muslim.uz
Аллоҳ таоло макон ва замондан олий бўлган Зотдир
Аҳли Сунна вал-Жамоа деганда, ҳозирги кундаэнг катта жамоа бўлган ва суннатга тўғри амал қилиб келаётган Мотуридий ва Ашъарийлар тушунилади.
Аллоҳ таолонинг зоти ва сифатлари борасида фикрлашни, улар ҳақида кўп гапиришни, баҳс-мунозара қилишни хуш кўрадиган, Аҳли сунна вал жамоадан оғишган тоифа вакиллари ҳар қандай нарсадан беҳожат бўлган Аллоҳ субҳонаҳу ва таолони осмонда деб бот-бот таъкидлаб келадиларва шундай дейишни ақиданинг устувор рукни сифатида кўрадилар. Бунинг учун аҳли сунна вал жамоанинг мужтаҳидларини ҳам “Аллоҳ осмонда!” деганлар, деб туҳмат ва бўҳтон қилиб, оммани чалғитиб келадилар. Жумладан, Абдулло Зуфар тахаллусли шахс томонидан ҳам ушбу сўзлар айтилгани ижтимоий тармоқларда тарқалган эди. Албатта, мужтаҳид имомларимизнинг бундай деганлари борасида ҳеч қандай ишончли ва аниқ далил йўқ ва бундай деб айтмаганлар ҳам. Аксинча, Аҳли сунна вал-жамоа: “Аллоҳ таоло бирор маконда ўрин олишдан холидир”, - дейдилар (Бадъул аъмолийнинг ўзбекча шарҳи – эътиқод дурдоналари).
Аслида динда, айниқса, Аллоҳ таолонинг зоти ва сифатлари борасида баҳс ва мунозара қилмоқлик ўта хатарли ҳисобланади. Жумладан, Расулуллоҳсоллаллоҳу алайҳи ва салламдан:
تفكروا في كل شيء ، ولا تفكروا في ذات الله
“Ҳар бир нарса тўғрисида фикр қилаверинг, аммо Аллоҳ таолонинг зоти тўғрисида фикр юритманг!”, деган ривоят мавжуд (“ал-Жомеъ ас-сағир”, 2/3345).
Саҳобаи киромлар, тобеинлар ва табаъа тобеъинлар ҳам бу тарздаги саволларни бериш жоиз эмаслигини айтганлар. Имом Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу Аллоҳ қаерда деб сўраган кишига жавобан: “Қаердани тайин қилган зотга нисбатан қаерда дейилмайди”, деганлар. Кейин яна айтганлар: “Бирор макон йўқлигида ҳам Аллоҳ бор эди”. Аввал қандай бўлган бўлса ҳозир ҳам шундайдир. Яна у кишига айтилди: “Аллоҳ қаерда? деган саволга қандай фикрдасиз?”. Унга айтилади: “Аллоҳ таоло халқ яратилишидан олдин ва бирор макон йўқлигида ҳам бор эди. У ҳар бир нарсани Яратувчисидир". Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ: “Аллоҳ бирор макон йўқлигида ҳам бор эди, сўнг маконни яратди”. У азалий сифатларида маконни яратишидан олдин қандай бўлса ўшандай. У зотга зоти ва сифатларида ўзгариш жоиз эмас.
Демак, Аллоҳ қаерда ёки қайси маконда деган савол бидъат ва бунга жавоб ҳам ўз-ўзидан бидъат эканлиги очиқ баён қилинган.
Бундай саволларни қалбида шак-шубҳа бўлган кишилар беришини Аллоҳ таоло Қуръони каримда “Оли Имрон” сурасининг 7-оятида:
“У сенга китобни туширган зотдир. Унда муҳкам–ойдин оятлар ҳам бор ва улар китобнинг аслидир ва муташобиҳ оятлар ҳамбор. Қалбларида ҳидоятдан оғиш борлар, фитнамақсадида ва уни таъвил қилиш мақсади да ундан муташобиҳ бўлганига эргашадир. Унинг таъвилини Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмас. Илмда собит бўлганлар эса, унга иймон келтирдик, барчаси Роббимиз ҳузуридандир, дерлар. Ва фақат ақл эгаларигина эсларлар” –деб баён қилган.
Бу ояти каримада муҳкам оятларни қўйиб, муташобиҳ оятларга, фитна илинжида унинг таъвийлини ва маъносини очиқ баён қилинишини таъвил қиладиган кишилар иймонсиз кишилар эканлиги баён қилинди. Улар мўминлар ичида фитна чиқариш учун шундай оятлардан фойдаланадилар ва Аллоҳ қаерда деган саволни берадилар.
Мўминлар соддалик қилиб бу тарздаги саволларга жавоб бериш ўрнига Аллоҳ бундай кимсалар ҳақида Қуръони каримда нима деганига назар солсинлар ва эҳтиёт чорасини кўрсинлар. Аллоҳ таоло макон ва замондан олий бўлган Зотдир. Муташобиҳ яъни, маъносида махфийлик бўлган оятларни Аллоҳ ўзининг доно Зотлигига кўра ҳақиқий мўъминлардан қалбларида шак бўлган иймонсизларни ажратиш учун ва яна ўзигагина аён бўлган ҳикматлар учун нозил қилгандир.
Аллоҳ таоло барчамизни Ўзининг тўғри йўлидан адаштирмасин, омийн!
ЗАЙНИДДИН ЭШОНҚУЛОВ – ЎМИ Самарқанд вилоят вакили
Имом Мотуридийга тош отманг!
Имом Ғаззолий аҳли сунна вал-жамоа ақийдавий мазҳабининг тарихи ҳақида сўз юритиб қуйидагиларни ёзади: “Калом бир илм бўлиб, унинг мақсади аҳли суннанинг ақийдасини аҳли бидъатнинг ташвишидан муҳофаза қилиш ва қўриқлашдир. Аллоҳ таоло Ўз бандаларига Ўз пайғамбари тилида ҳақ ақийдани илқо қилди. Унда уларнинг дини ва дунёсининг салоҳи бордир. Шунингдек, унинг ҳақида Қуръон ва хабарлар нутқ қилди. Сўнгра шайтонлар ўз васвасаси ила бидъатчиларга суннатга хилоф ишларни илқо қилди. Улар ўша ишларни гапирдилар ва аҳли ҳақнинг ақийдасини бузмоқчи бўлдилар.
Бас, Аллоҳ бир тоифа мутакаллимларни пайдо қилди ва уларнинг ҳимматини тартибга солинган калом ила суннатнинг нусрати йўлида ҳаракатга солди. Шу орқали аҳли бидъатнинг суннатга хилоф равишда чиқарган алдамчиликлари фош қилинади. Ана шундан илми калом пайдо бўлди”.
Аҳли сунна вал-жамоа деганда суннатга юрганларнинг йўли ва ҳадисга амал қиладиганлар деган маъноларни кўзда тутилади. Бу борада имом Ашъарий ва Мотуридийлар аҳли Сунна ва жамоанинг ақийда бўйича имомлари деб тан олинганлар.
Бу икки имом Ислом оламининг икки тарафида – Ашъарий басралик, Мотуридий самарқандлик бўлса ҳам ва бир – бирлари билан кўришмаган бўлсалар ҳам бир хил ишни бир хил вақтда, бир хил тарзда адо этганлари ҳамда икковларини бирданига аҳли сунна вал-жамоа мазҳабининг имоми деб эътироф қилиниши бу мазҳабнинг ақийдаси доимо барча юртларда маълум ва машҳур эканига ёрқин далилдир.
Абу Мансур Мотуридий раҳимаҳуллоҳ ўзларининг калом мактабини Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг калом йўналиши асосида ишлаб чиққанлар. У кишининг ўндан ортиқ асарлари соф исломий таълимотга даъват қилганлиги билан жуда аҳамиятлидир, хусусан, улардан иккитаси муҳим. Улардан биринчиси Қуръон тафсирига оид бўлиб, “Таъвилот ал-Қуръон” деб аталади. Яна у “Таъвилоту аҳли ас-сунна” (“Суннат аҳлининг изоҳлари”) номи билан 12 (ўн икки) жилдлик қилиб нашр қилинган. Унинг аҳли суннат ва жамоат ақоидининг асосини ташкил қилувчи асари “Китоб ат-тавҳид” (“Аллоҳнинг ягоналигини исботлаш китоби”) деб номланган. Мазкур “Китоб ат-тавҳид” асари йирик ҳажмли, ўзида аҳли суннат ва жамоат ақоидининг мураккаб масалаларини муфассал равишда қамраб олгани боис, уни қисқартирилиб, “Рисолат ат-Тавҳид” (“Тавҳид рисоласи”) асари яратилган.
“Китоб ат-тавҳид” калом илмига оид асарларининг энг аҳамиятга молики ҳисобланади. Асар айни долзарб ва тўғри йўлда эканлиги боис ҳозирги кунга қадар барҳаёт ва амалда бўлиб келмоқда. Биз имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳнинг чин ворислари сифатида бу асарнинг мазмун-моҳияти, унда кўтарилган ғоя ва асослар билан танишиш ва ўз навбатида сиз ўқувчиларни ҳам ундан бақадари ҳол хабардор этишни мақсад қилдик.
Китобда ёритилган ақидавий масалалар ҳақида гапиришдан олдин унинг кириш қисмидаги ҳамду сано ҳақида тўхталиб ўтишни лозим топдик. Катта ҳажмли асарнинг ҳамд қисмида бир олам маъно мужассам бўлган десак муболаға бўлмайди. Чунки имом Мотуридий ушбу асарнинг таълифига киришар экан, нақадар адашиб кетишдан чўчиганлари, ўзларини ўта камтарлик ила ҳокисор тутиб, Аллоҳ таолодан мадад сўраганининг гувоҳи бўламиз. Шу даржадаги илм ва тақво соҳибини адашганликда айблаган муткаббир Абдулло Зуфар кабилар у зотнинг энг бўлмаганда мана шу камтарлик хусусиятларидан озгина бўлса ҳам хулқланганларида эди бу даражада гумроҳликка йўл қўймас эдилар.
Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм
Матн: “Аллоҳ таолога ҳамд бўлсин. У шундай Зотки, Ундан ўзга ҳар бир кишиларга айтилган барча ҳамдлар ҳам аслида Унинг Ўзига қайтади”.
Шарҳ: Ҳамдни ўзида оят ва ҳадис маънолари мужассам. Ҳамд иккита маънони ўз ичига олади. Биттаси мақтов бўлса, иккинчиси шукрдир. Яъни, мақтов – Аллоҳ таолони улуғлик, чиройли сифатлари билан мақташ. Шукр эса, таом ва бошқа неъматлар, умуман ҳар қандай ҳолатда ҳам мўмин бандадан Аллоҳ таолога изҳор этиладиган ташаккурдир. Яъни, банда тарафидан “Алҳамдулиллаҳ” – “Аллоҳга ҳамд, шукрлар бўлсин”, дейиш орқали шукрни баён қилишдир. Аллоҳдан ўзга бошқаларни қанча мақтамайлик бари бир бу мақтовлар Аллоҳ таолога қайтади. Шунда Аллоҳ таолони мадҳ этган, Унга шукр қилган бўламиз. Чунки, ҳадиси шарифда “Ким Аллоҳга шукр қилмаса, одамларга ҳам ташаккур қилмайди” (АбуҲурайра розияллоҳу анҳудан Абу Довуд ва Термизий ривоят қилишган) дейилган. Аллоҳ таолонинг яхшилигини билмаган шахс банданинг яхшилигини билармиди?! Бундай нусхалар доимо ва ҳар кимга нисбатан ношукр бўладилар. Демак, кимки, бирор бандага шукр қилса, уни мақтаса у Аллоҳ таолога шукр қилган бўлади. Бирор бандани яхшилик сифатларини мадҳ этса Аллоҳ таолони мадҳ қилган бўлади. Чунки, бандага шунча илм, салоҳият, истеъдод, қобилият, хислат ва фазилатларни Аллоҳ таоло бергандир.
Матн: “Ҳамма неъматларинг ададича Сенга ҳамд бўлсин!”
Шарҳ: Аллоҳ таоло Қуръони каримда: “Агар Аллоҳнинг неъматларини санасангиз, саноғига ета олмассиз. Албатта, Аллоҳ ўта мағфиратлидир, ўта раҳмлидир” (Наҳл сураси, 18-оят)”, деди. Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ ҳам шуни эътироф этган ҳолда дуо қилмоқдаларки, Эй Парвардигор, Ўзинг ҳамдимизга шундай барака ато этгинки, у неъматларингни ўз ичига олсин. Аслида Сенинг неъматларингни санаб адоғига ета олмаймиз, шунингдек, шукрини ҳам биз ожиз бандалар адо эта қила олмаймиз. Фақат, Ўзинг бизни шунга муваффақ айла, дея.
Матн: “Ва неъматларнинг зиёдасига ҳам баробар бўладиган ҳамд бўлсин!”
Шарҳ: У зот ушбу сўзлари билан Аллоҳ таолодан илтижо ва дуо қилиб, Сенга ҳамд айтсам менга неъматларингни зиёда қиласан, ана шу зиёда қилиб берган неъматларингга муносиб ҳамд бўлишини насиб қилгин, демоқдалар.
Матн: “Бу ҳамдимиз бизнинг Унинг розилигига етказсин, Аллоҳ биздан рози бўлсин”
Шарҳ: Бир улуғ зот Аллоҳга шукр қилар экан, ҳар бир неъматларини эслаб, улар учун шукрини изҳор этарди. Охири, эй Парвадигор, неъматларинг шунчалик кўп эканки, менинг шукрим уларга етмас экан, шукрини адо қилолмас эканман, деганида Аллоҳ таолодан, энди шукр қилдинг, мазмунидаги ишора зоҳир бўлган экан. Шукр бу, киши ўзини ожиз ва камтарлигини тавозе билан эътироф этишдир.
Матн: “Рисолат (Аллоҳ таоло юборган диний таълимотлар) у билан хотималанган зот (яъни, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам)га саловат йўлламоғини, саломлар нозил қилишини Аллоҳдан сўраймиз. Шу каби у зотнинг биродарлари бўлмиш жамики Расуллар, Аллоҳнинг дўстлари бўлмиш авлиё зотларга ҳам саловат саломлар йўллашни Аллоҳдан сўраймиз. Ва Аллоҳ таолодан адашиш, залолатдан паноҳ беришини ҳамда сўз ва амалда бизни икром қиладиганини ато этишини Унинг Ўзига рағбат қиламиз, юзланамиз, дуо қилиб сўраймиз”.
Мана азизалар, асарнинг кириш қисмида битилган ҳамду сано билан қисқача танишдик. Агар эътибор берсак, Имом Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳ Аллоҳ таолога ҳамду санолар, Пайғамбаримиз ва барча расулларга саловат ва саломлар йўллаш билан бирга Аллоҳ субҳанаҳу ва таолодан ушбу рисола орқали ўзларини адашиш, залолатга дуч келиш, хатога йўл қўйишидан асрашини ўтиниб сўраётганларига гувоҳ бўламиз. Иншаллоҳ, бу китобнинг ҳали сиз азиз ўқувчилар билан бўлишадиган ўринлари кўп, Аллоҳ насиб қилганича уларни сизга етказишда давом этамиз.
Обиджон Хурсандов - Самарқанд Ақида мактаби устози
Имом Бухорий мажмуасида реконструкция ишлари олиб борилади
Президент Шавкат Мирзиёев 11 февраль куни Самарқанднинг туризм салоҳиятини, шу жумладан зиёрат туризмини ривожлантириш бўйича лойиҳалар билан танишди.
Мазкур тақдимот чоғида ислом оламидаги энг муқаддас қадамжолардан бири – Имом Бухорий мажмуаси ва унинг атрофида амалга ошириладиган қурилиш-бунёдкорлик, ободонлаштириш ишлари ҳақида маълумот берилди. Давлатимиз раҳбари ушбу зиёратгоҳда олиб борилиши режалаштирилган лойиҳа бўйича яна бир бор ўз тавсияларини билдириб, мутасаддиларга зарур топшириқлар берди.
13 февраль куни Имом Бухорий мажмуасида Ўзбекистон мусулмонлари идораси, мутасадди вазирлик ва идоралар масъуллари, Самарқанд вилояти жамоатчилиги вакиллари ва оқсоқоллар иштирокида лойиҳани амалга ошириш олдидан тадбир ўтказилди.
Қуръони карим тиловат қилиниб, қурбонлик амалга оширилди.
Лойиҳа юзасидан жамоатчиликка батафсил маълумот берилди.
Мажмуадаги қурилиш-ободонлаштириш ишлари жараёнида Имом Бухорий мақбараси ҳозирги кўриниши сақланган ҳолда реконструкция қилинади. Шу пайтгача мақбара остидаги қабрни зиёрат қилиш учун етарли шароит мавжуд эмас эди. Янги лойиҳада қабр атрофини кенгайтириб зиёратчилар учун ҳар томонлама қулайлик яратиш кўзда тутилган.
Саккиз минг ўринли муҳташам масжид қурилади. Мажмуа атрофида тўртта улкан минора қад ростлайди. Халқимизга хос турмуш тарзидан келиб чиқиб, ҳозирги айвонларга қўшимча равишда ички ва ташқи айвонлар барпо этилади.
Маҳаллий ва хорижлик зиёратчиларга қулайлик яратиш мақсадида замонавий меҳмонхоналар, халқаро андозаларга тўла мос келадиган маиший хизмат ва санитария-гигиена шохобчалари қурилади.
Яна бир эътиборли томони, мажмуада қурилиш-бунёдкорлик ишлари жараёнида бу ердаги тарихий ҳавуз ва бир неча юз йиллик чинор дарахтларига зиён етказилмайди. Уларни асраб-авайлаш, ўз ҳолида сақлаш учун барча зарур чоралар кўрилади.
Мажмуада амалга ошириладиган қурилиш-бунёдкорлик ишлари махсус ташкил этилган жамғарма маблағлари ҳисобидан ташкил этилади.
Мулоқот чоғида мазкур муқаддас зиёратгоҳни нафақат халқимиз, балки дунё аҳли келиб зиёрат қиладиган масканга айлантиришга Давлатимиз Раҳбари доимий равишда алоҳида эътибор қаратаётганлиги таъкидланди.
Жамоатчилик вакиллари Президентимиз ташаббуси билан амалга оширилаётган бу хайрли иш заминимиздан етишиб чиққан буюк алломаларнинг илмий-маънавий меросидан дунё аҳлини баҳраманд этиш, Ўзбекистоннинг халқаро нуфузини оширишга хизмат қилишини ва бу савобли ишга халқимиз ҳам фаол иштирок этишини билдирдилар.
ИМОМ МОЛИК
У киши Молик ибн Анас ибн Молик ибн Абу Омир ал-Асбаҳийдирлар. Яман қабиласидан бўлмиш Зу Асбаҳ қабиласига мансубдирлар. У кишининг аждодларидан бирлари Мадинага келиб, шу ерда яшаб қолганлар. Катта боболари Абу Омир буюк саҳобий бўлиб, пайғамбар алайҳиссалом билан бирга Бадрдан бошқа барча ғазотларда қатнашганлар. Баъзи ривоятларга қараганда у киши тобеъин муҳазрам (яъни, саҳобалар даврида яшаган, уларни бирортаси билан учрашмаган) бўлган. Кичик боболари Молик тобеъинларнинг катталаридан ва уламоларидан бўлган. У киши Усмон разияллоҳу анҳуни кечқурун қабрларига кўтариб борган тўрт кишининг бирларидир.
Имом Молик 93 ҳижрий санада Мадинада туғилдилар. Илмни Мадина уламоларидан олдилар.
Биринчи мулозимлик қилган устозлари Абдурраҳмон ибн Ҳормуздирлар. У киши билан жуда узоқ вақт бирга бўлдилар, шу орада бошқа олимлардан ҳам дарс олиб юрдилар. Бундан ташқари ибн Умарнинг озод қилган қуллари Нофеъдан ва ибн Шиҳоб аз-Зуҳрийдан илм олдилар. Фиқҳдан дарс берган устозлари Робеъ ибн Абдурраҳмондирлар, у киши “Робеъатур раъй” номи билан машҳурдирлар. Молик 17 ёшга етганларида ҳадис ва фиқҳ фанлари бўйича мударрислик мансабига тайинландилар. Молик ўзлари шундай дейдилар: “Аҳли илмлардан етмиш киши мени мударрисликка лойиқ деб гувоҳлик берганларидан кейин мен фатво беришлик ва ҳадис айтишлик учун ўтирдим”.
Шундан кейин у кишининг номлари ҳамма тарафга овоза бўлиб кетди, шуҳратлари уфқларни тутиб кетди. Оқибатда одамлар у кишидан илм олишга ҳар тарафдан кела бошладилар. Илм талаб қилиб келганлар эшикларининг олдида издиҳом бўлиб, ҳатто бир-бирлари билан уришиб кетар эдилар. Имом Молик одамларга етмиш йил чамасида фатво бердилар ва илм ўргатдилар. Одамлар у кишининг имомликларига, илмда мартабалари юқори эканлигига, ўта диндорликларига, тақволарига ва суннатга амал қилишларига бир овоздан иттифоқ бўлишган. Имом Шофеий айтадилар: “Молик Аллоҳ таолонинг халқларига кўрсатган ҳужжатидир”. Ибн Маҳдий айтадилар: “Мен Моликдан кўра ақли тўлароқ ва тақвоси кучлироқ бирор кимсани кўрмадим”. Ҳаммод ибн Салама айтадилар: “Агар менга Муҳаммад салаллоҳу алайҳи васалламнинг уммати учун уларга илм берадиган кишини танлагин дейишса, мен ана шу ўринга Моликни тайинлаган бўлар эдим”. Лайс ибн Саъд айтадилар: “Молик тақводор олимдир. Моликни илми уни олган киши учун омонликдир”.
Имом Молик ҳайбатли киши эдилар, у киши ўтирган мажлисда ҳеч ким гапира олмас эди. Воқидий айтадилар: “Молик ўтирган мажлис виқорли ва ҳилмли мажлис бўлар эди. У киши жуда сергак ва олийжаноб бўлиб, у кишининг мажлисида ҳеч қандай тортишув, бекорчи гаплар ва овозни баланд кўтариб гапиришлик бўлмас эди. Агар у кишидан савол сўрашса у киши жавоб берар эдилар ва сен буни қаерда кўргансан – деб сўрамас эдилар”.
Қачон ҳадис айтмоқчи бўлсалар, ғусл қилар, энг яхши кийимларини кийиб, хушбўй атирларни сепар эдилар. Нима учун бундай қилишларини сўрашганда: “Мен Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларини ҳурматлайман” – деб жавоб берганлар. Агар бирор киши мажлисда овозини баланд кўтариб гапирса, унга: “Аллоҳ таоло Қуръонда: “Эй мўминлар! Овозларингизни пайғамбарнинг овозидан баланд кўтармангизлар” (Ҳужурот сураси, 2-оят) деган. Кимки Пайғамбар алайҳиссаломнинг ҳадислари айтилаётган вақтда овозини баланд кўтарса, гўёки овозини пайғамбарнинг овозидан баланд кўтарган бўлади” дер эдилар.
У кишининг устозлари, яқинлари ва у кишидан кейин яшаб ўтганлар барчалари у кишини ҳадис илмида имом деб ва ривоятлари ишончли деб тан олганлар. Имом Бухорий айтадилар: “Иснодлар ичида энг ишончлиси Молик Нофеъдан, у киши ибн Умардан ривоят қилгани, ундан кейин Молик Зуҳрийдан, у киши Солимдан у киши оталаридан ривоят қилгани, ундан кейин Молик Абу Заноддан, у киши Аърождан у киши Абу Ҳурайрадан ривоят қилганидир”.
Имом Молик “Муватто” (оммабоп) китобини ёздилар. Бу китобни қирқ йил давомида ёзиб, саралаб чиққанлар. У китобнинг ҳажми ҳозирги даврдагисига қараганда анча катта эди. Айтишларича китобдаги ҳадисларнинг сони ўн мингта бўлган. Китобдаги ҳадисларни саралаш, таъна қилинган ҳадисларни чиқариб ташлаш ва имомлар амал қилмаган ҳадисларни олиб ташлаш оқибатида иснодлари муттасил (яъни бир-бири билан узлуксиз боғланиб келган ровийларнинг силсиласи) бўлган ҳадислар сони беш юз атрофида бўлиб қолди. Молик айтадилар: “Абу Жаъфар Мансур ҳажда мен билан учрашиб қолди ва: “Мен билан сиздан бошқа олим қолмади, мен сиёсат билан машғулман. Сиз одамларга суннат ва фиқҳ ҳақида китоб ёзинг. Фақатгина Ибн Аббоснинг баъзи масалалардаги рухсатларини, Ибн Умарнинг баъзи масалалардаги қаттиққўлликларини ва Ибн Масъуднинг баъзи масалалардаги нодир сўзларини китобга киргизишдан сақланинг ва уни оммабоп қилиб ёзинг”, деди. Мен унга таълиф қилиш йўлини ўргатинг дедим. “Яъни менга мўътадиллик йўлини кўрсатинг” дедим. Ислом уммати ва уламолари Молик ҳаётлик вақтларидаёқ у кишининг китобларини ўқий бошладилар, ҳатто китобни Имом Моликнинг ўзларидан ўрганишлик учун у кишининг ҳузурига кела бошладилар. Бир куни Абу Жаъфар ал-Мансур Абу ар-Рошид: “Мен Сизни бу китобингизни Каъбага осиб қўймоқчиман, уни бутун Ислом оламига тарқатмоқчиман ва ихтилофларга чек қўйиш учун одамларни ёлғиз шу китобга амал қилишларига мажбур қилмоқчиман” деди. Шунда Имом Молик: “Ундай қилманг, чунки саҳобалар ер юзига тарқалиб кетганлар. Улар мен китобга киргизган Ҳижоз аҳлларининг ҳадисларидан бошқа ҳадисларни ҳам ривоят қилганлар. Одамлар ўша ҳадисларни ҳам олганлар. Сиз уларни ўз ҳолларига қўйинг” – дедилар. Абу Жаъфар: “Эй Абу Абдуллоҳ, Аллоҳ Сизни ажрингизни берсин” – деди.
Имом Моликнинг хусусиятларидан яна бири у киши бир йўла фиқҳ ва ҳадис илмида имомликка эга бўлдилар. У кишидан ҳадисни ибн Шиҳоб аз-Зуҳрий, Мадина аҳлининг фақиҳи Робиатар раъй, Яҳё ибн Саъид ал-Ансорий, Мусо ибн Ақоба ва бошқалар ривоят қилишган. Буларнинг барчалари у кишининг устозларидирлар. Яқин биродарларидан Суфён ас-Саврий, Лайс ибн Саъд ал-Авзоий, Суфён ибн Уяйна, абу Юсуф ва бошқалар ривоят қилганлар. Энг кўзга кўринган шогирдларидан Шофъеий, Ибн Муборак, Муҳаммад ибн Ҳасан аш-Шайбоний ва бошқалар ривоят қилганлар. Умуман олганда Ислом оламидаги уламолардан 1300 дан ортиқроғи у кишидан ҳадис ривоят қилганлар. Шунингдек, кўпгина кишилар у кишидан фиқҳ илмини олганлар, улардан Ибн Қосим, Ибн Ваҳб, Ашҳаб ва бошқалар.
ИМОМ МОЛИК МАЗҲАБИНИНГ УСУЛИ
Имом Молик ўз мазҳабларини 20 та далилга биноан туздилар. Моликий мазҳаби уламоларининг гапларига қараганда ушбу 20 та далил қуйидагилардан иборат: 1.Қуръон. 2. Қуръоннинг зоҳирий маъноси, яъни, умумий маъноси. 3.Унинг далолати, яъни зоҳирига мухолиф тушунчаси. 4. Тушунчаси – яъни зоҳирига мувофиқ тушунчаси. 5. Унинг огоҳлантириши, яъни бирон нарсани сабаби билан огоҳлантириш, масалан “Албатта у (нарса) ифлос ва бузуқдир” (Анъом сураси, 145-оят)га ўхшаш. Ҳадисдан ҳам юқоридаги бешта ҳолат олинилади. Ҳаммаси бўлиб ўнта бўлади. 11. Ижмоъ. 12. Қиёс. 13. Мадина аҳлларининг амали. 14. Саҳобанинг гапи. 15. Истеҳсон. 16. Зарарли ишларни олдини олиш билан ҳукм қилиш. 17. Ихтилофли масалаларни риоя қилиш. Бунга камдан-кам амал қилар эдилар. 18. Истиҳбоб. 19. Ҳукм чиқармай ташлаб қўйилган маслаҳатли ишлар. 20. Бизлардан олдинги ўтган умматларнинг шариати.
Имом Молик бу далилларга зикр қилинган ушбу тартибда амал қилмаганлар. Бу ҳақда Қози Иъёз шундай дедилар: “Агар сен мазҳаб имомларининг ихтилофли масалаларига, уларнинг фиқҳий масалаларни олган ўринларига ва шариатдаги ижтиҳодларига назар солсанг, биринчи қарашдаёқ, Имом Моликни ушбу усулларда ўзига хос йўлдан юрганлигини, усулларни ўзига хос тартибда тузганлигини, Қуръонни асардан олдинга қўйганлигини, сўнгра асарни қиёс ва эътибордан олдинга қўйганлигини, ишончли бўлмаган асарларни тарк қилганлигини ёки аҳли Мадинадан бўлган кўпчилик уламолар хилоф тарзда амал қилган асарларни тарк қилганлигини, сўнгра қийин масалаларда ва ноаниқ масалаларни ечишликда салафи солиҳлар (яъни аввалги ўткан солиҳ кишилар)нинг йўлидан юрганлигини, Қуръон ва суннатга эргашишликни афзал билиб, бидъат ишларни ёқтирмаслигини кўрасан”.
Қози Иъёз бизга ҳикоя қилиб берган нарсаларидан шу нарсани тушунамизки, Имом Молик умумий кўринишда асарга бўлган муносабатларида имкон қадар Ҳижозликларнинг йўлини тутганлар ва тақдирий масалаларга чуқур киришликни ва уни воқеъ бўлишидан олдин фараз қилишликни ёқтирмаганлар.
Имом Молик билан бошқа имомлар ўртасида ихтилофларнинг кенгайишига таъсир этган у кишининг кўзга кўринган энг муҳим йўлларини қуйидагиларда кўрсатишимиз мумкин:
- Имом Молик наздларида Мадина аҳолисининг амали ҳужжат ҳисобланиб, у қиёс ва оҳод хабардан кўра олдинги ўринда туради. Чунки у Молик наздида уларнинг иккалаларидан ҳам кучлироқ ҳужжат ҳисобланади. Сабаби, Мадина аҳлининг амаллари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ривоят қилган ҳадисларидек мартабага эгадир ва бир жамоатнинг бошқа бир жамоатдан қилган ривояти бир кишининг бошқа бир кишидан қилган ривоятидан олдинга қўйишга лойиқроқдир. У нарсада кўпгина шаҳар фуқаҳолари Имом Моликка қарши чиқишди ва улар Мадина аҳолисининг амалини ҳужжат деб билмадилар, чунки улар гуноҳ ва хатодан холи эмаслар, дейишди. Бу ҳақда Лайс ибн Саъд Имом Моликка узундан-узоқ хат ёздилар. Шофеий ўзларининг “ал-Умм” (яъни асл) китобларида шу масала хусусида муноқаша қилганлар, шунингдек Абу Юсуф ҳам Имом Моликка ёзган мактубларида шу хусусда гапирганлар.
- “Масолиҳ ал-Мурсала” (яъни ҳукм чиқармай ташлаб қўйилган маслаҳатли ишлар – салоҳиятли деб санаш). “Масолиҳ ал-Мурсала” деб шариатда ишнинг ботил ёки эътиборли эканлигига муайян бир ҳужжат гувоҳлик қилмаган маслаҳатли ишга айтилади. Бу маслаҳатли иш шаръий мақсадни асраш учун мўлжалланган бўлади. Бунинг шаръий мақсад эканлиги Қуръон ёки суннат ёки ижмоъ орқали билинади ва бундай ҳолатда унга эргашишлик хусусида ҳеч бир мазҳабда ихтилоф йўқ. Фақатгина унга қарши бошқа бир маслаҳатли иш юзага келиб қолса имом Молик амал қилишда мана шу иккинчи маслаҳатли ишни олдинга қўядилар. Бунинг мисоли тарзида қуйидагиларни айтиш мумкин:
А) Имом Молик ўғриликда айбланаётган кишини қилган ўғрилигига иқрор қилдириш учун уни уришни жоиз деб санайдилар. Бошқа имомлар эса жоиз эмас, дейдилар. Чунки ўғрилик қилганига иқрор қилдириш бир маслаҳат бўлса, бунинг қаршисида бошқа бир маслаҳат туради. У ҳам бўлса, урилаётган кишининг маслаҳати. Чунки у, эҳтимол беайб бўлиши мумкин. Гуноҳкор кишини урмасдан қўйиб юбориш бегуноҳ кишини ургандан кўра енгилроқдир. Урмай қўйиб юборишлик билан ўғирланган молни қайтариб олишликни қийинлаштиришга йўл очилса, уришлик билан бегуноҳ одамни азоблашликка йўл очилади.
Б) Эри бедарак кетган аёл хусусида. Агар унинг эрини на ўлик ва на тириклигидан дарак бўлмаса, у кўп йиллар кутиши натижасида беваликдан қийналади. Бундай ҳолатда Имом Молик бедарак йўқолган эрнинг маслаҳатидан кўра аёлнинг маслаҳатини устун билиб, аёлга эрининг йўқолган вақтидан тўрт йил ўтганидан кейин турмушга чиқишликка рухсат берганлар.
В) Ҳайз кўрадиган аёл талоқ қилинса ва унинг ҳайз орасидаги поклик муддати чўзилиб кетса бундай ҳолатда Имом Молик аёл кишига ҳомиладорлик муддати (яъни тўққиз ой) ўтганидан кейин яна уч ой жами бир йил идда ўтиришликка фатво берганлар. (Шариат кўрсатмаси бўйича ҳайз кўрадиган аёл талоқ қилинганда уч ҳайз кўргунича идда сақлаши лозим). Бунда Имом Молик идда вақти чўзилиб кетиши билан аёл киши зарар кўриб қолмаслиги учун аёлнинг маслаҳатини риоя қиладилар ва мана шу маслаҳатни “Талоқ қилинган аёллар уч ҳайз муддатича ўзларини кузатадилар” деган оятнинг зоҳирий маъносидан олдинга қўядилар. Талоқ қилинган аёл эса, ойлар бўйича идда сақлаши учун ҳали ҳайз кўришдан умид узиладиган ёшга етганича йўқ. (Ҳайз кўришдан умиди узилган аёл талоқ қилинса шариат бўйича уч ой идда сақлайди).
- Санади ишонарли бўлган ва ҳужжат қилишга ярайдиган пайғамбарнинг ҳадисларига хилоф бўлмаган олим саҳобийнинг сўзи Имом Молик наздида ҳужжат ҳисобланади ва у қиёсдан олдинга қўйлади. Имом Ғаззолий “ал-Мустасфо” китобларида Моликнинг ушбу қоидаларига раддия билдирадилар. Бунга саҳобаларни гуноҳ ва хатодан холи эмасликларини ва улардан ҳам хато содир бўлишлигини далил қилиб келтирадилар.
- Суннат: Имом Молик ҳадисни қабул қилишда ҳанафийлар шарт қилганларидек, омманинг ҳожати тушадиган ишларда ҳадисни машҳур бўлишлигини шарт қилмайдилар. Оҳод ҳадисни қиёсга хилоф бўлса ҳам ёки ровийнинг ўзи ҳадисига хилоф тарзда амал қилган бўлса ҳам, рад қилмайдилар. Қиёсни оҳод ҳадисдан олдинга қўймайдилар, мурсал ҳадисни ҳам амалда қўллайдилар. Оҳод ҳадисни қабул қилишда Мадина аҳолисининг амалига хилоф бўлмаслигини шарт қиладилар. Асосан, Ҳижоз уламолари ривоят қилган ҳадисларга суянадилар.
- Имом Молик кўпгина масалаларда истиҳсондан фойдаланадилар.
ИМОМ МОЛИКНИНГ МАШҲУР ШОГИРДЛАРИ
АБДУРРАҲМОН ИБН ҚОСИМ
Абдурроҳман ибн Қосим Мисрий моликий мазҳабининг фақиҳларидандир. 20 йил Моликка шогирд бўлганлар ва фиқҳ илмида пишиб етилганлар. Моликдан олган илмларини бошқаларни илми билан аралаштирмаганлар. Ҳадисларни Моликдан, Лайс ибн Саъд Мисрийдан, Муслим ибн Холид Занжий (Шофеийнинг устози)дан олганлар. У кишидан ҳадис ва фиқҳни Асбағ ибн Фараж ва Муҳаммад ибн Салама Муродийлар олишган.
Абдурраҳмон ибн Қосимни кўпчилик уламолар мақтаганлар. У киши ҳақида Молик: “У худди мушки анбар тўлдирилган идишга ўхшайди” деганлар. Ан-Насоий: “У ишончли ва омонатдор киши”, деганлар. Андалус (ҳозирги Испания) қозиларининг шайхи Яҳё: “У моликнинг фиқҳини одамлар ичида энг яхши билувчи ва ишончли киши” деб гувоҳлик берадилар. Ибн Қосим мужтаҳид мутлақ даражасига етишганлар. Асад ибн Фурот Ироқда Абу Ҳанифанинг шогирдларидан ўрганган фиқҳий масалаларни Ибн Қосимга айтганларида у киши худди шу масалада Молик мазҳаби бўйича фатво бердилар. Ибн Фурот бу фатволарни олиб Мағриб (Марокаш) томонга кетдилар ва у ерда бу фатвони тарқатдилар. Бу фатволарни у кишидан Саҳнун Мағрибий Моликий ўргандилар. Сўнгра у киши Мисрга келдилар ва ушбу фатволарни Ибн Қосимга кўрсатдилар. Кейинчалик бу фатволар фиқҳ тартиби бўйича тартибланиб, китоб шаклига келтирилди ва Моликий мазҳабидаги китоблар ичида “Мудаввана” номи билан танилди. Ибн Қосим илм билан бир қаторда тақво ва зуҳд билан ҳам танилган эдилар. Мисрда 191 ҳижрий йилда вафот этганлар.
АБУ МУҲАММАД АБДУЛЛОҲ ИБН ВАҲБ
У киши Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Ваҳб ибн Муслим Мисрлик фақиҳ, Язид ибн Анас Фахрийнинг озод қилган чўриси Райҳонанинг озод қилган қулидир. 125 ҳижрий йилда туғилиб, ўн етти ёшларидан илм талаб қила бошлаганлар. Моликдан, Лайс ибн Саъддан, Суфён ибн Уяйна ва бошқалардан ҳадис ривоят қилганлар. Фиқҳни аввал Молик ва Лайсдан олганлар, кейин 148 ҳижрий йилда Моликни олдиларига бордилар. Моликнинг суҳбатида то у киши вафот қилгунларича бирга бўлдилар.
Абу Муҳаммад жуда кўзга кўринган фақиҳ эдилар. Ҳаттоки, у киши ибн Қосимдан ҳам фақиҳроқ дейишган. Фақатгина у кишини тақволари фатво беришликдан тўсиб турган. Молик у кишига мактуб ёзганларида: “Миср фақиҳига, муфтий Абу Муҳаммадга”, деб ёзар эдилар. Бошқа ҳеч кимга бундай тарзда ёзмас эдилар. Бундан ташқари у киши Абу Муҳаммадни олим ва имом деб атар эдилар.
Абу Муҳаммад ишончли муҳаддис ҳам эдилар. Абу Заръадан ривоят қилинади: “Мен Ибн Ваҳбнинг Мисрда ва Мисрдан бошқа ердаги ўттиз мингта ҳадисини ўргандим, лекин уларни бирортасини ҳам асли йўқ эканлигини билмадим, у ишонарли муҳаддис”. Ибн Ҳиббон айтадилар: “Ибн Ваҳб ҳадис тўпладилар ва уни китоб қилиб ёзганлар. У киши Миср ва Ҳижоз аҳолисининг ҳадисларини ёдлаганлар. У киши тақводор бандалардан эдилар”.
Бир куни у кишига қозилик қилишга тўғри келганда, у киши ўзларини олиб қочиб, уйларига кириб кетганлар. У кишига ўзлари ёзган “Қиёмат қўрқинчлари” китобини ўқиб беришганда у киши хушларидан кетиб йиқилганлар ва шу ётганларича бир неча кундан кейин вафот этганлар. Ҳорис ибн Мискин айтадилар: “Ибн Ваҳб фиқҳни, ривоятни ва ибодатни ўзларида жам қилганлар. Уламоларнинг муҳаббатига, хусусан Моликнинг муҳаббатига сазовор бўлганлар. У кишини илмнинг девони деб аташар эди”. Ибн Қосим айтадилар: “Агар Ибн Уяйна вафот этсалар, мен туямни Ибн Ваҳб тарафга қаратиб қамчилаган бўлардим. Ҳеч ким илмни у кишичалик ёзиб қолдирмаган. Агар машойихлар у кишининг қолдирган илмларини кўрсалар унга тиз чўккан бўлар эдилар”.
Абу Муҳаммад (Аллоҳ у кишини раҳмат қилсин) 197 ҳижрий йилда вафот этдилар.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
раисининг биринчи ўринбосари
Ҳомиджон Ишматбеков
Алишер Навоийнинг ўзбек тилига бўлган муносабати
Ўзбек мумтоз адабиётининг йирик намоёндаси, шерият мулкининг султони ҳазрат Алишер Навоий тарихда номлари олтин ҳарфлар билан ёзиб қўйиладиган шоир ва олимлар сарасига кириб, унинг ёзган асарлари ҳам дунё адабиётида шоҳ асарлар қаторидан ўрин олгандир.
Ҳазратнинг пурмаъно шеър ва ғазалларида, илоҳий ишқ, одамийлик, диёнат, ҳалоллик, сахийликка ўхшаш инсонни камолот сари етакловчи гўзал хулқлар ўз аксини топган. У ўз асарларида инсонни маънавий камолот сари етаклаш, халқпарварлик ва диний қадриятларни катта аҳамиятга эга эканлигини алоҳида таъкидлайди.
Одамий эрсанг демагил одамий,
Оники йўқ халқ ғами, дин ғами.
Ушбу жумладан халқ ва динни ғамини еб, юксалиш учун ҳаракат қилмайдиган худбин кимсаларни одамийликдан йироқ тоифа деб тушуниш мумкин.
Собиқ Совет иттифоқи даврида динимиз, миллий қадриятларимиз поймол қилинганлиги сабабли буюк мутафаккирларимиз асарларини динимиз билан боғлиқ жойлари ўзгартирилиб, баъзилари бутунлай тилга ҳам олинмаган эди. Шу жумладан юқоридаги жумлаларда ҳам "халқ ғами, дин ғами" жумласи вергулсиз "халқ ғамидин ғами", деб талқин қилинган эди.
Аллоҳга беадад шукрлар бўлсинки мустақиллик неъмати бизларга насиб қилганидан кейин, ўзбек халқининг маънавий дунёсини юксалишига бутун умрини бағишлаган Навоий каби улуғ мутафаккирларимизнинг бебаҳо асарлари тўлалигича халқимиз қўлига етиб борди ва бормоқда.
Ўзбек тили ва адабиётини Навоийсиз тасаввур қилиш қийин. Нафақат ўзбек адабиёти балки барча туркий халқлар адабиёти Навоий ижоди билан бевосита боғлиқдир. Навоий "Зуллисонайн" - форсий ва туркий, икки тилда ижод қилган шоир бўлиб, ўзининг "Муҳокамат ул-луғатайн" асарида, туркий тил форсий тил каби ривожланмаган бўлсада туркийни форсийдан устунлигини таъкидлайди. У туркий тилни бир ёввойи от мисолида ифодалаб, уни тарбиялаб, сайқалласа комил тил бўлишини таъкидлайди. Навоий туркийларни сиёсат билан бирга тилда ва шеърда, дунёда ўзини кўрсатишга қодир эканлиги ғоясиги илк бор ишонч билан олға сурди. Шу билан бирга уни исботлаб ҳам берди. Қуйидаги рубоъий сўзимиз тасдиғидир.
Дилбар эрур тенгсиз жаҳонда.
Эрур анга ҳама хуштору банда.
Тенгсиз хуштору шайдоси манам.
Жаҳонда банда манам анга.
Ушбу рубоъийни шахмат усулида яъни вертикал ва горизонтал ҳолатда ўқилса ҳам маъноси ҳамда сўзлари бир хилдир.
Бундай ижод қилиш учун нақадар юксак илоҳий истеъдод соҳиби бўлиш кераклигини англаймиз. Шу ўринда ҳазрат Навоий бобомиз шаънларини улуғлаб, раҳматли президентимиз И. Кармовнинг "Юксак маънавият - енгилмас куч" асаридаги жумлалар, у зот ҳақида нақадар гўзал ҳақиқат эканини айтмай иложимиз йўқ.
"Агар бу улуғ зотни авлиё десак, у авлиёларнинг авлиёси, мутафаккир десак, мутафаккирларнинг мутафаккири, шоир десак шоирларнинг султонидир".
Бугунлик кунда биз бу зотни ҳамда юртимиздан етишиб чиққан буюк алломаларимизни гавҳардан қиммат асарларини ўрганиб, ҳаётимизга тадбиқ қилиб, миллий маънавиятимизни камолга етказиш учун ҳаракат қилмоғимиз даркор.
Навоий бобомизни руҳи муборакларини Аллоҳ ўзи шод ва охиратларини обод қилсин!
Шофиркон туман "Қори Фазлиддин" масжиди имоми М. Исоев.
Мақолалар
