muslimuz

muslimuz

الثلاثاء, 14 أيار 2024 00:00

Мусулмоннинг айбини яшириш

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар: “Кимки мўминдан дунё ғамларидан бир ғамни аритадиган бўлса, Аллоҳ қиёмат кунидаги ғамлардан бир ғамни ундан аритади” (Имом Муслим, Абу Довуд, Термизий, Насоий ва Ибн Можа ривояти).

Маълум бўладики, кимда-ким “Аллоҳ таоло қиёмат куни кулфат ва ғамларимни аритсин”, деса, у мусулмонларнинг ғамларини аритишда жонбозлик қилиши даркор! Умуман, ҳар бир мусулмон ушбу ҳадисдан насиҳат олиб, одамларга ёрдам беришга, уларнинг оғирини енгил қиришга уринмоғи лозим!

Бошқа бир ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: “Ким бир мусулмон(нинг гуноҳи)ни яширса, Аллоҳ у(нинг гуноҳи)ни дунёда ҳам, охиратда ҳам яширади”.

Ислом дини ҳар бир мусулмонни бошқаларнинг гуноҳини ёпишга ундайди, зотан, биз инсонмиз, ҳаммамиз ҳам хато қиламиз, гоҳида бандачилик қилиб гуноҳга қўл уриб қўямиз. Лекин, одамлар орасида гуноҳ ишнинг ёйилишига, тарқалишига сабабчи бўлиб қолмаслигимиз керак. Бунинг йўли – бошқаларнинг гуноҳини ёпишимиздадир, шунда Аллоҳ дунё ва охиратда бизнинг ҳам гуноҳларимизни ёпгай!

Қуйидаги сатрлар, насиҳатлар буюк уламоларимиздан бугунга қадар нақл қилиб келинади:

“Бошқанинг ғамини аритишинг ғаминг аришига сабаб бўлади!

Гуноҳларинг яширилишини истасанг, бошқаларнинг гуноҳини яшир!

Бошқаларга ёрдам берсанг, Аллоҳ сенга ёрдам беради!”

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар: “Модомики, банда биродарининг ёрдамида бўлар экан, Аллоҳ таоло унинг ёрдамида бўлади”.

Бу набавий кўрсатмадан ўрганадиганимиз – мусулмон киши барча ишларида Аллоҳ таолонинг ёрдамига эришишининг йўли бошқаларга ёрдам бериш билан шуғулланишида экан. Аллоҳ таолонинг борлиқда жорий қилган одатларидан бири – кўринишидан бошқа учун қилган амалингиз аслида ўзингиз учун бўлади ва бу орқали сизга Аллоҳ таоло томонидан тавфиқ берилади.

Доктор Ҳассон Шамси Пошонинг “Метин қоялар” китобидан

Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Неъматуллоҳ Исомов таржимаси.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ буюк фиқҳ мадрасаси соҳиби, фиқҳда ва тақвода имом. Замонасидан бугунга бугунгача энг катта фиқҳий мазҳаб асосчиси. Барча илмларга пешқадам бўлган зот. Замонасидаги ва кейинги уламолар у кишини эътироф этиб, кўп мақтовлар айтганлар. Аммо баъзи олимлар томонидан у киши ҳадис илми борасида эътирозлар ва таъналар етган. Бундай эътирозлар уммат қабул қилган уламоларга таъсир қилмайди.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳни ҳам бошқа кўплаб уламолар ва муҳаддислар эътироф этиб, у кишини мақтаганлар. Хусусан, имом Шофеъий у киши ҳақида ушбу машҳур сўзларини айтган: Инсонлар фиқҳда Абу Ҳанифага боқимандадир.

Яна буюк муҳаддис, Куфа ва Бағдодда қози бўлган имом Ҳафс ибн Ғиёс ҳам у киши ҳақида шундай деган: Фиқҳда Абу Ҳанифанинг гапи, шеърдан ҳам дақиқдир, Абу Ҳанифани фақатгина жоҳил киши айблайди.

Имом Заҳабий айтади: “Имом Аъмаш бир масала ҳақида сўралганда Буни Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит яхши билади. Мен у киши илмига барака берилган деб ўйлайман” деб жавоб берган”.

Яна имом Заҳабий ўзлари Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳақида: Фиқҳда ва фиқҳнинг дақиқ масалаларида имомлик у кишига берилган. Бунда ҳеч қандай шак-шубҳа йўқ, деб айтган.

Бундан ташқари Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳни рижол илмида эътиборли бўлган уламолардан Яҳё ибн Саид Ал-Қаттон, Яҳё ибн Маийн ва Али Ибн Мадинийлар у кишини ҳадис илмида ишончлидеб айтганлар.

Юқорида биз баъзи уламоларнинг имом Абу Ҳанифа ҳақида гапларини келтирдик. У киши ҳақида яна ўз замонасида ва ундан кейин яшаб ўтган жуда кўплаб уламолар мақтовлар айтган.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, бутун уммат имом деб эътироф этган уламоларга баъзи бир эътирозлар зиён етказмайди. Чунки бошқа уламолар, хусусан, мазҳаб имомлари ҳақларида ҳам турли хил эътирозлар бўлган. Табиийки, уларга ҳам бу эътирозлар зиён етказмайди.

Ҳабибуллоҳ ОЛИМЖОНОВ

الثلاثاء, 14 أيار 2024 00:00

Энг яхши ва энг ёмон одам

Абдураҳмон ибн Абу Бакра розияллоҳу анҳудан, у отасидан ривоят қилади: “Бир киши: “Эй, Аллоҳнинг Расули! Инсонларнинг қайсиси афзал” – деди. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Умри узоқ бўлиб, амали чиройли бўлгани” – дедилар. У: “Инсонларнинг қайсиниси ёмон” – деди. У зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Умри узоқ бўлиб, амали ёмон бўлгани” – дедилар” (Имом Термизий ривояти).

Саҳобий розияллоҳу анҳум Ислом шарафига эришгач, дин ва дунёси учун муҳим бўлган амалларга алоҳида эътибор берганлар. Ҳар икки дунёлари учун фойдали нарсаларни билиб ўрганиб уларга амал қилишга ҳамда зарарли нарсалардан хабардор бўлиб, улардан узоқ бўлишга интилганлар. Уларнинг мана шу қизиқиш ва интилишлари уларни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламга “Энг афзал амал қайси?”, “Кимга кўпроқ яхшилик қилай?”, “Нима қилсам жаннат аҳлидан бўламан?”, “Жаннатга сабаб бўладиган амаллар қайсилар?”, “Инсонларнинг энг яхшиси ким?” каби саволларни беришга ундар эди. Пайғамбаримиз солаллоҳу алайҳи ва саллам ҳар бир саҳобийнинг ёши, ҳолати, имкониятига қараб ёки Исломга янги кирганлигини ҳисобга олган ҳолда жавоб берар эдилар.

Ушбу ҳадисда ҳам бир саҳобий Пайғамбаримиздан “Энг яхши инсон қандай бўладию, ёмон инсон қандай бўлиши” ҳақида сўради. Пайғамбаримиз унга жавобан узоқ умр кўриб ўша узоқ умри давомида яхши солиҳ амалларни кўп-кўп қилиб, натижада савобларини кўпайтириб олган киши инсонларнинг энг яхшиси бўлишини айтдилар. Ўз ўрнида узоқ умр кўришдек имкониятдан тўғри фойдаланмасдан бутун умрини ёмонлик билан ўтказган инсон энг ёмон инсон бўлиб қолишини таъкидладилар. Пайғамбаримиз ушбу жавоблари билан инсон ҳаётининг мазмунини белгилаб бердилар.

Дарҳақиқат инсон ҳаётга келар экан қачон, қаерда, қайси ҳолатда вафот этишини билмайди. Зеро, узоқ ёки кам умр кўриш Аллоҳдан бўлиб, инсоннинг ихтиёрида бўлмаган ишдир. Чунки умрлар Аллоҳнинг қўлидадир. Инсоннинг имконида бори эса, ўша умрида яхши амал қилиб қолишидир. Чунки Аллоҳ таоло инсонга ақл берган, китоблар нозил қилган, Пайғамбарлар юборган, далилларни баён қилган. Ҳар бир инсоннинг солиҳ амал қилишга имконияти бор.

Шу билан бирга Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам баъзи солиҳ амаллар инсоннинг умри узайишига сабаб бўлишини айтганлар. Анас ибн Молик Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилган ҳадисда: “Ким ризқи кенг умри узоқ бўлишини хуш кўрса қариндошларига яхшилик қилсин” дейилган (Имом Бухорий ривояти).

Инсонларнинг яхшиси умри узоқ бўлиб, амали гўзал бўлгани экан, доимо, Аллоҳдан умри узоқ, амали солиҳ бўлган бандалардан қилишини сўраши лозим. Мана шундан яхши амалларсиз кўрилган узоқ умрда инсон учун яхшилик йўқлиги маълум бўлади. Чунки гоҳо узоқ умр инсон учун ёмон ва зарар бўлиб қолиши мумкин. Шу сабабдан баъзи уламолар Аллоҳдан қуруқ узоқ умр эмас, балки тоат ибодатда яхши амаллар узра ўтадиган узоқ умрни сўраши лозим бўлади, дейишган.

Тийбий раҳматуллоҳи алайҳ инсон умридаги лаҳзаларни тижоратчининг сармоясига ўхшатиб шундай дейди: Албатта, лаҳзалар ва вақтлар тижоратчининг сармоясига ўхшайди. Тижоратчи фойда кўрадиган ишларида тижорат қилади. Сармояси қанча кўп бўлса, кўрадиган фойдаси ҳам шунча кўп бўлади. Ҳудди шу каби инсон ҳам умридан яхши амаллар қилиб фойдаланиб қолса, муваффақиятга эришади. Ким (вақтини) сармоясини зое қилса, фойда кўрмай очиқ зиёнда қолади.

Мусулмон инсон ўлимни орзу қилмайди. Чунки у ўзига берилган узоқ умрни яхши савобли ишлар қилишга имконият деб қабул қилади. Умрини ўзининг яхши ишлари билан халқига, динига ва ватанига фойдаси тегадиган тарзда ўтказади. Натижада, Аллоҳнинг розилигига, халқининг дуосига эришиб, охиратда ҳам юзи ёруғ бўлади.

Аллоҳ барчамизни узоқ умр кўриб, ўша узоқ умр давомида яхши амалларга муваффақ қилишини ҳамда оқибатларимизни ҳам гўзал бўлишини насиб қилсин.

Фарҳод ЖЎРАЕВ,

Тошкент Ислом институти

Ақоид ва фиқҳий фанлар кафедраси ўқитувчиси.

 

الثلاثاء, 14 أيار 2024 00:00

Илм учун 14000 кмлик сафар

Имом ал-Бухорий илм талабида Ислом юртларини деярли ҳаммасига сафар қилганлар. Юртларида эканликларида ўн олти ёшга тўлдилар. Шундан сўнг ҳадис талабида узоқ муддатли риҳлатга отланиб, уни дастлаб оналари ва акалари Aҳмад ҳамроҳлигида Байтуллоҳга ҳаж қилишдан бошладилар.

Aкалари Aҳмад оналари билан ҳаж сафаридан Бухорога қайтади. Имом Бухорий эса Маккада қолиб, ҳадис илмини ўрганишда давом этади. Бу машғулот Имом ал-Бухорийнинг қолган бутун муборак умрларини банд этиб, у киши шу мақсад йўлида ўша вақтда Ислом оламида мавжуд бўлган кўпчилик илмий марказларга бордилар. Ўша ерлардаги шайх уламолар оғзидан ҳадислар ёзиб олдилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадиси шарифларини тўплаш, уларни мусулмонлар орасида ёйиш йўлида беҳад машаққатлар чекканлари туфайли вужудлари толиқиб чўпдек озғин бўлганлар. Қанчадан-қанча хавфи хатарларни бошдан кечирган.

Имом ал-Бухорий бу ишга биринчи бўлиб киришган киши эмас эдилар. Бу иш билан саҳобалар даврларидан бошлаб кўплаб уламо ва бошқа азиз кишилар шуғулланганлар, бу уммат уламолари уни кейинги даврларда ҳам давом эттирдилар.

Илм талабида риҳлат қилмоқлик саҳобаи киромлар даврида бошланган бўлиб, саҳоба Жобир ибн Aбдуллоҳ (ибн Aмр ибн Ҳаром ал-Ҳазражий ал-Aнсорий ас-Суламий) Шомда истиқомат қилувчи Aбдуллоҳ ибн Aнийснинг ҳузурларига риҳлат қиладилар. У киши ўзлари Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан эшитмаган бир дона ҳадисни эшитиб қолмоқ учун бир ой давомида сафар машаққатини тортадилар.

Жобир ибн Aбдуллоҳ розияллоҳу анҳу Маслама ибн Мухаллад билан учрашиб, у киши ривоят қилган ҳадисни эшитиш учун Мисрга сафар қиладилар. Мазкур ҳадисни Масламанинг ўз оғзидан эшитгач, орқаларига қайтадилар.

Илм талабидаги бундай риҳлатлар тобеъийнлар даврида ҳам давом этиб, бениҳоят кенг тус олган. Чунки Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобалари ўзлари билан Ислом илмларини олган ҳолда турли мамлакатларга тарқалиб кетишган бўлиб, киши ул Зотнинг муборак ҳадисларини ўзга юртларга риҳлат қилмай ва ул ерлардаги саҳобалар билан учрашмай туриб, мукаммал билолмасди.

Саййид ибн Мусайяб (Ибн Ҳузн ибн Aбу Ваҳб ал-Махзумий ал-Қурайший) шундай деган:

“Бир дона ҳадис учун кеча-ю кундузлаб йўл юрмоққа ҳозирман”.

Ҳасан Басрий Ислом хусусидаги бир масалани ҳал қилмоқ учун Басрадан Куфага сафар қилганлар.

Aбу Қилоба (Aбдуллоҳ ибн Зайд ал-Басрий) бирор ҳожатлари бўлмасада Мадинада уч кун туриб қолдилар. Чунки, одамлар бир кишининг бу ерга келиб ҳадис айтиб бермоғини интиқиб кутаётган эди. У киши ўша одамнинг келганига қадар пойладилар, келгач ундан ҳадис хусусида сўрадилар.

Илм талабида қилинган бундай сафарлар, ҳадисларнинг ислом оламида кенг тарқалишига, ҳадис тарқалиш йўлларининг кўпайишига ва ҳадис ровийларининг ҳар томонлама чуқур ўрганилишига катта таъсир ўтказди. Чунки муҳаддис турли жойларга бориб, ул ерлардаги уламоларни ўз кўзи билан кўради ва улар билан илмий суҳбатда бўлиб, ўзи билмаган кўплаб ҳадисларни ёзиб олади. Улар билан илми исломга доир масалалар хусусида савол-жавоблар қилади. Қуръон ва ҳадислар ҳофизи ибн Ҳажар Aсқаланий бундай дейдилар:

“Муҳаддисдан риҳлат қилмоғидан олдин аввал талаб қилинадиган шарт шуки, у дастлаб ўз юртидаги ҳадисларни тўпламоғи, уларни чуқур ўқиб, ўрганиб ёдлаб олмоғи даркор. Шундан кейингина у ўзга мамлакатларга риҳлат қилиб, унинг давомида ўзида мавжуд бўлмаган ҳадисларни тўплаб ўрганади”.

Икки Ҳарам – Макка ва Мадинага йўл олганлари.

Тарихчи Муҳаммад ибн Aҳмад ибн Усмон ибн Қоимоз аз-Заҳабий (милодий 673-748) ва бошқа уламоларнинг ёзишларича, Имом ал-Бухорий ҳижрий 205- йилдан ҳадис тугаракларига қатнай бошлаганлар ва ўз юртларидаги йирик шайхларнинг кўпчилигидан дин илми, хусусан илми ҳадисни ўрганиб ва улар билган жамики ҳадисларни ёд олиб бўлгач 210- йили сафар қилганлар.

У киши оналари ва акалари ҳамроҳлигида ҳажж сафарини якунлагач, Маккада қолишга қарор қилдилар. Ўша даврда Макка Ҳижознинг энг муҳим илмий марказларидан бири эди. Имом ал-Бухорий у ерда азалий мақсадларига етиб, илми маърифатга бўлган чанқоқларини қондирадиган тинмас булоқни топадилар. Маккада турганларида вақти-вақти билан Мадинага ҳам бориб-келиб турадилар.

Имом ал-Бухорий икки шариф Ҳарам (Маккаи Мукаррама ва Мадинаи Мунаввара) да ўзларининг айрим рисолаларини битиб, бу билан “Aл-Жомиъ ас-Саҳиҳ” ва унинг мавзуларига асос солдилар. Имом Бухорий бу ҳақда:

“Ўн саккизга етганимда “Саҳоба ва Тобеъийнлар масаласи” китобини тасниф этдим, сўнг Мадинада ойдин кечалари Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг муборак қабрлари ёнида ўлтириб “Катта Тарих” номли  китобимни ёздим. Ўтмишдаги шахсларнинг деярли барчаси ҳақида менда маълумот бўлса-да, китобимнинг чўзилиб кетмоғини истамадим”, [1] – дейдилар.

Имом ал-Бухорий яна бундай деган:

“Мен (устозим) Aл-Ҳумайдийнинг ҳузурларига кирдим. Шунда мен ўн саккиз ёшларда бўлиб, ул киши билан бир одам қандайдир ҳадис хусусида тортишиб туришган экан. Устозим менинг кириб келганимни кўриб: “Aна иккимизнинг тортишувимизни ҳал қила оладиган киши келди!”– дея менга ўрталаридаги муаммони баён қилдилар. Мен масалани Aл-Ҳумайдийнинг фойдаларига ҳал қилиб бердим, чунки ҳақиқат ул киши томонида эди”.

Ҳофиз ибн Ҳажар бундай дейдилар:

“Имом ал-Бухорийнинг Маккага дастлабки сафарлари ҳижрий 210-йили бўлган эди. Ул киши агар илми ҳадисни эндигина ўрганишга киришган чоғларида риҳлат қилганларида ҳам, бу борада юқори даражага эришган (бу ердаги) тенгдошларига албатта етиб олган бўлар эдилар”!

Имом ал-Бухорий ҳадис талабида риҳлат дарвозасини қаттиқ қоқдилар ва (дарвоза очилгач) Ислом мамлакатларининг деярли барчасига риҳлат қилдилар. Имом ал-Бухорий бу ҳақда ўзлари:

“Мен Шом, Миср ва Жазира (Дажла ва Фурот оралиғидаги ерлар)га икки марта, Басрага тўрт марта бордим, Ҳижозда олти йил яшадим. Aммо муҳаддислар билан биргаликда Куфада ва Боғдодга неча марта борганимнинг ҳисобига етолмайман” [2], – дейдилар.

Aл-Хатиб ал-Боғдодий бундай дейдилар:

“Имом ал-Бухорий турли мамлакатлардаги муҳаддислар ҳузурига риҳлат қилдилар; Хуросон ва Жибал (Хузистон)да, Ироқ шаҳарларининг барчасида, Ҳижоз, Шом ва Мисрда ҳадислар ёзиб олдилар, Боғдодга эса кўп марта келиб кетдилар” [3].

Ҳофиз ибн Ҳажар:

“Маккада бўлганларидан сўнг, риҳлат қилишга қурблари етган барча мамлакатлардаги шахслар ҳузурига бордилар”, – дейдилар.

Имом Заҳабий, у киши қадам ранжида қилган ерлар хусусида гапириб, улар қаторида Балх, Нишопур, Рай, Боғдод, Басра, Куфа, Мадина, Васит, Дамашқ, Aсқалон, Ҳимс ва бошқа шаҳарларни зикр қиладилар.

Ҳаким Aбу Aбдуллоҳ, Имом ал-Бухорий риҳлат қилган мазкур шаҳарларни зикр қила туриб:

“Имом ал-Бухорий мазкур шаҳарларга илм талабида риҳлат қилиб, ҳамиша ўша ерлардаги шайхлар ҳузурида яшадилар”, – дедилар.

Имом Aҳмад билан учрашиб ҳамсуҳбат бўлганлари.

Имом ал-Бухорий умри давомида илм учун 14000 км йўл босиб сафар қилган.

Имом ал-Бухорий ҳаётлик вақтларида Боғдод Aраб халифалиги шаҳри ҳамда илм ва уламолар маркази эди. Шу боисдан Имом ал-Бухорий у ерга қайта-қайта, жами саккиз марта бориб келган. Ҳар сафар борганларида Имом Aҳмад билан учрашиб суҳбат қурар эдилар. Шунда Имом Aҳмад у кишини Боғдодда қолиб яшашга ундаб, Хуросонда узоқ вақт туриб қолганларига эътироз билдирадилар. Бу фикрга Имом Ҳофиз ибн Ҳажарнинг “Фатҳ-ул-борий ли шарҳи саҳиҳ ал-Бухорий” номли асарларидаги маълумотлар зид бўлиб, ул киши бундай дейдилар:

“Имом ал-Бухорий “Aл-Жомеъ ас-Саҳиҳ”нинг “Китоб ан-Никоҳ” қисмидаги “Маа яҳуллу минан-нисаъ” номли бобда Имом Aҳмаддан бевосита бир дона ҳадис ва “Китоб ал-Мағозий” қисмининг охирида бевосита бир дона ҳадис келтирганлар, холос. Шунга кўра, гўёки Имом ал-Бухорий, Имом Aҳмаддан (атайлаб) кам ҳадис келтиргандек кўринадилар. Бироқ ундай эмас. Имом ал-Бухорийнинг Имом Aҳмаддан кам ҳадис келтирганларининг боиси шуки, ул киши аввалги риҳлатларида кўпроқ Имом Aҳмаднинг устозлари билан учрашиб, ана ўшалардан ҳадис ёзиб олиш билан кифояланганлар. Кейинги риҳлатлари чоғида эса Имом Aҳмад (муайян сабабларга кўра) аҳён-аҳёндагина ҳадис айтадиган бўлиб қолганлар. Шуниг учун Имом ал-Бухорий, Имом Aҳмадни қўйиб кўпроқ (устозлари) Aли ибн Aбдуллоҳ ал-Мадинийдан ҳадис келтирганлар”.

Икром РЎЗИҚУЛОВ

[1] «Сияру аъламин нубала»: Шамсуддин Заҳабий. 12-жилд, 401-бет.

[2] Ибн Ҳажар Асқалоний «Ат-Тақриб» асарида Ҳумайдийнинг таржимаи ҳолларида нақл қилганлар.

[3] “Боғдод тарихи”да келтирганлар.

 

Ислом уламолари ўртасида илк даврдан бошлаб, ҳадисларнинг тўғрилиги, яъни, саҳиҳлиги, манбаларнинг ишончлилигига алоҳида эътибор берилган. Бунга сабаб ўша даврдан бошлаб, мусулмонлар орасида ноаниқ, шубҳали, ҳатто ғаразли мақсадларга қаратилган сохта ҳадислар ҳам тарқала бошлаган.

Маълумки, саҳобалар ўз жонлари-ю молларини дин учун, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам учун фидо қилган зотлар бўлишган. Улар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадисларига бевосита шоҳид бўлганларки, уларнинг ҳадис тўқиши эҳтимолдан йироқ ишдир. Чунки Ислом тарихидан биламизки, саҳобалар ҳар бир хато, ножўя ишларга, ёлғонга жим қараб турмаганлар, балки бу каби ҳолатларга жуда қаттиқ турганлар.

Аммо, тобеъинлар даврида илк сиёсий ихтилофлар вужудга келиши баъзи мавзуъ ҳадисларнинг пайдо бўлишига сабаб бўла бошлади. Лекин, бу даврда адолатпеша саҳобаларнинг ҳаётликлари бу ҳаракатларнинг кенг тус олишига тўсқинлик қилган.

Тобеъинлардан кейинги даврда Ислом динининг турли халқлар орасида кенг тарқалиши, сиёсий ихтилофларнинг кенг тус олиши, ҳақиқий диний илмлардан узоқлашиш турли соҳаларда мавзуъ ҳадисларнинг кўпайишига олиб келди.

Ҳадис тўқувчиларнинг асосий сабаблари қуйидагича:

Сиёсий ихтилофлар: Баъзи олимлар мавзуъ ҳадислар ҳижрий 41 йилга, яъни Али розияллоҳу анҳунинг халифалик даврига тўғри келади деган фикрни олға сурганлар.

Шиалар ўз даъвосини қўллаб қувватлаш учун қуйидаги мавзуъ ҳадисларни тўқиб чиқардилар: “Менинг ўринбосарим, менинг сирдошим, аҳли байтимдан менинг халифам, мендан кейин халифаликка энг лойиқ одам Алидир”, “Ҳар бир Пайғамбарнинг васиятчиси ва вориси бўлгани каби менинг ҳам васиятчим ва ворисим Али ибн Абу Толибдир”, “Ким Алини инсонларнинг энг яхшиси демаса, кофир бўлади”, “Алига назар ташлаш ибодатдир”.

Бу борадаги тўқилган ҳадисларнинг мазмуни асосан баъзи шахсларни улуғлаш маъносида бўлди. Ҳар бир тоифа ўз етакчиси, бошлиғининг фазилати ҳақида ҳадис тўқишга ҳаракат қилди.

Манбаларда кўрсатилишича, бу ҳаракатни биринчи бўлиб “шиа” тоифаси бошлаган.

Шу ўринда, мазкур мазмундаги мавзуъ ҳадисларни базиларини мисол тариқасида айтиш мумкин:

“Мен илм шаҳри бўлсам, Али унинг эшигидир”,

“Сизларнинг қозингиз Алидир”.

Халифалик Умавийларга ўтгандан кейин уларнинг тарафдорлари араб миллатига мансуб бўлмаган одамларга нисбатан менсимаслик ва камситиш туйғуси билан муомала қилганлар. Натижада, турли тўқима ҳадислар вужудга келди.

Ислом душманлари: Булар мусулмонларни ақидаларидан ва Ислом динидан узоқлаштириш мақсадида ҳадислар тўқиб, уларга асосланган ботил ақидаларни мусулмонлар орасида тарғиб қилганлар. Айтиш мумкинки, Ислом душманлари ўша даврда кенг тарқалган турли диний оқимларнинг ниқоби остида фаолият кўрсатганлар.

Бундай кишилардан бири Муъалло ибн Абдуроҳман вафот етиши олдидан бундай деган: “Мен Алининг фазли тўғрисида 70 ҳадис тўқиганман”. Одамларнинг Ислом динини қабул қилмасликлари, қабул қилганларни эса, ундан совитиш мақсадида зиндиқлар (дин душманлари яъни, динсизлар) мантиқсиз, ақл бовар қилмайдиган ва эртакка ўхшаган ҳадисларни тўқий бошлаганлар.

Жаъфар ибн Сулаймон айтади: “Ислом душманларидан бири одамлар орасида Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтмаган 400 ҳадисни тарқатганига иқрор бўлди”.

Қасддан эмас, балки баъзи ровийларнинг хато гумонлари туфайли вужудга келган мавзуъ ҳадислар: Бунинг кўриниши, саҳиҳ ҳадис матнига баъзи иборалар ёки сўзларнинг қўшилиб қолиши шаклида бўлади.

Шунингдек, Аллоҳнинг сифатларига, тарихий воқеликка ҳамда тиббиёт фанига зид келувчи ҳадислар ҳам мавзуъ ҳисобланади. Бундан ташқари бир ирқни, мазҳабни, мазҳаб имомларини, адашган фирқаларни мадҳ этувчи ва саҳобаларни камситувчи ҳадислар ҳам мавзуъ ҳисобланади.

Ислом душманлари ҳам кўпинча Ислом динини инсон ҳаёти учун салоҳиятсиз эканлигини исботлаш мақсадида мавзуъ ҳадислардан макр, ҳийла йўли билан фойдаландилар.

Кўпчилик олимлар фикрича, қайси соҳага оид бўлсин, яъни, ҳукмга оид, қиссалар тарғиб, таҳдидга оид бўлсин, мавзуъ ҳадисни унинг мавзуълигини билган ҳолда ривоят қилиш ҳаромдир. Аммо, унинг мавзуълигини очиқ айтиб ўтиш билангина жоиздир. Бунга далил ўлароқ Муслим ривоят қилган қуйидаги ҳадисни келтирилади:

“Ким мендан ёлғони кўриниб турган ҳадисни ривоят қилса, икки ёлғончининг биридир”.

Бу ҳадис мавзуъ ривоят қилувчига етарли раддия бўла олади, бироқ мавзуъ эканлигини келтириб ўтса жоиз дейишган.

Юқоридаги маълумотдан кўриниб турибдики, саҳобалар розияллоҳу анҳу ҳадисга нисбатан жуда жиддий муносабатда бўлганлар. Аммо, саҳобалардан кейинги даврларда пайғамбаримиз ҳадисларига бўлган муносабатлар турлича бўлди.

Мусулмонлар кенг оммаси ҳадисларни ёдлаш, уни англаб етишдан ожиз бўлдилар, ҳадисларнинг асл матнлари ва иснодларидан воқиф бўлувчилар камайди, энг ачинарлиси, ҳадислар шаънини топтагувчилар ҳам вужудга кела бошлади. Буларнинг натижаси ўлароқ, турли ботил оқим ва мазҳаблар, нотўғри ақидаларнинг вужудга келганини кўриш мумкин.

Муҳаммад Содиқ АБДУЛЛАЕВ,

Имом Бухорий номидаги Тошкент Ислом институти талабаси.

Мақолалар

Top