мени танлаб олди" деб марҳамат қилганлар.

Aллоҳ Ҳазрат Муҳаммад (с.а.в.)ни ана шундай улуғ кишилар пуштида сақлаб келиб, Оталари Абдуллоҳ ва Оналари Оминадан туғилишларини ирода қилди. Пайғамбаримиз туғилганларида оталари вафот этган эдилар. Пайғамбаримиз (с.а.в.)ни биринчи бўлиб, оналари 7 кун эмизадилар. Сўнг Пайғамбаримизнинг амакилари Абу Лаҳабнинг озод қилган чўриси Сувайба бир неча кун эмизади. Кейин Бани Саъдлик Ҳалима розияллоҳу анҳо икки йил эмизиш бахтига муяссар бўладилар. Пайғамбаримиз 4 ёшга етганларида "Шаққи садр" воқеаси рўй беради. Яъни Aллоҳ фаришталари орқали Пайғамбаримизнинг қалб-юракларидан шайтон насибаси бўлган "нафси аммора" (ёмонликка ундовчи нафс)ни олиб ташлайди. Шу сабабдан ҳам шайтон Расулуллоҳ (с.а.в.)ни асло васваса қила олмаган. Пайғамбаримиз (с.а.в) 6 ёшгача оналарининг бағрларида ўсдилар. 6 ёшга етганларида Оналаридан ҳам ажраладилар ва боболари Абдулмутталибнинг қарамоғида қоладилар. Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг етимликда етишларида катта ҳикмат бор. Ўзлари етимлик ва ғарибликни бошдан кечирганликлари учун ҳам етимларга нисбатан меҳрибон бўлиб вояга етганлар. 2 йилдан сўнг боболари ҳам вафот этадилар. У киши вафот этишларидан олдин набираларини фарзандлари орасидан у кишига энг меҳрибон бўлган Абу Толибга топширадилар. Ҳақиқатдан ҳам Абу Толиб Пайғамбаримиз (с.а.в)ни ўзларининг фарзандларидан ҳам кўпроқ яхши кўрар эдилар ва қаерга борсалар ҳам олиб юрар эдилар. Пайғамбаримиз (с.а.в) ёшликларида қўй боққанлар. Яъни чўпонлик қилганлар. Ўспиринлик ёшларидан то 40 ёшларигача тижорат билан шуғулланганлар. 40 ёшга етганларида Оллоҳу таъоло Пайғамбарлик вазифасини юклади ва бизу сизга дастурул амал бўлан Қуръон ва Ҳадис таълимоти билан ҳаёт гузаронлик қилдилар. Милодий 632-йилда вафот этдилар. Аччиқ бўлсада, ҳақиқатки ҳозирги кунда ёшларимиз қанчадан қанча машҳурлар ҳақида нима ейиш-у нима ичишини қачон ухлаб туриши ҳақида маълумотга эгалар лекин минг афсуски икки олам сарвари бўлган шафоатгўйимиз бўлган Пайғамбаримиз (с.а.в.) ҳақида ҳеч қандай маълумотга эга эмаслар. Биз Пайғамбаримиз (с.а.в.)ни ота-онамиздан кўпроқ севмас эканмиз, ота-онамизни яқиндан билгандек билмас эканмиз, Жаннатга киришлигимиз ҳам шафоъатларига ноил бўлишимиз даргумондир. Пайғамбаримизнинг таваллуд ойлари муносабати билан мавлудлар, саловотлар ўқиймиз. Аллоҳ (с.в.т) саловоту дуоларимизни қабул айлаб, Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг шафоатларига ноил айласин.


Рўзиев Абдуғани

وَإِذۡ قَالَ رَبُّكَ لِلۡمَلَٰٓئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ خَلِيفَةٗۖ قَالُوٓاْ أَتَجۡعَلُ فِيهَا مَن يُفۡسِدُ فِيهَا وَيَسۡفِكُ ٱلدِّمَآءَ وَنَحۡنُ نُسَبِّحُ بِحَمۡدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَۖ قَالَ إِنِّيٓ أَعۡلَمُ مَا لَا تَعۡلَمُونَ٣٠
30. Парвардигорингиз фаришталарга: "Мен ер юзида бир халифа пайдо қилмоқчиман", деганини эсланг. Шунда фаришталар: "Ерда бузғунчилик қиладиган, қон тўкадиганни халифа қиласанми, ҳолбуки биз Сенга ҳамду сано айтиш билан улуғлаймиз ва Сени пок тутамиз-ку!", дейишди. Парвардигорингиз: "Мен сизлар билмаган нарсани биламан", деди.

Таниқли олимлардан Муҳаммад Саййид Тантовий бундай ёзади: "Аллоҳ таолонинг бу хитоби фаришталар билан маслаҳатлашиш ёки кенгашиш эмас, балки Ўзининг ҳикматли ишини фаришталарга ошкор қилиш эди. Ёхуд бу Аллоҳ таоло Ўз бандаларини бирор иш қилишдан олдин оқил ва доно кишилар билан кенгашиб олишга чақириғидир. Оятдаги "Сени улуғлаймиз" деб таржима қилинган "наҳну нусаббиҳу" калимаси аслида "тасбеҳ айтамиз" маъносида бўлиб, бу жумла шаръий истилоҳда "Аллоҳ таолони барча айбу нуқсонлардан поклаб улуғлаш"ни билдиради. "Пок тутамиз" деб ўгирилган "нуқаддису лака"даги "тақдис" сўзи "Аллоҳ таолони улуғлаш ва юксак сифатлар билан васф этиш" маъносини англатади" (Муҳаммад Саййид Тантовий, "Қуръони карим қиссалари", 1-жилд, Тошкент, 2005, 23-бет).

Баъзи Ислом олимлари Қуръондаги Одам бутун инсон наслини тамсил этади, дейишади. Одамнинг Ер юзига халифа қилиб юборилишида ажойиб бир илоҳий ҳикмат бор: бундан мурод, унинг бутун табиат қувватларига ҳоким қилиш ишораси мавжуд. Аллоҳ таолонинг буюк яратувчилик ҳикматидан бехабар фаришталар Ерда бузуғунчилик қиладиган, қон тўкадиганни халифа қиласанми, ваҳоланки, биз доимо Сенга итоат ва ибодатда бўлиб, ҳамиша зикрингни қилиб турамиз-ку, дея таажжубга тушишди. Шунда Аллоҳ таоло ҳатто фаришталар билмаган нарсаларни ҳам билишини англатди. Яъни, Мен бу тоифа махлуқотларни яратиш ва уларни Ерда халифа қилишда қандай манфаатлар борлигини биламан, сизлар эса билмайсизлар. Мен ҳали улар орасидан пайғамбарлар танлаб, элчиларимни юбораман, улар ичидан сиддиқлар, шаҳидлар, солиҳ кишиларни чиқараман. Оятдаги фаришталарнинг: "Ерда бузғунчилик қиладиган, қон тўкадиганни халифа қиласанми?" деган сўзлари китобхонда "Одам алайҳиссаломдан олдин ҳам Ерда инсонлар яшаган эдими?" деган савол туғилишига олиб келиши мумкин. "Баъзи муфассирларнинг айтишларига қараганда, Ерда Одамдан олдин ҳам олти марта инсон авлоди яратилган ва яшаган бўлиб, еттинчиси Одам алайҳиссалом авлодлари эди. Кўпгина муфассирлар эса, Ерда Одамдан (алайҳиссалом) илгари инсон қиёфасидаги жинлар яшаган, дейишади".

وَعَلَّمَ ءَادَمَ ٱلۡأَسۡمَآءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمۡ عَلَى ٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ فَقَالَ أَنۢبِ‍ُٔونِي بِأَسۡمَآءِ هَٰٓؤُلَآءِ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ٣١
31. Ва Аллоҳ Одамга ҳамма нарсанинг номини ўргатди, сўнгра уларни фаришталарга рўпара қилди ва: "Агар рост гапирган бўлсанглар, Менга буларнинг номини айтиб беринглар", деди.
Аллоҳ таоло Одам алайҳиссаломга жаннатда Ўзи яратган нарсаларнинг номини билдиришни илҳом қилди ва бу номларни фаришталарга ҳам кўндаланг қилди: "Агар сўзларингиз рост бўлса, мана бу нарсаларнинг номини Менга айтиб беринглар-чи!" Ушбу ояти каримада инсонга берилган илмнинг чексиз-чегарасиз эканига ишора бор. Ушбу ояти каримада инсоннинг билим даражаси ҳатто фаришталарникидан ҳам устун экани, Одам алайҳиссаломнинг фазлини зоҳир қилиш ва инсон не сабабдан яратилганини баён этиш бор. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу ривоят қилади: "Расулуллоҳ алайҳиссалом шундай дедилар: "Мўминлар қиёмат куни тўпланиб: "Агар Парвардигоримиздан шафоат тиласак, (У бизни турган еримиздан бошқа яхшироқ жойга кўчирмасмикан?)" дея Одам алайҳиссалом қошларига боришади-да, у кишига: "Сиз барча одамларнинг отасисиз, Аллоҳ таоло сизни Ўз яди (қўли) билан яратган, сизга фаришталарини сажда қилдирган, сизга ҳар бир нарсанинг номини ўргатган. Парвардигорингиздан бизга шафоат сўранг, то У бизни турган еримиздан бошқа яхшироқ жойга кўчирсин", дейишади. Одам алайҳиссалом "Сизларга фойдам тегмайди" деб, қилган гуноҳларини эслайдилар ва уялиб кетадилар. Сўнг уларга: "Нуҳ алайҳиссалом олдиларига боринглар, у киши Аллоҳ таоло Ер аҳлига юборган пайғамбарларнинг энг биринчисидир", дейдилар. Улар Нуҳ алайҳиссалом қошларига боришгач, у киши ҳам: "Сизларга фойдам тегмайди" дея ақллари етмаган нарса хусусида Парвардигорларига савол берганларини эслаб уялиб кетадилар ва "Раҳмон дўстининг қошига боринглар!" дейдилар. Улар Иброҳим алайҳиссаломнинг олдиларига боришади. У киши ҳам: "Сизларга фойдам тегмайди, Аллоҳ таоло сўзлашган, Таврот ато этган банда Мусо қошига боринглар!" дейдилар. Улар Мусо алайҳиссалом олдиларига боришади. У киши ҳам: "Менинг сизларга фойдам тегмайди" дея қилган гуноҳларини эслайдилар ва Парвардигорларидан уялиб кетадилар. Сўнг уларга: "Аллоҳ таолонинг бандаси ва пайғамбари, Аллоҳ таолонинг калимаси ва руҳи бўлмиш Исонинг қошига боринглар", дейдилар. Исо алайҳиссалом ҳам: "Сизларга фойдам тегмайди, яхшиси Аллоҳ таоло аввалгию охирги гуноҳларини мағфират қилган банда Муҳаммаднинг (алайҳиссалом) қошларига боринглар", дейдилар. Улар менинг ҳузуримга келишади, сўнг Роббимнинг ҳузурига бориб изн сўрайман, менга ижозат берилади. Парвардигоримни кўришим билан саждага бораман, У мени ўзи истаганича муҳлатга саждада қолдиради. Сўнг менга: "Бошингни кўтар ва сўра – У сўраганингни ато этади, сўзла – сўзларингни эшитади, шафоат тила – шафоат этади", дейилади. Мен бошимни саждадан кўтариб, Ўзи бизга ўргатган ҳамду санолар билан Уни мадҳ қиламан, кейин Ундан шафоат тилайман. У менга муайян кишиларни жаннатга олиб киришимга ижозат беради, уларни жаннатга олиб кираман. Сўнг Унинг ҳузурига қайтиб бориб, Уни кўришим билан олдингидай саждага бораман. Кейин Ундан шафоат тилайман, У менга бу гал ҳам муайян одамларни жаннатга олиб киришимга изн беради, уларни жаннатга олиб кираман. Кейин Унинг ҳузурига учинчи ва тўртинчи марта қайтиб бориб: "Дўзахда Қуръон банди қилиб, унда абадий қолиши лозим бўлганларгина қолди", дейман" (Бухорий ривояти).

قَالُواْ سُبۡحَٰنَكَ لَا عِلۡمَ لَنَآ إِلَّا مَا عَلَّمۡتَنَآۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَلِيمُ ٱلۡحَكِيمُ٣٢
32. Фаришталар: "Эй пок Парвардигор, бизда билдирганингдан бошқа илм йўқ. Сен албатта буюк илм ва ҳикмат эгасисан", дейишди.
Фаришталар Парвардигорларининг юқоридаги хитобига жавобан ўзларининг ожизликларини билдиришди ва: "Эй шаъни улуғ, барча айбу нуқсонлардан пок Парвардигор, биз Ўзинг ўргатган нарсалар номидан бошқасини билмаймиз. Ўзинг барча нарсаларни мутлақ билувчи, мутлақ Алим, мутлақ Ҳаким зотсан, бандаларингдан хоҳлаганингга илм берасан, хоҳлаган бандангдан илмни тўсиб қўясан", дейишди.
Аллоҳ таоло Алийм ва Ҳаким Зот бўлгани учун борлиқдаги ҳар бир нарсани, унинг сифатию моҳиятини яхши билади. Уларни Ўз ҳикмати билан яратади, ҳар бир нарсани ўз жойига қўяди ва ўрнига туширади. Аллоҳ таолонинг ҳикматига таъна етказиб, бирор оғиз сўз айтилиши ҳам мумкин эмас. Чунки у эшитувчи, кўрувчи, билувчи, хабардор, сўзловчи ва тадбир қилувчи ҳамда бундан бошқа исм-сифатларга эгадир.

قَالَ يَٰٓـَٔادَمُ أَنۢبِئۡهُم بِأَسۡمَآئِهِمۡۖ فَلَمَّآ أَنۢبَأَهُم بِأَسۡمَآئِهِمۡ قَالَ أَلَمۡ أَقُل لَّكُمۡ إِنِّيٓ أَعۡلَمُ غَيۡبَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَأَعۡلَمُ مَا تُبۡدُونَ وَمَا كُنتُمۡ تَكۡتُمُونَ٣٣
33. У деди: "Эй Одам, буларга у нарсаларнинг номини айтиб бер". Одам уларга ўша нарсаларнинг номини баён қилди. (Аллоҳ таоло) айтди: "Мен сизларга осмонлару Ердаги махфий нарсаларни, сизларнинг яширин ва ошкора қилган амалларингизни биламан, демадимми?".
Фаришталар бу борада ўз билимсизликларини изҳор этишганидан сўнг Аллоҳ таоло Одам алайҳиссаломга фаришталар жавоб беришдан ожиз қолган номларни бирма-бир айтиб беришни буюрди. Одам (алайҳиссалом) Парвардигор амрига кўра бу номларнинг ҳаммасини айтиб берди. Шунда Аллоҳ таоло Ўзининг осмонлардаги ва Ердаги, улар орасидаги ҳамма махфий ва ошкора нарсаларни ҳам, бандаларининг пинҳона ва ошкора қилган барча ишларини, замин ва коинотдаги барча жонли ва жонсиз мавжудотнинг ҳар бир ҳаракатини яхши билишини яна бир бор таъкидлади. Оятнинг яна бир муҳим жиҳати шуки, Одам алайҳиссаломнинг илми бевосита Аллоҳ таолонинг илмига суянади, бу илм назар ва фикр йўли билан ҳосиб бўлган, унда бирор хатолик ёки янглишиш йўқ, чунки бу илмни одамизод бевосита Аллоҳнинг Ўзидан олган. Бинобарин, Одам алайҳиссалом Ер юзида халифа (ўринбосар) бўлиши учун тайёрланди. Буни шундан ҳам билиш мумкинки, илоҳий ҳукмлар Ер юзида кейин пайдо бўлган ҳар қандай қонунлардан кўра, тўғри, мукаммал ва адолатлидир.

ИСМ ЭГАСИГА ДАЛОЛАТ ҚИЛИШИ БАЁНИ

8 - وَلَيْسَ الإِسْمُ غَيْرًا لِلْمُسَمَّى لَدَى أَهْلِ الْبَصِيرَةِ خَيْرِ آلِ

Маънолар таржимаси:
Энг яхши кишилар бўлган тафаккур қилиб ҳақиқатни идрок этувчилар ҳузурида исм номлангандан ўзга эмасдир.

Назмий баёни:
Исм номлангандан эмасдир ўзга,
Идрок аҳли – яхши оила наздида.

Луғатлар изоҳи:
لَيْسَ – жомид, ноқис, мозий феъли كَانَ нинг шерикларидан бири.
لَيْسَ – الإِسْمُ нинг исми.
لَيْسَ – غَيْرًا нинг хабари.
لِ – бу ҳарф عَنْ маъносида келган.
مُسَمَّى – “аталган”, “ном берилган” маъноларини ифодаловчи исми мафъул.
لَدَى – калимасиعِنْدَ маъносидаги жомид исм. Ўрнига кўра зарфи замон ёки зарфи маконни ифодалайди.
أَهْلِ – аҳл калимаси қайси исмга изофа қилиниши эътиборидан турли маъноларни ифодалайди. Кишига нисбатан ишлатилса, “кишининг оиласи ва яқинлари” маъноси тушунилади. Масалан, الرَّجُل اَهْلُ (кишининг оиласи). Ишга нисбатан ишлатилса, “иш эгалари” маъноси тушунилади. Масалан, الْأَمْرِ اَهْلُ (иш эгаси). Бирор маконга нисбатан ишлатилса, “ўша маконда яшовчилар” маъноси тушунилади. Масалан, الْبَيْتِ اَهْلُ “уйда яшовчилар”.
الْبَصِيرَةِ – музофун илайҳ. Луғатда “ақл”, “идрок” ва “фаҳм-фаросат” маъноларини англатади. Ушбу калима қалб билан ҳис этишга нисбатан ишлатилади. Кўз билан ҳис этишга البَصَر калимаси ишлатилади.
خَيْرِ – бу калима, аслида, اَخْيَرُ нинг ҳамзаси ҳазф қилинган шаклидир. أَهْلِ нинг сифати.
آلِ – бу калима “аҳли” маъносини билдиради. Аммо луғатда اَهْلُ калимаси آلِ калимасидан умумий ҳисобланади. Яъни اَهْلُ калимаси ҳурмат эътиборли кишиларга ҳам, қадр-қиммати йўқ кимсаларга нисабатан ҳам ишлатилади. آل калимаси фақат ҳурмат-эътиборлиларга нисабатан ишлатилади.

Матн шарҳи:
Ўший раҳматуллоҳи алайҳнинг “Исм номлангандан эмасдир ўзга” деган сўзлари Аллоҳ таолонинг гўзал исмларидан Унинг айни Ўзи тушунилади маъносини ифодалайди. “Яхши оила” деган сўзларидан эса Аҳли сунна вал- жамоа тушунилади. “Басийрат” сўзи луғатда “ақл”, “идрок” “фаҳм” ва “фаросат” каби маъноларни англатади. Шунга кўра, “басийрат аҳли” сўзи “идрок аҳли”, дея таржима қилинди. Мулла Али Қори “басийрат”ни “У билан нарсалар идрок этиладиган қалбдаги нурдир” , дея таърифлаган. Исм ном эгасидан бошқа эмаслиги тўғрисидаги масала ҳам адашган тоифаларга раддия ўлароқ ёзилгани учун алоҳида келтирилган. Аслида, бу масала Аллоҳ таолонинг барча исмлари қадимми ёки ҳодисми, деган масаланинг бир бўлагидир.
Жаҳмиялар, мўътазилийлар ва карромийлар “исм мусаммодан (исм эгасидан) бошқадир”, шу маънода Аллоҳ таолонинг исмлари ҳам Ундан бошқадир. Аллоҳдан бошқа барча нарсалар йўқдан бор бўлгани учун Унинг исмлари ҳам йўқдан бор бўлгандир”, деган даъвони қилишган ҳамда бу даъволарига бир қанча далиллар ҳам келтиришган:
﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَاۖ ﴾
“Аллоҳнинг чиройли исмлари бордир. Уни ўша (исм)лар билан атангиз!” .
Ушбу ояти каримада Аллоҳ таоло исмларни Ўзига изофа қилган. Исмлар эса ўзидан бошқага изофа қилиниши, ўзига изофа қилинмаслиги ҳеч кимга сир эмас. Агар исм билан мусаммо бир бўлганида исмларни Ўзига изофа қилиши тўғри бўлмай қоларди, деганлар.
Аҳли сунна вал-жамоа уламолари ушбу ва бошқа шу каби даъволарга атрофлича жавоб берганлар. Бу масала тўғрисида Нуриддин Собуний “Бидаяту фи усулид-дин” асарида қуйидагиларни ёзган: “Бу масаладаги тўғри гап бизнинг айтган гапимиздир. Агар биров “Аллоҳ” деса, бу киши “Аллоҳни зикр қилди” деса ҳам “Аллоҳнинг исмини зикр қилди” деса ҳам бўлади-ку, агар исм билан мусаммо бир бўлмаганида, бундай дейиш тўғри бўлмасди. Бунга Аллоҳ таолонинг сўзи ҳам далил бўлади:
﴿فَسَبِّحۡ بِٱسۡمِ رَبِّكَ ٱلۡعَظِيمِ٩٦﴾
“Бас, улуғ Роббинг исмини нуқсонлардан холи деб ёд эт!” .
(Аллоҳ таоло исмини поклаб ёд этишга амр қилган бўлса-да), бизлар рукуъда: “Субҳана Роббиял Азийм” “Улуғ Роббимни (барча айбу нуқсонлардан) холи деб ёд этаман”, деймиз.
Тилшунос олимлар ҳам исм ва унинг эгасини бир деб билишган. Машҳур шоир Лабиднинг шундай шеъри бор:
اِلَى الْحَوْلِ ثُمَّ اسْمُ السَّلاَمِ عَلَيْكُمَا وَمَنْ يَبْكِ حَوْلاً كَامِلاً فَقَدْ اعْتَذَرْ
Бир йилгача, сўнгра сизларга саломнинг исми бўлсин,
Кимки тўлиқ бир йил йиғласа, ўзини оқлабди.
Ушбу байтда ҳам шоир “саломнинг исми бўлсин” деб саломнинг ўзини ирода қилган.
Шунингдек, Зайнаб исмли хотини бўлган киши “Зайнабни талоқ қилдим” деса, талоқ хотинининг исмига эмас, хотинининг ўзига тушади. Тўғри, баъзи ҳолатларда исм айтилиб, тасмия, яъни номнинг ўзи ирода қилинади. Тасмия маъносида қўлланганда эса исмнинг мусаммодан бошқа бўлиши шак-шубҳасиздир. Масалан, اسْمُكَ مَا “исминг нима? ” дейилса, “Муҳаммад” деб жавоб берасиз, чунки бу саволдан ном ирода қилиняпти. Бунинг далили шуки, грамматик қоида бўйича ما калимаси ғойри оқил (ақли бўлмаган) нарсаларга қўлланади. Исмнинг ўзи ғойри оқил бўлгани учун унга мазкур калима қўлланган. Шунингдек, оқилларга нисбатан қўлланадиган مَنْ калимаси билан: مُحَمَّدٌ مَنْ “Муҳаммад ким? ” деса, сиз: اَنَا “мен” деб исмни зотга изофа қиласиз. Ўша пайтда: “Муҳаммад менинг исмим, мен бошқа, Муҳаммад бошқа”, демайсиз-ку. Бу эса айтган сўзимизнинг саҳиҳлигига далолат қилади” .
Хулоса қилиб айтганда, ушбу байтда Аллоҳ таолонинг исмлари тўғрисида мотуридия мазҳаби қандай эътиқодда эканлиги лўнда тарзда баён қилинган.

У ЗОТ ЎЗИ ВА РАСУЛИ БАЁН ҚИЛГАНИДЕКДИР

9 - وَمَا إِنْ جَوْهَرٌ رَبِّي وَجِسْمٌ وَلاَ كُلٌّ وَبَعْضٌ ذُو اشْتِمَالِ

Маънолар таржимаси:
Роббим асло жавҳар эмас, жисм ҳам эмас, “кулл” ҳам эмас, қамраб олинувчи “баъз” ҳам эмас.
Назмий баёни:
Роббим жавҳар эмас, жисм ҳам эмас,
Мураккаб ҳам эмас, қисм ҳам эмас.
Луғатлар изоҳи:
مَا – нафий (инкор) ҳарфи.
إِنْ – нафийни таъкидлаш учун келган қўшимча нафий ҳарфи.
جَوْهَرٌ – жавҳар деганда, аслида, ундан бирор бир манфаатли нарса чиқариладиган тошлар тушунилади. Аммо бу ўринда макон оладиган, аммо бўлинмайдиган бир жуз кўзда тутилган.
رَبِّي – Роб калимаси луғатда “эга” маъносини англатади. Мутакаллим ي га изофа қилинган.
جِسْمٌ – жисм деганда узунлиги, эни ва бўйи бор бўлган икки ва ундан ортиқ жавҳарлар йиғиндиси тушунилади.
مَا – لاَ ва إِنْ лардан кейин келган зоида ҳарф.
كُلٌّ – бир ва ундан ортиқ жуздан таркиб топган зеҳний тушунча.
بَعْضٌ – баъз деганда ундан ва бошқасидан كُلٌّтаркиб топадиган зеҳний нарса тушунилади.
بَعْضٌ – اشْتِمَالِ ذُو нинг сифати. Луғатда “қамраб олинувчи” маъносини англатади.

Матн шарҳи:
Ушбу байтда Аллоҳ таолонинг бандаларга хос бўлган барча сифатлардан холи экани баён қилинган. Ўтган байтда Аллоҳ таолони бошқа “шай”лар каби бўлмаган “шай”дир, дейиш мумкинлиги айтиб ўтилган эди. Бу ерда эса У зотни жавҳар ҳам, жисм ҳам деб номлаб бўлмаслиги айтилмоқда. Чунки жисм ва жавҳар номлари фақат олти тарафнинг бирида бўладиган ёки чегараси бор нарсаларгагина қўлланади. Шунинг учун Аллоҳ таолони бошқа жисмлар каби бўлмаган жисмдир ё бошқа жавҳарлар каби бўлмаган жавҳардир, деб бўлмайди.
Жавҳар деганда жуда кичкиналиги сабабли бошқа бўлакка бўлинмайдиган, лекин қайсидир даражада жой эгаллаб турадиган нарса тушунилади. Жисм деганда эса икки ва ундан кўп бўлаклардан ташкил топган ва жой эгаллаб турадиган нарса тушунилади. Икки ва ундан кўп бўлаклардан ташкил топгани учун, албатта, у шунча бўлакка бўлинадиган бўлади. Кулл эса ўзбек тилидаги “ҳамма”, “барча” маъноларини англатиб, ундан икки ва ундан кўп чегараланган навлардан ташкил топган нарса тушунилади. “Баъз” эса ўзбек тилидаги “баъзиси”, “айрими” маъносида бўлиб, “кулл”, яъни “ҳамма” ундан ва унинг шериклари бўлган бошқа “баъзи”лардан ташкил топади. Ушбу таърифлардан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, мазкур байтнинг маъноси, Аллоҳ таоло бўлинмайдиган, лекин жой оладиган бир бўлак ҳам эмас, жой оладиган бўлаклардан ҳам ташкил топган эмас, кўп нарсалардан ташкил топган ҳам эмас, кўп нарсаларнинг ичига кирадиган бир нарса ҳам эмас, балки бундай сифатларнинг барчасидан холи бўлган ва уларнинг барчасини йўқдан бор қилган Зотдир.

БЎЛИНМАЙДИГАН ЖУЗНИНГ АҚЛАН
МУМКИНЛИГИ БАЁНИ

10 - وَفِي الأَذْهَانِ حَقٌّ كَوْنُ جُزْءٍ بِلاَ وَصْفِ التَّجَزِّي يَا ابْنَ خَالِ

Маънолар таржимаси:
Ақлларда “жуз”нинг бўлмоғи собитдир, бўлиниш васфисиз эй тоғамнинг ўғли.
Назмий баёни:
“Бўлинмас жуз”нинг мавжудлиги бор,
Ўйла, тоғам ўғли, ақл этмас инкор.
Луғатлар изоҳи:
فِي – “зарфият” маъносида келган жор ҳарфи.
الأَذْهَانِ – калимаси ذِهْنٌ нинг кўплик шакли бўлиб “зеҳнлар”, “ақллар” ва “идроклар” каби маъноларини англатади. Бу ерда “ақллар” маъноси ирода қилинган. Жор мажрур хабари муқаддам.
حَقٌّ – хабаридан кейин келтирилган мубтадо. Ҳақ луғатда инкор қилиб бўлмайдиган нарсага нисбатан ишлатилади. Ҳақ ва сидқ калималарининг маънолари бир-бирларига жуда яқин ҳисобланади. Фақатгина сидқ калимаси кўпроқ сўзларга нисбатан ишлатилади. Ҳақ ва сидқ ўртасидаги фарқ:
– Воқеликнинг берилган ҳукмга мувофиқ бўлиши ҳақ (ҳақиқат) дейилади;
– Берилган ҳукмнинг воқеликка мувофиқ бўлиши сидқ (рост) дейилади.
كَوْنُ – борлик маъносини англатади.
جُزْءٍ – бу калимадан олдинги мутакаллимлар “жавҳарул фард” деб номлашган бўлинмайдиган жуз ирода қилинган.
بِلاَ – بِтаъкидни ифодалаб келган зоида жор ҳарфи. لاَ нафий (инкор) ҳарфи.
وَصْفِ – васф деганда маълум бир зотга маъно эътиборидан далолат қилган нарса тушунилади.
التَّجَزِّي – бўлак-бўлак бўлиш маъносини англатади. Музофун илайҳ.
يَا – яқинга ҳам, узоққа ҳам ишлатиладиган нидо ҳарфи.
خَالِ ابْنَ – мунодо. “Тоғамнинг ўғли” маъносидаги ушбу сўздан Нозимнинг манзумани ўқиётган ҳар бир толиби илмни ўзига яқин олиб меҳрибонлик билан хитоб қилгани тушунилади.

Матн шарҳи:
Ақлан олиб қаралганда оддий кўз билан мутлақо кўриб бўлмайдиган жуда кичик бир бўлакнинг мавжудлиги ҳақдир. Бу бўлак атом деб номланадими ё бошқа бирор ном билан аталадими, қандай номланишидан қатъи назар ўта кичиклиги сабабли бошқа бўлинмайдиган, лекин барибир қайсидир даражада жой эгаллаб турадиган бир бўлакнинг мавжудлигини ақл инкор этмайди. Ўший раҳматуллоҳи алайҳ бу байтни файласуфлар ва баъзи мўътазилийларга раддия сифатида ёзган. Улар амалга ошириш юзасидан ҳам, ақлан олиб кўриш жиҳатидан ҳам жуз деб аталадиган кичик бир бўлакни ниҳоясиз даражада тақсимлаб бориш мумкинлиги тасаввурга сиғади, дейишган. Аҳли сунна вал-жамоа уламолари уларнинг даъволарини ҳам ақлий, ҳам нақлий жиҳатдан рад этганлар. “Туҳфатул аолий” китобида бу ҳақида қуйидагилар келтирилган: “Адашган тоифаларнинг ушбу масаладаги хатолари, асосан, уч ўринда ошкор бўлиб қолади:
1. Аллоҳ таоло бўлинмайдиган жузни яратишга қодир деб сифатланадими ё йўқми?
Адашган тоифаларга кўра сифатланмайди, чунки У зотнинг ҳузурида икки бир-бирига зид нарсанинг жамланиши мумкин эмас.
Аҳли сунна вал-жамода эса сифатланади, чунки ўша жуз мумкин бўлган нарсадир. Бўлиши мумкин нарсага эса қудрат сифатининг боғланиши билиттифоқдир.
2. Агар жузнинг бўлиниши тугаб бошқа бўлинмайдиган даражада бўлиб қолмасдан ниҳоясиз даражада бўлиниб боравериши мумкин бўлганида, ҳамма нарсанинг ададини ҳисоб қилиш мумкин бўлмасди. Бу эса Қуръон оятига зиддир:
﴿ وَأَحۡصَىٰ كُلَّ شَيۡءٍ عَدَدَۢا٢٨﴾
“Ва (борлиқдаги) ҳар бир нарсанинг саноғини ҳисоблаб қўйгандир” .
3. Уларнинг ушбу “кичик бир бўлакни ниҳоясиз даражада тақсимлаб бориш мумкинлиги” тўғрисидаги даъволарига кўра, агар катта ҳовузга кичкина нажосат тушиб кетса, ўша нажосатнинг ниҳоясиз даражада бўлиниб бориши мумкинлигидан ҳовуздаги ҳар бир қатра сувга нажосат тегиши лозим бўлиб қолади” .
Шунинг учун ушбу баҳс ақоид илмидаги зарур масала эмас, балки шу тўғрисида ҳам тортишувлар бўлиб ўтганини баён қилувчи қўшимча маълумот ҳисобланади.
Байт охиридаги “ўйла, тоғам ўғли” деган сўздан меҳрибон қариндош ўзи яхши кўрадиган яқинига қандай насиҳат қилса, Ўший раҳматуллоҳи алайҳнинг ҳам назмини ўқиб фойда олаётганларга меҳрибонлик билан шундай насиҳат қилаётгани тушунилади.
Баъзи уламолар خَالِ ابْنَ يَا жумласини “эй бу масала ҳақидаги билимдан холи бола” маъносида тушунса ҳам бўлади, – деганлар.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
ҚУРЪОНИ КАРИМГА ИЙМОН КЕЛТИРИШ БАЁНИ:
Қуръони каримнинг олдинги илоҳий китоблардан фарқлари;
Қуръони каримга иймон келтириш маъноси;
Қуръони карим суралари;
Ҳавас қилинадиган амал;
Илоҳий китобларга иймон келтириш.

Куни кеча ижтимоий тармоқларда бир одамнинг (у руҳий носоғлом бўлса керак) “мен Аллоҳнинг элчисиман, коронавирус вабосининг йўқолиши менга боғлиқ, Хитойдаги ўлим масканига бориб келишим керак”, деган алжираши тасвирланган видео тарқалди.

Аввало таъкидлаймизки, илму маърифат ривожланган бугунги даврда кишиларнинг вақтларини олиб, шундай лавҳаларни тарқатиш ҳеч бир мантиққа тўғри келмайди. Бундай хабарларнинг кенг аудиторияга эга бўлган ижтимоий тармоқ юритувчилари ҳам тарқатаётгани жуда ҳам ташвишли ҳолатдир.

Ўз навбатида бу лавҳани ҳар қандай мақсадда тарқатмасликни қатъий таъкидлаймиз. Бизнинг вазифамиз ўлароқ, бу сохта даъвога раддия ёздик.

Ҳазрати Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам расул (элчи) ва набийларнинг сўнггисидирлар. Аллоҳ таоло: “Муҳаммад сизлардан бирон эркакнинг отаси бўлган эмас. Лекин Аллоҳнинг Расули ва Набийларнинг сўнггисидир. Аллоҳ ҳар бир нарсани ўта билгувчидир”, дея хитоб қилган (“Аҳзоб” сураси, 40-оят).

Ушбу оятга кўра, кимда-ким Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламдан кейин яна пайғамбар ё расул чиқади деб айтса, эътиқод қилса, кофир бўлади. Чунки у мазкур оятни инкор қилган ва Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг энг сўнгги пайғамбар ва расул эканини тан олмаган бўлади.

Савбон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Набий соллаллоҳу алайҳи вассаллам: “...Келажакда умматимда ўттизта каззоб бўлур. Уларнинг ҳар бири ўзининг набийлигини даъво қилур. Ҳолбуки, мен набийларнинг хотими-тугатувчисиман. Мендан кейин набий келмас”, дедилар” (Имом Термизий ва Абу Довуд ривоятлари). “Каззоб” сўзи арабча сўз бўлиб, “кўп ёлғон гапирувчи”, “ўта кетган ёлғончи” маъноларини ифода этади.
Демак, Набий алайҳиссаломдан кейин ҳеч қандай пайғамбар ёки расул чиқиши мумкин эмас. Борди-ю, кимдир пайғамбарлик ё расулликни даъво қилса, у ёлғончи дея инкор этилади ва унга қарши чиқилади. Саҳобаи киромлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан кейин пайғамбарлик даъвоси билан чиққан Мусайлама, Асвад Анасий ва Сажоҳ каби сохта пайғамбарларга қарши қаттиқ жанг қилганлар.
Бошқа бир ҳадиси шарифда шундай дейилади:

“Менинг ва анбиёларнинг мисоли, худди биноси гўзал бир қасрга ўхшайди. Унда бир ғишт ўрни тарк қилингандир. Бас, назар солувчилар уни айланиб кўриб, биносининг гўзаллигидан ажабланадилар. Фақат ҳалиги ғишт ўрнидан бошқа айб топа олмайдилар. Бас, мен ўша ғиштнинг ўрнини тўлғаздим. Мен билан бино хотимасига етди. Пайғамбарлар охирига етдилар” (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоятлари).
Яна бир ҳадиси шарифда бундай дейилган:

“Бошқа анбиёлардан олти нарса ила афзал қилиндим: 1. Менга жамловчи калом берилди. 2. Менга душманимга қўрқинч солиш ила нусрат берилди. 3. Менга ўлжалар ҳалол қилинди. 4. Менга ер покловчи ва масжид қилинди. 5. Мен ҳамма халойиққа юборилдим. 6. Мен билан набийлар тугатилди” (Имом Муслим ва Имом Термизий ривоятлари).

Яна бир муҳим жиҳат, ушбу руҳий носоғлом кимса ғайбни даъво қиляпти. Тарқалган вирус одамларнинг қилган гуноҳига келди, деб ишонч билан айтмоқда. Ғайбни фақат Аллоҳ билади, уни биламан дейишнинг ўзи ҳам куфрдир. Қуръони каримда Аллоҳ таоло Ўзини васф қилиб, шундай деган: “(У) ғайбни билувчидир. Бас, Ўз ғайбидан бирор кимсани хабардор қилмас” (“Жин” сураси, 26-оят).
Бошқа бир ояти каримада:

“Айтинг: “Аллоҳ хоҳлаганидан ташқари ўзим учун (бирор) фойда ва зарар (келтириш)га эга эмасман. Агар ғайб (илми)ни билсам эди, хайрли ишларни кўп қилган бўлур эдим ва менга ёмонлик (ҳам) етмаган бўлур эди. Мен фақат имон келтирадиган қавм учун огоҳлантирувчи ва хушхабар берувчидирман” (“Аъроф” сураси, 188-оят).

Ҳатто Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳам ғайбни билишни даъво қилмаганлар. Саҳобалар даврида ҳам бундай ваболар келган. Қанчадан қанча буюк саҳобалар вабодан вафот этишган. Улар Аллоҳ таолодан бундай ёмон гумонда бўлишмаган. Балки, сабр қилишган, Аллоҳдан ажр умид қилишган.

Ушбу кимсанинг қўлидаги хассаси ўзидан анча узун, аслида ҳасса нари борса одам бўйи баравар бўлади, қўлидаги тасбеҳ ҳам одатий эмас, балки фолбин, сеҳр-жоду қилувчиларнинг анжомига ўхшайди.

Шу ўринда яна бир муҳим масала бор. Юқоридаги каби тасвирларни кенг тарқалишига ҳисса қўшаётганлар бир нарсани яхши англаб олсинлар. Ҳар бир воқеани оммага кўрсатиш ҳамиша ҳам тўғри бўлавермаслигига инсоннинг ўз фаросати етиши керак.

Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда охирги пайғамбар Муҳаммад алайҳиссалом экани ва у кишидан кейин ким пайғамбарлик, расулликни даъво қилса ёлғончи экани аниқ айтиб қўйилган.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси бундай хатти-ҳаракатларни қатъий қоралайди. Олинган маълумотларга кўра, ушбу шахс ҳақиқатан Самарқанд вилоятида яшайди. Айни вақтларда Самарқанд вилояти имом-хатиблари томонидан мазкур фуқаро билан Ислом дини ақидаси ва эътиқодий таълимотлар юзасидан суҳбатлар олиб бориш чоралари кўрилаётганини маълум қиламиз.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Фатво ҳайъати

كَيۡفَ تَكۡفُرُونَ بِٱللَّهِ وَكُنتُمۡ أَمۡوَٰتٗا فَأَحۡيَٰكُمۡۖ ثُمَّ يُمِيتُكُمۡ ثُمَّ يُحۡيِيكُمۡ ثُمَّ إِلَيۡهِ تُرۡجَعُونَ٢٨

28. (Эй кофирлар), нега Аллоҳга куфр келтирасизлар? Ҳолбуки бежон эдинглар, У жон берди. Кейин жонингизни олади, яна тирилтиради, сўнгра Унинг ҳузурига қайтариласизлар.

Эй кофир кимсалар, нега Аллоҳга, Унинг юборган пайғамбарларига, туширган китобларига ишонмайсизлар, уларни инкор этасизлар? Ваҳоланки, У сизларни яратди, она қорнида жонсиз бир уруғ эдинглар, сизларга жон ато қилиб, ёруғ дунёга келтирди. Ер юзида ажратилган умрни яшаб бўлганингиздан кейин Парвардигор яна сизларнинг жонингизни олади. Сўнгра қиёмат куни барча инсонларни худди ердан уруғ ундиргандай қайтадан тирилтиради. Ҳамманинг Аллоҳ азза ва жалла ҳузурига қайтиши, дунё ҳаётидаги амаллари ва қилмишларидан ҳисоб бериши албатта ҳақдир. Инсонларнинг энг мудҳиш хатолари уларнинг охиратга ишонмасликларидир. Улар охират дунёсига, ўлгандан кейин қайта тирилишга имон келтирмаганлари сабабли ўзларини куфр ва ширк чангалига отишади, гуноҳлар денгизига шўнғишади, ҳеч қандай ёвузлик ва бузуқликдан тап тортмайдиган ҳолга тушишади. Охиратга ишонмаслик золим Фиръавннинг Мусо алайҳиссалом қавмига қаттиқ зулм ўтказиб, болаларини ўлдиртиришга, аёлларини қул қилишга, золимликда ҳаддан ошиб, охири ўзини ҳамманинг устидан ҳукм юритувчи илоҳ деб эълон қилишга олиб борди. Охиратга ишонмаслик Юсуф алайҳиссаломнинг акаларини чалғитиб, укаларига ҳасад қилишга, уни йўқ қилиш мақсадида қул сифатида сотиб юборишга, оталарига ёлғон гапиришга ва охири шармандаи шармисор бўлишларига сабаб бўлди. Охиратга ишонмаслик Қорун учун Аллоҳ берган мол-дунёга қутуриб, туғёнга кетиш, охири бутун бойлигига қўшиб ер ютиб юбориш билан якун топди. Охиратга ишонмаслик Абу Жаҳлни ўзи Пайғамбар алайҳиссаломга қариндош бўлатуриб у зотга имон келтирмай қаттиқ душманлик қилиш ва оқибатда абадий дўзах азобига гирифтор бўлиш сари ундади.

Агар ўлгандан кейин қайта тирилиш бўлмаганида, ўлим инсон учун энг катта фожиа, кулфат, адолатсизликка айланган, уни ўрганиб қолган ҳаётидан, яқинларидан, мол-мулкидан, мавқе-мартабасидан бир лаҳзада узиб қўядиган золимликка айланган бўлур эди. Инсон бир куни ўлимдан қўрқа-қўрқа жон берган ва ҳайвонлар каби ўлиб кетиб, тупроқда беному-нишон чириган бўлур эди. Агар ўлгандан кейин қайта тирилиш бўлмаганида дунёни ҳақсизлик, фитна-фасод, зулм-истибдод, зўравонлик ва муттаҳамлик босиб кетган бўлур эди. Исломдан чекинган ёки узоқда бўлган жамиятларнинг ҳозир ҳам ана шу кулфатлар исканжасидан чиқа олмаётгани бунга ёрқин далилдир. Охират бўлишига ишонмайдиган кимсалар кўнгилларига келган ёвузликни ва гуноҳни бемалол қилишади, диндошларига душманлик қилишади, софдил бир мусулмонга туҳмат ва бўҳтон ёғдиришади, золимларга зулм пичоғини қайраб беришади, Аллоҳнинг динидан, ибодатидан тўсишади, шариатини оёқ ости қилишади. Бундайлар эртага ҳисоб-китоб борлигини тан олмаганлари учун бошқаларнинг ҳақига тажовуз қилишади, қарз олиб, беришмайди, шерикларининг мулкини ўзлаштиришади, ўзгалар омонатига хиёнат қилишади, бузуқлик кўчаларида сарсон кезишади. Ўлгандан кейин тирилишларига имонлари йўқлиги сабабли шу дунёнинг ўзида мазза қилиб яшаб қолиш пайида бўлишади, ҳар қандай разилликдан қайтишмайди, ҳаётнинг мазмунини фақат дунё лаззатларига ғарқ бўлиб кетишда деб тушунишади.

Улуғлар шундай дейишган: “Дунё учун ғам ема. Унинг боши йиғи, ўртаси машаққат, охири йўқликдир! Сен охиратинг учун амал қилиб қол! Унинг боши учрашув, ўртаси ҳадя, охири эса абадиятдир”. Аммо одамлар ғофилликлари сабабли охират учун эмас, кўпроқ дунё учун ғам чекадилар. Ҳолбуки, дунё ҳаётининг ғам-ташвишлари жуда кўп, уларни ҳал этиш, ечишга инсон бутун умрини сарф қилиб юборади. Агар у дунё ғамларини охират ғами устига юклаб қўйганида бугунги кундагидай муаммолар гирдобидан қолиб, дод-фарёд қилмасди. Умар ибн Абдулазиз: «Охиратингизни ислоҳ қилинг, шунда дунёингиз ҳам ислоҳ бўлади», деганлар. Дунёдаги ҳовлимиз вақтинчаликдир, абадий яшайдиган ҳовлимиз ҳақида қайғуриш фойдалидир. Сўзимизни Алий каррамаллоҳу важҳаҳунинг ушбу сўзлари билан тугалласак: “Дунё ортини ўгириб кетмоқда. Охират бағрини очиб пешвоз чиқмоқда. Икковининг ҳам фарзандлари бор. Охират фарзандлари бўлинг, дунё фарзандлари эмас! Бугун амал бор, ҳисоб йўқ! Эртага амал йўқ, ҳисоб бордир!”

Сизлар ана шу буюк ҳақиқатни, ҳаёт ва ўлим ҳақиқатини тан олмай, инсонлар ўлганидан кейин Аллоҳнинг уларни қайта тирилтиришига куфр келтирганингиз учун охиратда сизларга қаттиқ азоб-қийноқлар, даҳшатли дўзах қийноқлари тайёрлаб қўйилган. Огоҳ бўлинглар, чунки Аллоҳ таолонинг ваъдаси ҳақдир: "Биз золимларга алангаси уларни ўраб оладиган ўт-оловни тайёрлаб қўйганмиз" (Каҳф, 29).

هُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰٓ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَسَوَّىٰهُنَّ سَبۡعَ سَمَٰوَٰتٖۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٞ٢٩

29. (Эй инсонлар), Аллоҳ Ер юзидаги ҳамма нарсани сизлар учун яратган. Кейин осмон тарафга юзланиб, уни етти осмон қилиб ростлади. У ҳамма нарсани билувчидир.

Эй инсонлар, Аллоҳ таолонинг сизларга берган фазли-раҳмати, ато этган неъматлари эвазига Унга бандалик қилинглар! У сизлар учун яшашга қулай Ер юзини, юлдузлар ила безанган етти қават осмонни, Ерни мувозанатда тутиб турувчи пурвиқор тоғларни, турфа экин ва чорва ҳайвонларини, уларни суғориш учун зилол сувларни, турли-туман мева-сабзавотларни, қўйинг-чи, инсоннинг Ер юзида фаровон ва бахтли ҳаёт кечириши учун ҳамма нарсани яратиб қўйган. Ақлини салгина ишлатган, Аллоҳ берган неъматлар ҳақида озгина фикр юритган ҳар бир инсон булар бежизга берилмаганини англаб етади. Бунинг учун Аллоҳга имон келтириш ва Унинг пайғамбарларига эргашиш, дунё ҳаётида Парвардигорни рози қиладиган чиройли амаллар, тоат-ибодат қилиб ўтиш талаб этилади. Ана шу илоҳий амрга бўйсунганлар охиратда кўркам жаннат боғларида роҳат-фароғат ичра бўлишса, буни инкор қилиб, унга куфр келтирганларни аламли азоблар, даҳшатли қийноқлар кутиб турибди.