«Ислом тараққиёт банки» гуруҳи таркибига кирувчи «Хусусий тармоқни ривожлантириш Ислом корпорацияси» (ICD) Ўзбекистоннинг бир неча тижорат банкларида Ислом молия маҳсулотлари ва хизматлари тақдим этувчи дарчаларни («Ислом дарчалари») очиш юзасидан кенг кўламли ишлар олиб бормоқда.

Ушбу дарчалар фаолиятини йўлга қўйиш 2021 йилнинг иккинчи ярмида амалга оширилиши режалаштирилган. Ислом дарчалари ўз фаолиятини бошлаганда мамлакатда фаолият юритувчи тадбиркорлар ва жисмоний шахсларга қандай молиявий хизматлар таклиф қилинади? Ислом дарчаларининг банклар ва уларнинг мижозлари учун қандай фойдали томонлари бор? Айнан мана шу саволларга қуйида жавоб беришга ҳаракат қиламиз.

Ислом банкчилиги ва анъанавий банкчилик

Ислом дарчалари фаолиятини тушуниш учун биринчи навбатда ислом банкчилигини анъанавий банкчиликдан қандай фарқлари борлиги ҳамда таклиф қилинаётган хизматлар ва маҳсулотлар турларини билиб олиш мақсадга мувофиқ.

Умуман олганда, Ислом молияси қарз бериш ёки молиялаштириш ишларида айнан шариат тамойиллари ва қоидаларига асосланган жараёнларни қамраб олиши ҳамда Ислом молия тамойилларига мос бўлган битимлар тузади. Шу билан, Ислом молияси анъанавий молиялаштириш ёки қарз беришдан фарқ қилади. Масалан, гўшт маҳсулотини олайлик, ҳайвон ёки парранданинг ислом дини талабларига риоя қилган ҳолда сўйилиши уни (яъни гўштни) ҳалол гўшт сифатида талқин қилинишига сабаб бўлади. Худди шу каби, молиялаштириш ёки қарз беришда, ёки бошқача айтганда, тарафларнинг молиявий муносабатларга киришишида ислом дини талабларига амал қилиниши молиявий маҳсулот ва хизматларни ҳалол/шаръий деб эътироф этилишига сабаб бўлади.

Қуйидаги сурат эса, айнан Ислом банкчилигининг анъанавий банкчиликдан қайси жиҳатлари билан фарқланишини бизга кўрсатади:

Юқорида келтирилган суратдан кўриниб турганидек, Ислом банкчилигида маблағларни жалб қилиш шариат тамойиллари асосида шерикчилик, қарз ёки сақлаб бериш (омонат) шартномалари асосида амалга оширилади. Анъанавий банкчиликда эса, кафолатланган фоиз эвазига маблағлар жалб қилинади.

Ислом банкингида жалб қилинган маблағларнинг ишлатилиши ҳам анъанавий банкчиликдан моҳиятан фарқ қилади. Маблағлар Ислом молияси тамойилларига биноан, сотиш, ижара/лизингга бериш ёки шерикчилик асосида ёхуд молиялаштириш/инвестиция шартномалари асосида амалга оширилиши мумкин.

Ислом дарчаси маҳсулот ва хизматлари

Юқорида келтирилган маълумотлар асосида Ислом дарчаси хизматлари ва маҳсулотларини (анъанавий банк хизматлари ва маҳсулотларига солиштирган ҳолда) қуйидагича тушунишимиз мумкин бўлади:

Юқоридаги ислом дарчаси томонидан кўзда тутилган молиявий хизматлар ва маҳсулотларни ҳозирда мавжуд анъанавий банк хизматлари ва маҳсулотларига муқобил эканлиги, шу билан бирга анъанавий банкчиликка нисбатан ҳатто мослашувчан эканлигини кўришимиз мумкин. Масалан, юридик шахсларга мўлжалланган асосий воситаларни молиялаштиришни оладиган бўлсак, ушбу турдаги молиялаштириш ислом дарчаси орқали бир неча усул билан (шартнома турига боғлиқ), мижознинг молиявий ҳолати, бизнес режаси ва фаолият туридан келиб чиққан ҳолда амалга оширилиши мумкин.

Яна бир мисол: ҳозирги вақтда юртимизда уй-жойга бўлган юқори талабни қондиришга қаратилган ипотека кредитларига муқобил сифатида ислом дарчалари бир неча усул билан уй-жой сотиб олишни молиялаштириши мумкин. Албатта, бу мамлакатимиздаги уй-жойни молиялаштириш билан боғлик муаммоларнинг яна бир ечими сифатида кўрилиши керак.

Ислом дарчалари ҳам жисмоний ва юридик шахслардан, ҳамда турли сармоядорлардан (жумладан хорижий) молиявий маблағлар жалб қилиш орқали фаолият юритади. Бу маблағлар анъанавий банкчиликда бўлгани каби талаб қилиб олингунча ёки муддатли омонат (депозит) шаклида жалб қилиниши мумкин. Қуйидаги чизмада айнан муддатли омонатларнинг ишлаш механизми ислом банкчилигида, жумладан ислом дарчаларида қандай ташкил қилинишини кўришимиз мумкин:

Ислом банклари муддатли жалб қилинган маблағларни асосан юқоридаги расмда тасвирланган механизм асосида молиялаштиришга йўналтиради ва лойиҳадан олинган фойдани муддатли депозит эгалари ёки сармоядорлар ўртасида уларнинг улушига мос равишда мутаносиб тақсимлайди. Бу механизм мураккаб банк дастурий таъминоти ёрдамида амалга оширилиб, ушбу дастурий таъминот депозит эгаларининг маблағларини тўғри, оқилона, ислом молияси тамойиллари асосида фаолият юритувчи лойиҳага ишлатилиши ва олинган даромадларни аниқлик билан омонат эгалари ёки сармоядорлар ўртасида уларнинг улушига мос равишда тақсимланишини таъминлайди.

Шуни таъкидлаб ўтиш ҳам лозимки, ҳозирги кунда анъанавий халқаро молия ташкилотлари ҳам ислом банк тизимини мамлакатлар иқтисодиётида муҳим аҳамият касб этиши мумкинлигини тан олмоқда ва ушбу тизимни татбиқ этишни бошлади.

Ислом дарчаларининг фойдалари

Ислом дарчаси ушбу дарчани очишни режалаштирган тижорат банклари учун қуйидаги фойдаларга эга:

• Ички ва ташқи манбалардан молия маблағлари жалб қилиш ҳисобидан банкларда қўшимча молиявий маблағлар пайдо бўлади (яъни, ликвидлилик ошади);

• Банклар ўз активлари ва мажбуриятларини диверсификация қилишга эришади;

• Банклар ўзларида мавжуд анъанавий хизматларга қўшимча равишда ислом молия хизматларини ҳам таклиф этишади ва шу орқали ўз мижозларининг эҳтиёжларини янада тўлиқроқ қондиришади;

• Ислом дарчаси фаолияти натижасида келган даромад банкларнинг умумий даромади ошишига олиб келади;

• Ҳозирги вақтда анъанавий банк хизматлари ва маҳсулотларидан фойдаланмаётган мижозлар сони ислом дарчалари маҳсулот ва хизматларидан фойдаланишига эришилади, бу эса банкнинг умумий мижозлари сонининг сезиларли ўсишига олиб келади.

Ислом дарчаларининг бизнес, жисмоний шахслар ва мамлакат иқтисодиёти ривожланишига қўшиши мумкин бўлган ҳиссаси:

• Жисмоний ва юридик шахслар ҳамда хусусий тармоқ вакиллари ихтиёрида бўлган бўш пул маблағларининг мамлакат иқтисодиётидаги иштирокини ошириш;

• Мамлакатда капитал бозорни ривожлантириш ва диверсификациялаш;

• Лойиҳаларни молиялаштириш орқали кўплаб янги иш ўринлари яратиш;

• Камбағалликка қарши курашиш давлат дастурини амалга оширишга ҳисса қўшиш;

• Аҳолининг молиявий саводхонлиги ва иқтисодий фаоллигини ошириш;

• Жисмоний ва юридик шахсларнинг молиявий хизматларга бўлган эҳтиёжларини қондиришда муқобил хизмат турларини таклиф этиш;

• Банк тизимида рақобатни кучайтириш орқали банклар хизматлари турлари ва сифатини ошириш;

• Ислом молияси хизматларини татбиқ қилиш орқали мамлакатдаги хусусий тармоқ вакилларининг ишлаб чиқариш ва экспорт салоҳиятини ошириш.

Бир сўз билан айтганда, ислом молияси хизматлари мамлакатимиз тараққиётига жуда катта ҳисса қўшиши мумкин.

Ислом дарчасининг ташкил қилиниши

Ислом дарчаси кўп ҳолларда мамлакатларда ислом молия тизими ёки ислом молияси бўйича қонунчилик мавжуд бўлмаганда ташкил этилади. Чунки, Ислом дарчаси маълум мамлакатнинг мавжуд қонунлари ва хуқуқий базаси асосида чегараланган миқдордаги хизматлар ва маҳсулотларни анъанавий банкнинг таркибий бўлинмасининг маҳсулоти сифатида таклиф этади. Тўлақонли ислом банкчилиги хизматлари ва маҳсулотлари эса, одатда ўша мамлакатда тегишли қонунлар ишлаб чиқилганидан кейин тақдим этилади. Шу сабабли, кўпинча ислом дарчалари ташкил қилишдан қуйидаги мақсадлар кўзланади:

1) Мамлакатда ислом молия хизматларига талаб даражасини ўрганиш;

2) Ортиқча харажатларсиз банклардаги мавжуд инфратузилма (бинолар, ходимлар ва ҳоказо) асосида ислом молия хизматларини таклиф қилиш;

3) Ташкил этилган ислом дарчалари фаолиятини ўрганиш ва чуқур таҳлил қилиш орқали, мамлакатда ислом молияси ва банкчилигига оид қонун ишлаб чиқилиши юзасидан амалий таклифлар бериш;

4) Аҳоли ва хусусий тармоқ вакилларининг молиявий саводхонлигини ошириш орқали уларнинг мамлакат иқтисодиётидаги иштирокини ошириш;

5) Ислом дарчаси фаолияти натижаси таҳлили асосида банкларнинг келажакдаги ривожланиш стратегияларини ишлаб чиқиш.

Ҳозирги вақтда дунё миқёсида 80дан ортиқ мамлакатда 1,400га яқин ислом молия муассасалари мавжуд бўлиб, Халқаро Валюта Жамғармаси маълумотига кўра, сўнгги 10 йил ичида банк тизимида ислом молия муассасаларининг муҳим ўрни борлигини кўрсатиб берди. Эътиборлиси, Ислом молия муассасалари нафақат мусулмон ўлкаларда, балки Европа давлатларида, Канада, Филиппин ва Сингапур каби мусулмонлар ҳамжамияти озчиликни ташкил қиладиган мамлакатларда ҳам мавжуд.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, мамлакатимизда шу йилнинг иккинчи ярмида очилиши режалаштирилаётган Ислом дарчалари банк тизимининг ривожланиши, молиявий хизматлар сифатининг ошиши, хусусий тармоқ вакиллари салоҳиятининг ўсиши, аҳоли турмуш даражасининг яхшиланиши ҳамда мамлакат иқтисодиёти ривожига ҳисса қўшиши нуқтаи назаридан муҳим аҳамиятга эга.

Музаффар Низомиддинов

Хусусий тармоқни ривожлантириш бўйича Ислом корпорацияси (ICD) етакчи мутахассиси, МДҲ давлатлари бўйича лойиҳа менежери

Ўзбекистон элчиси Ойбек Усмонов Покистондаги Ўзбекистон туризм ахборот маркази директори Ҳамид Маҳмуд Чаудри билан учрашди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА мухбири.
Тадбирда покистонлик сайёҳларнинг зиёрат туризми доирасида Тошкент, Самарқанд ва Бухоро шаҳарларига сафарларини ташкил этиш масалалари муҳокама қилинди.
Ёшлар туризмини ривожлантириш, талабалар алмашинуви, “В2В” учрашувлари, семинарлар, академик саёҳатлар, икки мамлакат вакилларининг брифингларини ўтказиш бўйича тадбирларни амалга ошириш жадвали келишиб олинди.
Ҳамид Маҳмуд Чаудри элчихона кўмагида Ўзбекистонда эълон қилинган Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили доирасида «make up», гастрономик ва экотуризм бўйича қисқа муддатли ўқув курсларини ўтказиш учун блогерларни жалб қилишини тасдиқлади.
Мулоқотда, шунингдек, покистонлик талабалар сонини ошириш бўйича қўшма дастурларни амалга ошириш тўғрисида келишувга эришилди.
Ўзбекистонда зиёрат туризмини ривожлантириш мақсадида марказ директори ислом олами намоёндалари Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Мотуридий, Имом Замахшарий ва бошқа буюк аждодларимиз меросини Покистон оммавий ахборот воситаларида, ижтимоий тармоқлар ва блогерлар имкониятлари орқали тарғиб қилишга тайёрлигини билдирди.
Покистон ёшлари учун бизнес-саёҳатлар ва ёзги лагерь турларини, шунингдек, ўзбек тур операторлари ёрдамида Қорақалпоғистон ва Хоразмга саёҳатларни ривожлантириш тўғрисида келишувга эришилди.
Шунингдек, MICE туризмини ривожлантириш учун элчихона Марказ ва Ўзбекистон Дин ишлари бўйича қўмита билан биргаликда Ўзбекистон зиёрат туризм элчиси ва Покистондаги «Нақшбандия» тариқати етакчиси Хассиб ур-Раҳмон кўмаги билан Покистон делегацияларининг буюк муҳаддис Имом Бухорий фаолиятига бағишланган халқаро конференцияда иштирок этишини ишлаб чиқади.
Мамлакатимиз элчихонаси маълумотига кўра, Ҳамид Маҳмуд Чаудри 31 январь куни Ўзбекистонга бир гуруҳ сайёҳлар билан ташриф буюрди. У Дин ишлари бўйича қўмита, Туризмни ривожлантириш давлат қўмитаси ва «Uzbekistan Airways» компанияси мутасаддилари билан учрашувлар ўтказади.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Саудия Арабистонининг етакчи халқаро нашрларидан бири - «Asharq Al-Awsat» газетасида молия менежменти тадқиқотчиси Абдулла ал-Ридадининг Президент Шавкат Мирзиёев раҳнамолигида Ўзбекистонда эришилаётган ютуқлар таҳлилига бағишланган «Ўзбекистон - имкониятлар мамлакати» сарлавҳали мақоласи чоп этилди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА.
Мақола муаллифи Ўзбекистондаги сўнгги ўзгаришлар натижаси 2018 йилда ўзини намоён қила бошлаганини ёзади. «Мамлакат сайёҳлар учун ўз эшикларини очиб, уларга визасиз кириш имкониятини яратди. Сайёҳларнинг сони йил давомида икки бараварга, хорижий инвестициялар эса уч бараварга ошди. Иқтисодиёт 2019 йилда 5,6 фоизга ўсди ва 2021 йилда эса бу кўрсатгич 7 фоизгача ўсиши кутилмоқда. Пандемия даврида ҳам Ўзбекистон иқтисодиёти ўсиш суръатлари пастроқ бўлсада давом этди - 1,8 фоиз», - дейилади мақолада.
Бундан ташқари, нашрнинг таъкидлашича, «Ўзбекистон - бу арзон инвестиция имкониятлари, ажойиб географик жойлашув, бой табиий ресурслар ҳамда Тошкент, Самарқанд ва Бухоро шаҳарлари каби тарихий меросга эга ёш мамлакат».
Муаллиф, шунингдек, Ўзбекистон иқтисодиётининг сўнгги йилларда жуда тез суръатларда ўсиб бораётганини кутилмаган ҳол эмас, деб таърифлайди. «Ўзбекистон миллий маҳсулоти ўсишда давом этади. Айтишимиз мумкинки, Ўзбекистон Марказий Осиёда фойдаланилмаган инвестиция имкониятлари мамлакати, энергетика, тоғ-кон саноати, қишлоқ хўжалиги ва туризм соҳаларида тижорат имкониятлари тўпламидир», дейилади мақолада якунида.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Очкўзлик ҳам зеҳнни заифлаштиради, руҳ ва ақлни парда билан ўраб ташлайди. Бу ҳол нафсни тарбиялаш ва уни нуқсонлардан халос этишга тўсқинлик қилади. Бу билан инсон одамийликдан ҳайвонийликка юз тутади.

Алишер Навоий асарларини сўфийлик нуқтаи назаридан тадқиқ қилиш бу улуғ алломанинг ўзи том маънода сўфий бўлганлигини намоён этади. Эътиқодда қойим, тақвода шойим – бир сўз билан айтганда, шоирнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти тўла-тўкис динимиз равнақи, эл-юрт ривожига хизмат қилган.

Навоий ўз ижодида нафснинг ўпқон экани ҳақида кўп далиллар келтиради. Жумладан, “Лисон ут-тайр” достонида қушлар ўзларининг раҳнамоси –  Ҳудҳудга шариатга доир саволлар беришади. Ҳудҳуд саволларга жавоб берар экан, шариат ақидаларини тасаввуфий руҳда талқин қилади. Масалан, қушлардан бири сўрайди: “Лаънати иблис мени доимо васвасага солиб, ножўя хаёлларни кўнглимга келтиради, ундан қутулиш чораси нимада?”. Ҳудҳуд ўз жавобида айтади: “Иблис ташқаридаги ғайритабиий куч эмас, балки сенинг нафсинг ва хулқингдаги иллатларнинг ифодасидир, чунки сенинг қалбинг кибру ғурур ва нуқсонларга тўлиб-тошган, уларни кўриб шайтоннинг ўзи ҳам қўрқиб, чўлу биёбонларга қочган бўлур эди”. 

Бу - парҳезкорлик, яъни ўзни тийиш, ҳазар қилиш. Зотан, Расулуллоҳ (с.а.в.) “Кимки дунёдан парҳез этса, унинг нури тажаллиёт нури кирадиган жойга айланади” деганлар.

Навоий унга шундай таъриф беради: “Зуҳд дунё орзуларидан кечмоқдур ва нафс аларнинг мавто заҳрини ичмоқдур ва молу жоҳ хаёли риштасин кўнгулдин узмоқдур ва нангу номус бутларин ушатурға ўзин тузмоқдур ва қабул умидиға риёзат тариқин тутмоқдур. Ва шариат жодасида мардона турмоқдир”.

Ҳазрат Навоий руҳий истаклар озайгач, моддий истаклар кўпаяди, дейди. Айни тарзда очкўзлик ҳам зеҳнни заифлаштиради, руҳ ва ақлни парда билан ўраб ташлайди. Бу ҳол нафсни тарбиялаш ва уни нуқсонлардан халос этишга тўсқинлик қилади. Бу билан инсон одамийликдан ҳайвонийликка юз тутади.

Зуҳд – нафс истакларини камайтириш, фикрни унинг орзулари ила банд этмаслик. Кунни чиройли матоҳлар ва лаззатли овқатлар ҳақидаги суҳбат ва баҳслар билан ўтказмаслик. Чунки ҳайвонлар ҳам деярли дуч келган жойда ўтлайди, доимий жун либосида юради, кўп-кўп ухлайди. На ўтмишдан ибрат олиш, на истиқбол андишаси бор уларда. Шундай ҳолда ҳайвонларнинг бахтли ёхуд иззатли бўлишлари ҳақида ўйлаб кўриш мумкинми? Йўқ, албатта. Бу зуҳдга мутлақо мувофиқ келмайди. Аммо ҳеч кутилмаган ва таъмасиз келган неъматлар қабул қилинади ва шукри лозим бўлади.

  Алқисса, Ҳазрат Навоийнинг ҳаёти ва ижодини покиза ахлоқ ва гўзал тарбиянинг юксак намунаси сифатида тадқиқ қилиш даркор. Суфиёна қарашлар билан суғорилган унинг асарлари бугунги кунда ҳам, қолаверса келажак учун ҳам, айниқса ёш авлодни тарбиялашда муҳим ўрин тутади. Ботиний оламни ислоҳ қилиш билан зоҳирий оламни кўркамлаштириш илми, бу – тасаввуф экан, унинг таъсири атрофда ҳам кўринади. Адолат, қаноат, матонат, маърифат, шижоат каби эзгу фазилатлар улуғланган, ёшларининг қалбида шу каби сифатлар маърифий йўл билан сингдирилган жамиятда залолат, жаҳолат, қабоҳат каби иллатларга ўрин қолмайди.

Зайниддин Эшонқулов,

Самарқанд вилояти бош имом-хатиби

У зотнинг тўлиқ исмлари - Муҳаммад Абуссууд Афанди ибн Муҳйиддин Муҳаммад ибн Муслиҳиддин Мустафо Имодуддин Имодий Искилибий Ҳанафий ёки Абуссууд ибн Муҳаммад Имодий бўлиб, “Абуссууд Афанди” номи билан машҳур бўлган фақиҳ ва қози ҳижрий тўққизинчи асрнинг охирларида Усмонийлар давлатининг Искилиб шаҳарчасида таваллуд топганлар.

Абуссууд Афандининг туғилиш санаси ҳақида кўпгина ривоятлар мавжуд бўлиб, кўпчилик уни 19 сафар 896 йил/ 1 декабрь 1491 йилда туғилган деса, баъзилар 17 сафар 896[1]/30 декабрь 1490 ёки 19 сафар 897/22 январь 1491 йилда дейишади. Баъзи тарихчилар эса, унинг туғилиш санасини 896/1490 ёки 1491 йил дея кўрсатишади. Бошқа тарихчилар эса, у ҳижрий 900[2] йилда туғилган десалар-да, у билан бир замонда яшаган тарихчи Тошкўпирзода  ҳижрий 898/1493 йилни кўрсатади[3]. Али ибн Болий ўзининг ҳижрий 992 йилда таълиф қилган[4] “ал-Иқдул манзум фи зикри уламаиррум”[5] номли китобида Абуссууд Афандининг туғилган жойи Истанбул яқинидаги Искилиб шаҳарчаси эканини, шу сабабли унга “Искилибий” нисбаси берилганини келтиради. Буни унинг шогирди асли Искилибдан бўлган Ошиқ Шиблий ҳам тасдиқлайди.

Унинг туғилган уйи илм ва фазл билан танилган хонадонлардан бўлган. Шу сабабдан баъзилар Абус-Сууднинг таърифида: “У илмнинг бағрида тарбия топди ва фазлнинг кўксида яйради, натижада шарафли илмлар учун хизматда қоим бўлди, обрўси баланд ва оламга машҳур бўлди”- деганлар.

Дастлаб мударрислик қилганлар, сўнгра қозилик, қозиаскарлик даражасига кўтарилганлар. Усмонийлар давлати девонида иштирок этганлар. Сўнгра Усмонийлар пойтахтида муфтий ва шайхулислом мансабини эгаллаганлар. Пойтахт, вилоятлар ва асосий катта шаҳарларда фатво, ваъз ва хатиблик ҳайъатини ташкил қилиб, унга ўзи раҳбарлик қилган. Истанбул муфтийси мансабида 30 йил ишлаган, бундай узоқ муддатда ундан аввал ҳам, кейин ҳам ҳеч ким фаолият кўрсатмаган. Абуссууд Афанди ҳазратлари Султон Сулаймон Қонуний томонидан чиқарилган амру-фармонларнинг деярли барчасида бевосита ёки билвосита иштирок этган[6].

Усмонийлар давлатига ҳижрий 699/милодиий 1299 йилда Усмон ибн Эртуғрул тарафидан асос солинган бўлиб, Султон Сулаймон Қонуний даврида (926-974/1520-1566)  ўзининг юксалиш нуқтасига чиққан. Айнан ўша давр Абуссууд Афанди ўз мансабини эгаллаб турган давр бўлган, чунончи Усмонийлар давлатида дин уламолари катта обрў-эътиборга эга бўлган.  Хоссатан, бу давлат ташкил топганидан кейин унинг ибтидосида султон ошкора равишда шариъат ҳукмларидан ташқарига чиқа олмаган, шунинг учун султон бирор муҳим сиёсий ишни амалга оширишдан олдин унга жоиз фатволарни берувчи шайхулисломга муҳтож бўлган. Шунингдек Абуссууд Афанди Султон Сулаймон Қонунийнинг ўғли Салим II нинг ҳукмронлик даврида (974-982/1566-1574) ҳам юқори мансабда бўлган. Усмонийлар давлатининг  юксалиш даври мобайнида шайхулисломлик ва Истанбул муфтиси лавозимида ўн олтита шайх ўтган, уларнинг ичида Абуссууд Афанди энг кўп давлатга хизмат қилган. У вафотига қадар яъни 30 йил мобайнида Истанбул муфтийси мансабида ишлаган. У яшаб ўтган давр оддий давр бўлмаган, шу билан бирга, у Усмоний султонларининг  энг ёши улуғи ва чиқарган қонунлари билан “Қонуний” деб ном қозонган Султон Сулаймон I билан ўзаро дўстона муносабатда бўлган. Шунингдек, Абуссууд Афанди Сулаймон Қонунийнинг қонунларини ишлаб чиқишда ҳам муҳим рол ўйнаган.

Усмонийлар даврида етишиб чиққан тафсир уламоларининг кўпи Қуръони каримни тўлалигича тафсир қилмасдан балки, аввал ёзилган тафсир китобларига ҳошия ва таълиқлар ёзиш билан кифояланишган. Aбуссууд Aфанди эса, Қуръони каримни тўлиқ тафсир этганлигидан унга “Султонул муфассирин, хатибул муфассирин, хотиматул муфассирин” каби унвонлар берилган. Aбуссууд Aфанди бу тафсир китобини араб тилида ёзган бўлиб, уни Қонуний Султон Сулаймонга туҳфа қилган. “Иршодул ақлис салим ила мазаял Китабил карим” номли бу китобида Қуръони Карим ва ҳадиси шарифларга катта аҳамият қаратган, нузул сабаблари, мансух, қиссалар, фиқҳий ва каломга оид масалалар, тил, қироат, исроилиёт, муҳкам ва муташобиҳ каби масалаларни кенг очиб берган. Шеърий усулни қўллаб, балоғат ва ижоз, оятлар орасидаги муносабатлар каби тафсир илмининг нозик жиҳатларидан моҳирона фойдаланган. Тафсирида аҳли сунна вал жамоа ақидасига маҳкам боғланган ҳолда ақлий заковатидан тўла фойдаланганлигидан ва оятлар орасидаги мутаносибликни мукаммал изоҳлаб берганлигидан баъзилар унинг бу асарини Замахшарийнинг “Кашшоф”, Байзовийнинг “Aнворут танзил” номли тафсирларидан ҳам устун эканлигини эътироф этганлар. Aбуссууд Aфандининг ўзи ҳам Замахшарий ва Байзовийнинг тафсирларидан ҳамда Розийнинг “Мафотиҳул ғойб”, Насафийнинг “Мадорик” номли тафсирларидан кенг фойдаланган.

Ҳақиқатан ҳам мазкур тафсир ширин тили, гўзал ибораси билан бошқа тафсирлардан ажралиб туради. Муаллиф Қуръоннинг балоғий тушунчаларини ҳеч ким қилмаган услуб билан очиб берган.

Бу тафсирнинг фазилати ҳақида “Ал-ақдул манзум фи зикри афозилир – Рум” китоби муаллифи шундай ёзади: “Бу тафсирда ҳеч бир замонда мисли кўрилмаган ва қулоқлар эшитмаган нарсалар баён этилган.

“Ал-фавоидул бахийя фи тарожимил-ҳанафийя” китобининг муаллифи шундай дейди: “Мен у тафсирни мутолаа қилдим. Ундан кўп фойда олдим. Китобхонни зериктирадиган даражада узун, тушунмовчилик пайдо қиладиган даражада қисқа эмас, латифа ва нуқталар билан безатилган, фойда ва ишораларни ўзида мужассам қилган китобдир”.

“Кашфуз-зунунда” айтилишича, бу тафсирнинг нусхалари бутун оламга тарқалган, уламолар ҳузурида яхши қабул қилинган, тили енгил. Шу сабабдан уламолар тафсир муаллифини (Абус-суудни) “муфассирларнинг хатиби” деб номлаганлар. Қуръон оятларининг маъноларини тушунтиришда жуда осон йўлни танлагани учун, бирор оятнинг тафсирида мужмаллик ва махфийлик йўқдир, ўз навбатида ҳошияга ҳам эҳтиёж йўқ.

Аммо “Кашфуз-зунунда” айтилишича, Абус-сууднинг тафсирига икки киши: аш-Шайх Аҳмад ар-Румий ал-Оқ Хисорий (вафоти 1041) “Ар-Рум” сурасидан “Ад-духон” сурасигача, аш-Шайх Разиюддин ибн Юсуф ал-Қуддусий тафсирнинг салкам ярмига таълиқ-илова ёзган.

Абус-сууд ўз тафсирининг муқаддимасида, “аз-Замахшарий ва ал-Байзовий тафсирларига қаттиқ эҳтимом ва эътиқод қўйган, уларни қайта-қайта мутолаа қилган, улардан илҳомланиб тафсир ёзишга киришганини айтади.

Шунинг учун ҳам у тафсирлардагидек, ҳар бир суранинг охирида келтирилган, уламолар томонидан бил-иттифоқ ёлғон ва мавзулигига қарор қилинган ҳадисларни Абус-сууд Афанди ҳам ривоят қилган.

Лекин муаллиф тафсир услубида мазкур икки тафсирни асос қилиб олган бўлса-да, аз-Замахшарийнинг тафсиридаги мўътазилий фикрлардан жуда узоқ бўлган, ундан китобхонни ҳам таҳзир қилган ва тафсирини тўлалигича “аҳли сунна” эътиқодида якунлаган.

Ҳар бир оятнинг тафсирини бошлашдан аввал оятларнинг боғланиши ва ўзаро муносабатларининг баёнига тўхталади. Аҳён-аҳёнда муносабатдан аввал қироатлар ҳақида ҳам гапирилган.

Тафсирда исроилиётларнинг кўп эмаслиги ҳам эътиборга молик. Исроилий ривоят келтирилганда ҳам жазм ва қатъийлик билан эмас, зарурат туғилганда унинг заифлигига ишора қилиб: “ривоят килинишича”, “айтилишича”-деган сўзлар билан бошланган.

Абус-сууднинг тафсиридаги яна бир камчилик, у ҳам бўлса, уламолар бил-иттифок «каззоб» деб хукм килган Ал-Калбий ва Абу Солихдан хадис ривоят килишидир. Масалан “Сабаъ” сурасининг 15-ояти:

لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آَيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَشِمَالٍ...

“Сабаъ (аҳолиси) учун ўз масканларида (Аллоҳнинг фазлига доир) бир аломат бор эди – ўнг томон ҳам, сўл томон ҳам боғ-роғ бўлиб...”[7]- ояти тафсирида, оят мазмунидаги қиссани келтириб шундай дейди: “Ал-Калбий Абу Солиҳдан ривоят қилишича, уларнинг асли қиссалари шундай бўлган эди: Амр ибн Омир Сабаъ авлодларидан эди. Икковининг орасида ўн икки авлод ўтган. Сабаънинг номи Мазиқийё ибн Моус-самоъ эди. Унга коҳинлар Маъраб қўрғонининг хароб бўлиши ва Эрам сели икки тарафи жаннат мисол бўлган ерни ғарқ қилишини хабар қилган эди”,- деб у қиссани ва бошқа ривоятларни бемалол келтираверган.

Ҳолбуки, Ал-Калбийнинг каззоблиги барчага маълум. Ас-Суютий ўзининг “Aд-дyppyл-мaнcyp” тафсири хотимасида шундай ёзади: “Уламолар Ал-Калбийни ёлғончи санаганлар. У касал бўлганда: “Мен Абу Солиҳ номидан келтирган ҳадисларимнинг барчаси ёлғондир”,-деб эътироф этган.

Лекин Абус-Саъуд мазкур ва бошқа ҳадисларнинг сўнггида (“Аллоҳ таоло билувчироқ” деб қўйиши ўша ҳадиснинг саҳиҳлиги ёки заифлигида шубҳа қилишининг аломатидир. Абус-Сууд фиқҳий масалаларда оятнинг маъносидан чиқадиган ҳукмларда мазҳабларнинг йўналишини, хусусан ҳанафий ва шофиий мазҳаб фикрларини шунчаки келтириш билан кифояланади.

Шунингдек, наҳвий масалаларда ҳам унчалик чуқур кетмаган. Агар бир оят бир неча эъробий кўринишларга эга бўлса, муаллиф улардан бирини таржиҳ қилади ва таржиҳига далил келтиради.

Шундай қилиб, Абус-Сууднинг ушбу тафсири ғоят нозик дид билан, беҳуда гап аралаштирмасдан, лўнда ва очиқ, иборалар билан ёзилган асар бўлиб, кейинги муфассирларнинг кўпчилиги ҳам унга мурожаат қиладилар.

Aбуссууд Aфанди 982 йил жумадул-аввал ойининг бешинчи куни 23 август 1574 да вафот этади. Aйдарусий унинг вафоти тарихини 952 йил жумадул ахир ойи деб кўрсатади. Унинг жанозасига уламолар, вазирлар ва Девон соҳиблари ҳозир бўлади, Синон Маҳший “Султон Муҳаммадхон” жомеасида унинг жанозасини  ўқийди. Саҳоба Aбу Aйюб ал Aнсорий розияллоҳу анҳу қабристонига дафн қилинади. Унинг вафоти хабари Масжидул ҳаромда эълон қилинади ва ғоибона жаноза намози ўқилади. Истанбул кўчаларидан бирига унинг номи берилган.

Манбалар асосида

Муҳаммадали КАТТАБОЕВ,

“Ҳидоя” ўрта махсус ислом билим юрти АРМ мудири,

Тошкент ислом институти Махсус сиртқи бўлим 3-босқич талабаси

[1] “Таадий илал аъла ли зайлиш шақаиқ”. -Б. 129.  

[2] Aбдулқодир Aҳмад Aто. “Тафсир Aбиссууд”. -Б. 125.

[3] Aбул Aббас Aҳмад ибн Муҳаммад ибн Абилафия. “Китабу дурратил ҳижал фи асмаир рижал”. -Б. 306.

[4] “Таадий илал аъла ли китаби шайхислам Aбуссууд Aфанди”. -Б. 266.

[5] Aли ибн Лали Бали. “Махтута китабил иқдил манзум фи зикри уламаир рум”. -Б. 70.

[6] Муҳаммад Исом Aли Aбдулҳафиз Удвон, “Шайхулислам Aбуссууд Aфанди” . (898-982 ҳ/1493-1574м.) -Б. 264-265.

[7] “Қуръони карим маъноларининг ўзбекча таржима ва тафсири”. Шайх Абдулазиз Мансур. Тошкент: 2007 йил