Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг тўлиқ исми – Нуъмон ибн Собит Куфий бўлиб, 80 ҳижрий йилда Куфа шаҳрида туғилган. Ҳаётининг асосий қисмини шу шаҳарда яшаб, 150/769 йил 70 ёшида Бағдодда вафот этган.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ йигитлик чоғида тижорат ишлари билан шуғулланган. Йигитлик чоғида  Имом Шаъбий[1] билан учрашади. Шаъбий Абу Ҳанифадаги ақл-фаросатни кўриб, уни уламолар ҳузурларига бориб, илм олишга тарғиб қилади. Абу Ҳанифа Имом Шаъбийнинг бу насиҳатларига амал қилиб, илм олишга киришади. Кейинчалик орадан йиллар ўтиб, Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ етук аллома бўлиб етишади.

Ўша пайтда Куфа шаҳри ислом оламида илм марказларидан бири эди. Унинг масжидлари дарс ҳалқалари билан тўла эди. Кўплаб саҳобаи киромлар ва тобеинлар у ерда яшар эдилар. Шунинг учун ҳам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бошқа ўлкаларга сафар қилиб, илм ўрганишга кўп эҳтиёжи бўлмаган. Натижада, Басра, Ҳижоздан бошқа шаҳарларга кам сафар қилган. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳдан: “Бу фиқҳни қаердан олдингиз?” деб сўралганида “Мен илм ва фиқҳ маркази (Куфа шаҳри)да яшаганман. Куфа аҳли билан бирга фақиҳ Ҳаммоддан кўп йиллар илм ўргандим”.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ дастлаб бир қанча вақт калом илми билан шуғулланган. Аҳли бидъатлар ва адашган фирқа вакиллари билан баҳслашар эди. Бу борада машҳур бўлиб, бармоқ билан санадиган даражадаги уламолар мартабасига етади. Бу маълумот у зот ҳақида келган ривоятларда очиқ-ойдин айтиб ўтилган.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бу йўл ўзидан олдинги саҳоба ва тобеинларнинг йўли эмаслигини билгач, калом илми билан шуғулланишни тарк этиб, фиқҳ илмни ўрганишга киришди. Бу илмда ҳам етук даражага етиб, фиқҳда имом бўлдилар. Инсонлар у кишига эргашиб, айтган сўзларини оладиган бўлишди.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг ўзининг илк давридаги ҳолатлари ҳақида шундай деганлар: “Менга калом илми бўйича баҳслашиш маҳорати ато этилган эди. Басрада бидъатчилар кўп эди. Басрага йигирма мартадан кўпроқ бориб, улар билан калом илми борасида баҳслашардим. Кўпинча бир йил ёки ундан кўпроқ ё оз муддат у ерда яшаб қолар эдим. Ўша пайтда мен калом илми – илмларнинг энг улуғи, деб ҳисоблардим. Сўнг умримдан маълум муддат ўтгандан сўнг бир тафаккур қилиб кўрдим: “Салафи солиҳлар биздан кўра ҳақиқатларни яхшироқ билар эдилар. Улар баҳс-мунозара қилишга берилмаган, ундан ўзларини тийишганлар, шариат илмини ўрганишга киришишганлар, унга рағбат қилганлар, уни ўргатишган ва ўрганишган. Шу борада мунозара қилишган”. Шунинг учун ҳам калом илмини ташлаб, фиқҳ билан шуғулландим. Кейин қарасам, калом илми билан шуғулланувчиларнинг кўриниши солиҳларнинг кўринишига ўхшамайди, қалблари қаттиқ, кўнгиллари тошбағир. Қуръон, ҳадисга, салафи солиҳларга эътиборсиз ҳолда хилоф қилишар эди.  Агар калом илми яхши бўлганда эди, салафи солиҳлар у билан шуғулланишган бўлар эди. Шу сабабли ҳам, Аллоҳга шукр бўлсинки, калом илмини тарк этдим”.

Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳижрий 102 йил 22 ёшида бутун борлиқлари билан фиқҳ илмини ўрганишга киришади. Ўша давридаги Куфа фақиҳи Ҳаммод ибн Абу Сулаймон раҳимаҳуллоҳнинг дарс ҳалқасига қатнай бошладилар. Асосий илмларни у кишидан ўргандилар. Абу Ҳанифа Ҳаммод ибн Абу Сулаймондан ўн саккиз йил муддат мобайнида таълим олади. Устозининг фиқҳ булоғидан жидду-жаҳд, ҳаракатчанлик, сабр, матонат билан ичади.

Устози Ҳаммод раҳимаҳуллоҳ у кишига дарс ҳалқасида алоҳида жой ажратиб, бошқа шогирдларидан устун кўрарди ва бу борада шундай деган: “Менинг тўғримда – ҳалқа ўртасида Абу Ҳанифадан бошқаси ўтримасин”. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ шу даражага етган эдики, устозларининг хос шогирди ва талабаси эди. Устозининг муҳим ишлари чиқиб, сафарга кетадиган бўлса, дарс ҳалқасига Абу Ҳанифани бошлиқ қилиб кетар эди. Бу нарса у зотнинг вафотидан кейин Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг устоз бўлишига бир ишора эди.

Жумҳур муҳҳаддислар бир киши саҳоба билан учрашиш ва уни кўриш билан тобеинга айланади, деганлар. Тобеин бўлишда маълум бир муддат саҳоба билан бирга юриши ва ундан ҳадис ривоят қилиши шарт эмас. “Тадрибур ровий” асарида “Саҳоба билан бирга юрмаган бўлса ҳам, у билан учрашган киши тобеиндир”, дейилган. Ваҳоланки, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ Анас розияллоҳу анҳуни кўрган ва ундан ҳадис эшитган.

Алийюл Қори “ат-Табақот”да айтишича, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ баъзи саҳобаларни кўрганлиги собит бўлган, улардан ҳадис ривоят қилганлиги тўғрисида ихтилоф қилинган бўлсада, ривоят қилганлиги кучлидир. Ҳофиз Заҳабий “тазкиратул ҳуффоз” асарида зикр қилишича, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ Анас ибн Молик розияллоҳу анҳуни Куфага келганларида бир неча марта кўрган.

Ҳофизларнинг охиргиси Жалолуддин ас-Суютийнинг айтишича, “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ тобеинлардан ҳисобланадими?” деган савол Ҳофиз ибн Ҳажарга берилганида шундай жавоб беради: “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ саҳобалардан бир қанчасини кўрган. Чунки у зот саксонинчи ҳижрий йилда Маккада туғилган. Ўша вақтда Маккада саҳобалардан Абдуллоҳ ибн Абу Авфо бор эди. Басрада Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу бор эди. Баъзи уламолар (Имом Абулмуъшир Абдулкарим Абдуссомад ат-Табарий ал-Муқрий аш-Шофиий) Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг саҳобалардан ривоят қилган ҳадислардан бир жузлик китоб ёзган. Саҳобаларни кўриш ва улардан ҳадис ривоят қилиш фазилати Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга замондош бошқа уламоларга насиб бўлмаган. Масалан, Шомдаги Имом Авзоий, Куфадаги Саврий, Мадинадиги Имом Молик, Маккадаги Муслим ибн Холид аз-Занжий, Мисрдаги Лайс ибн Саъд каби уламолар бундай шарафга эга бўлмаганлар”.

Ҳанафий уламолар табақотлари борасида биринчи бўлиб китоб ёзган аллома Имом Муҳаддис Абдулқодир ибн Абулвафо ал-Қураший ал-Ҳанафий ал-Мисрий “Ал-Жавоҳир ал-музийя” асарида шундай дейди: “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ саҳобалардан Абдуллоҳ ибн Унайс, Абдуллоҳ ибн Жуз аз-Забидий, Анас ибн Молик, Жобир ибн Абдуллоҳ, Маъқал ибн Ясор, Восила ибн Асқаъ, Оиша бинти Ажарада розияллоҳу анҳумлардан ҳадис эшитганини зикр қилган”.

Имом Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳдан ривоят қилади: “Мен (ҳижрий) тўқсон олтинчи йилда ўн олти ёшимда отам билан бирга ҳаж қилдим. Инсонлар бир шайхнинг атрофида тўпланиб олишанини кўрдим. Отамга “Бу шайх ким?” деб айтдим. Отам: “Бу киши Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобаларидан бўлиб, исми Абдуллоҳ ибн Ҳорис ибн Жуз”, деб айтди. Мен “У кишининг ҳузурида нима борки, инсонларнинг унинг атрофида тўпланишган?” дедим. Отам айтди: “Расулулллоҳ солаллоҳу алайҳи ва салламдан эшитган ҳадислар бор”. Мен отамга: “Мени у зотнинг ҳузурига олиб боринг, мен ҳам узотдан ҳадис эшитай”, дедим. Кейин у зотнинг ҳузурига бордим ва инсонлар орасидан ўтиб у зотнинг яқинига бордим. Кейин мен у зотнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг

من تفقَه في دين الله كفاه الله همَه ورزقه من حيث لا يحتسب

“Ким Аллоҳнинг динида фиқҳ илмини ўрганса, у ўйламаган томондан унинг ташвиши ва ризқига Аллоҳ кифоя қилади” ҳадисини айтаётганларини эшитдим.

Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бир куни халифа Мансурнинг ҳузурига кирганида Амир Ийсо ибн Мусо айтади: “Бу зот бугун дунёнинг олимидир”. Имом Бухорийнинг устозларида Маккий ибн Иброҳим Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ зикр қила туриб “ У зот ўз замонасининг энг олими эди” дейди. Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ айтдади: “Ҳадис тафсирида Абу Ҳанифадан кўра олимроқ бирор кишини кўрмадим”.

Язид ибн Ҳорун айтади: “Минг киши (уламо) билан  учрашиб, уларнинг кўпидан (ҳадис, илм) ёзиб олдим. Уларнинг ичида бештасини фиқҳ, парҳезкорлик ва илмда бошқалардан устун топдим. Бештанинг биринчиси Абу Ҳанифадир”.

Ибн Муборак раҳимаҳуллоҳ ривоят қилинишича, Бағдод қозиси Абу Муҳаммад Ҳасан ибн Аммора Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ мактубини қўлига олиб шундай дейди: “Аллоҳга қасамки, фиқҳда сендан кўра балиғроқ ва қисқароқ сўзлайдиган бирор кишини учратмаганман. Сен шак-шубҳасиз ўз замонгда фақиҳларнинг саййидисан. Сен ҳақингда баъзиларнинг ёмон сўзлари ҳасаддан бошқа нарса эмас”.

Абдуллоҳ ибн Довуд ал-Харибий шундай дейди: “Мусулмонларга намозларида Абу Ҳанифанинг ҳаққига дуои хайр қилишлари вожиб бўлади. Чунки у зот мусулмонлар учун суннатлар ва фиқҳни муҳофаза қилди”.

Абдуллоҳ ибн Муборакдан ривоят қилинади: “Куфага бориб, уламоларидан “Шаҳарингизда энг олимроқ киши ким?” деб сўрадим. Уларнинг барчаси: “Имом Абу Ҳанифа”, деб жавоб берди. Кейин улардан: “Энг кўп ибодат қиладиган ва энг кўп илм билан машғул бўладиган киши ким?”, деб сўрадим. Уларнинг барчаси: “Имом Абу Ҳанифа”, деб айтди. Яна улардан юқоридаги каби бир яхши хислат ҳақида сўрганимда, улар: “Бу хислатда ҳам Абу Ҳанифадан кўра яхшироқ бирор кишини билмаймиз”, деб жавоб бердилар.

Хатиб Бағдодий Муҳаммад ибн Бишрдан (ваф. 203 й.) ривоят қилади: “Мен Абу Ҳанифа ва Суфённинг олдига бориб илм ўлганиб юрар эдим. Абу Ҳанифанинг олдига борганимда менга “Қаердан келдинг?” дер эди. “Суфённинг ҳузуридан” деб айтар эдим. Абу Ҳанифа эса:”Сен бир кишининг ҳузуридан келдингки, агар (Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳунинг икки катта шогирди) Алқама ва Асвад ҳозир бўлганида унга ўхшаш кишига муҳтож бўлар эди”, дер эди. Суфённинг олдига борганимда: “Қаердан келдинг?” дер эди. “Абу Ҳанифанинг ҳузуридан”, дер эдим. Суфён эса: “Ер юзи аҳлининг энг фақиҳроғининг ҳузуридан келибсан”, дер эди.

Абдуллоҳ ибн Муборак айтади: “Агар Аллоҳ таоло Абу Ҳанифа ва Суфён билан ёрдам бермаганида (яъни у иккисидан илм ўрганишни менга насиб қилмаганида) бошқа инсонлар каби бўлиб қолар эдим”.

Ҳужр ибн Абдулжабборнинг айтишича, Қосим ибн Маан ибн Абдурраҳмон ибн Абдуллоҳ ибн Масъудга “Сиз Абу Ҳанифанинг шогирдларидан бўлишга розимисиз?”, дейилди. У зот эса: “Бирор киши учун Абу Ҳанифа билан бирга ўтиришдан кўра манфаатлироқ илм мажлиси йўқ”.

“Маноқибул қорий” асарида зикр қилинишича Абу Ҳайён ат-Тавҳидий айтади: “Подшолар сиёсат майдонида Ҳазарати Умарга муҳтожлар, фақиҳлар қиёс бобида Абу Ҳанифага муҳтожлар, муҳаддислар ҳадис исноди бобида Аҳмад ибн Ҳанбалга муҳтождирлар”.

ТИИ “Диний фанлар” кафедраси мудири    С.Примов

[1] Тўлиқ исми – Абу Амр Омир ибн Шуроҳбил ибн Абд аш-Шаъбий ал-Куфийдир. У зот тобеинлардан бўлиб, бир қанча саҳобаларни кўрган. У зот фақиҳ, муҳаддис, ҳофиз бўлган. У зотнинг қуйидаги сўз ривоят қилинган: “Шу кунгача қоғозга бирор нарсани ёзмадим. Бирор киши менга ҳадис айтса, уни ёд олдим ва қайтда айтишини ёқтирмас эдим”.

Бутун оламлар Роббиси Аллоҳ таолога ҳумду санолар бўлсин. У зотнинг Пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга, оилалари ва саҳобаларига дуруду саловатлар бўлсин.

Ушбу битиклар Имом Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ камолот ёшига етганидан сўнг ва унда ажойиб хислатлар ва одамлар билан мулоқот қилиш салоҳияти намоён бўлганидан кейин  Имом Аъзам раҳимаҳуллоҳнинг  унга айтган насиҳатларидир.

         Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ дедилар:

         -   Эй Ёқуб! Султоннинг ҳурматини ўрнига қўй, унинг мартабасини эъзозла, унинг ҳузурида ёлғон гапиришдан, бирор илмий ҳожат учун сени чақирмаганида ҳар вақт киришдан ўзингни тий.

         Халқ оммаси ва тижоратчилар ҳузурида фақат илмга оид нарсалар тўғрисида сўзла. Агар сен улар олдида молу дунё хусусида гап очсанг, улар сени молу давлатга ҳирси ва муҳаббати ҳамда пора олишга майли бор экан, деб сен тўғрингда ёмон фикрга борадилар ва нотўғри эътиқод қиладилар. Кўча-кўйларда ўтирмагин. Агар бировни кутиш зарур бўлса, масжидда кутиб ўтир. Бозору кўчаларда ва масжидларда ҳаргиз овқатланма. Шойи матодан тикилган кийимларни кийма. Чунки бу бефаросатликка олиб боради.

         Сен биринчи навбатда илм ол, ундан кейин ҳалол йўл билан молу давлат орттир. Шундан кейингина уйлан. Агар илм олиш даврингда мол топишга ҳаракат  қилсанг, илм ҳосил қилишдан маҳрум бўлиб қоласан. Илм ҳосил қилмасдан туриб, бойлик орттириш ва аёллар билан машғул бўлишга вақтингни  сарф қилсанг, билгингки, умринг зое кетади. Уйланганингдан сўнг болаларинг кўпая бошлайди ва сен илм олишни тарк этиб, уларни таъминлаш билан шуғулланишга мажбур бўласан.

         Одамларга беписанд бўлма. Ўзингни ҳам, бошқаларни ҳам ҳурмат қил. Улар билан кўп алоқада бўлма. Фақат сенга мурожаат қилганларидан сўнг улар билан алоқа қил. Уларнинг муносабатларини масалаларни эслатиш билан тақдирла. Чунки улар илм аҳлидан бўлса, илм билан машғул бўлиб кетадилар, илм аҳлидан бўлмаса, сени ёқтириб қоладилар. Омма билан сўзлашганингда сўзинг орасида динга оид масалалардан сўзлама. Чунки улар ҳам сенга тақлид қилиб сўзлай бошлайди. Агар бирор одам сендан бирор масала юзасидан фатво сўраб қолса, фақат унинг саволигагина жавоб бер. Унга ҳеч нарса қўшимча қилма. Ортиқча сўзларинг унинг саволига берган жавобингни чалкаштириб қўяди.

         Гарчи сен ўн йил касбсиз ва озиқ-овқатсиз қолсанг ҳам, илмдан юз ўгирма. Сен шогирдларингга юзлан. Уларнинг илм олишга қизиқишларини қучайтириш учун бирини ота, бошқасини ўғил қилиб ол. Оми ва бозорчи одамлардан бирортаси сен билан муноқаша қилмоқчи бўлса, сен у билан муноқаша қилма. Чунки бу сенинг обрўйингни тўкади. Ҳақиқатни айтишда ҳеч кимдан, ҳатто султондан ҳам тортинма. Ибодатни бошқалардан кам қилишда ўзингдан рози бўлма. Оми халқ сени ўзларидан кўра ибодатга камроқ юзланганингни кўрсалар, сени ибодатга аҳамият бермас, деган фикрга борадилар. Шунингдек, ўзларига нодонликлари “фойда” берганидек, сенга  илминг фойда берган экан, деб эътиқод қилиб қоладилар.

Агар сен олимлари бор шаҳарда қўним топсанг, дарров у шаҳарни ўзингники қилиб олма. Ўзингни ўшалардан биридек тут, токи уларнинг обрўларини тортиб олиш мақсадинг йўқлигини билсинлар. Акс ҳолда, улар биргалашиб сенга қарши чиқадилар ва мазҳабинг шаьнига тана тошларини ота бошлайдилар. Шундай ҳол рўй берса, оми халқ ҳам сенга қарши чиқадилар, сенга хўмрайиб қарай бошлайдилар ва уларнинг назарида давоси йўқ вабо касаллигига йўлиққан одамга ўхшаб қоласан.

Агар сендан бирор масалани сўрасалар, унда улар билан қизғин баҳсу мунозара қилиб ўтирма. Уларга фақат далилу  ҳужжатларга асосланиб сўзла. Уларнинг устозларига таъна қилма. Акс ҳолда, улар ҳам сенга шу қабилда жавоб берадилар. Одамлардан эҳтиёт бўл. Очиқ-ойдин ҳолатингда бўлганингдек, махфий ҳолатингда ҳам Аллоҳ йўлида бўл.

Мунозара мажлисида қўрқиб гапирма. Чунки бу изоҳлашга халал беради ва тилинг тутилиб қолишига сабабчи бўлади.

Кўп хохолаб кулаверма. Зеро бу қалбни ўлдиради. Доимо оҳиста юр. Юмушларда шошма-шошарлик қила кўрма. Ортингдан чақирганга жавоб берма. Чунки молларнигина орқасидан чақирадилар. Сўзлаган вақтингда қичқириб гапирма ва овозингни баланд қилма ҳамда ўзингни босиқ тут, кам ҳаракат қил. Шундай қилсанг, сени собитқадамлигинг ҳаммага аён бўлади.

Одамлар орасида Аллоҳнинг зикрини кўп қил, токи улар сендан ўргансинлар. Қуръони карим ўқиш учун ўзинга вақт белгила. Ҳар намоздан сўнг Аллоҳни зикр қилишни, сенга берган сабру бардош учун Унга шукроналар изҳор қилишни одат қил. Ҳар ойда маълум кунларда рўзадор бўлишни ўзингга белгилаб қўй, токи бошқалар сенга тақлид қилсинлар. Ўзингни назорат қил. Илминг дунё ва охиратингга фойда бўлиши учун ўзгаларга ғамхўрлик қил. Сен ўзинг олди-сотди қилиб юрма, рўзғор юмушларини қилиб туриш учун бирорта ишончли одамни тайинлаб қўй. Дон-дунларни харид қилганингда тортишиб ўтирма, тангаларни шахсан ўзинг тортиб кўриб кўрма, балки, бу ишларни бошқасига юклаб қўй.

Молу давлатингга ва мансабингга кўнгил қўяверма. Чунки Аллоҳ улар ҳақида сўроққа тутади.

Одамларнинг хатоларига эргашма. Уларнинг тўғри ишларига эргаш. Агарда бирорта одамнинг ёмон ишини билсанг, унга уни эслатма, балки, ундан яхшилик иста ва унга яхшиликни эслат. Уни фақат диний томонидангина гапир. Агарда диний йўлда хатога йўл қўяётган бўлса, уни одамларга айт, токи улар эргашмасунлар ва ундан эҳтиёт бўлсинлар. Зеро Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Ёмоннинг ёмонлигини гапиринглар, токи одамлар ундан огоҳ бўлсиндан. Агар бадавлат ва марсабдор одам динга зарар етказадиган иш қилса, уни ошкор айтинглар, уни обрўсига қараманглар. Зеро, Аллоҳ сенга мадакор. Сенга ва динингга нусрат берувчи Зотдир”, дедилар. Агарда бир марта Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг айтганларини қилсанг, одамлар сендан ҳайиқадилар ва ҳеч ким динда бидъату хурофотни зоҳир қилишга журъат қила олмайди.

Ўлимни унутма. Устозинг ва бошқа сенга илм ўргатганларга Аллоҳдан мағфират тила. Қуръон ўқишда давомли бўл, мозорлар, муборак жойлар ва машойихларни зиёрат қил. Муаззин азон айтиши билан масжидга шошил, токи бошқалар сендан олдин бормасинлар. Қўшнингда кўрганингни сир сақла. Чунки у сен учун бировнинг омонатидир. Одамларнинг сирларини фош қилма. Маслаҳат сўраганга билганингча маслаҳат бер. Бундай ишлар сени Аллоҳга яқин қилади.

Ҳеч қачон бахил бўлма. Бахиллик одамларнинг ғазабини  қўзғайди. Таъмагир ҳам, ёлғончи ҳам бўлма. Жиддий нарсани ҳазилга йўядиган, ҳақни ноҳақ билан қориштириб юборадиган ҳам бўлма. Барча ишларда шаънингни сақла. Кийимларнинг доим оппоғини кий, ўзингнинг кўнглинг тўқ эканлигини, молу дунёга ҳирс қўймаслигингни кўрсат. Гарчи камбағал бўлсанг ҳам, камбағаллигингни билдирма. Ҳимматли бўл, ҳимматсиз одам беобрў бўлади. Кўча-кўйда кетаётганингда ҳадеб ўнгу сўлингга боқаверма, балки, ерга қараб юр.

Аҳли илмлар олдида ҳеч нарсага арзимас бу дунёю дунни ҳақир тут. Зеро, Аллоҳ ҳузуридагилар бу дунё нарсаларидан яхшидир. Илмга юз тутмоқлигинг учун баъзи юмушларингни бошқаларга топшириб қўй. Бу ҳожатингни раво қилиш учун ишончлироқ йўлдир. Ақли норасолар билан гаплашишдан ўзингни сақла. Шунингдек, баҳсу мунозара қилиш одобини билмайдиган ва далилу ҳужжатларни эътироф қилмайдиган ва фақатгина сохта обрў орттиришни мақсад қилиб олган, одамлар олдида турли-туман масалалар сўраб, сени ҳижолат қилишни истаган, сенинг ҳақ эканлигингни била туриб, инобатга олмайдиган баъзи бир аҳли илмлар билан гаплашиб ўтиришдан ўзингни тий.

Одамлар орасида обрў эътиборга эга бўлганлар ҳузурига кирганингда, ўзлари ўтказишмаса улардан олдинга ўтма, токи улардан сенга озор етмасин. Бегона одамлар орасига кирсанг, сени ҳурмат юзасидан намозга ўтказмасалар, сен ўзингча уларга имомлик қилма.

Эрта тонгда ва қиём вақтида ҳаммомга кирма. Илмий мажлисда зинҳор ғазабланма. Одамларга қисса ва ҳикоялардан сўзлама. Чунки уларнинг муаллифлари одатда ёлғонсиз ижод қила олмайдилар. Бирорта илмий мажлисга боришни қасд қилсанг, фиқҳга бағишланган мажлисга бор. Одамлар сенинг ҳозир бўлишингдан ғурурланиб кетмасликлари ё сени хўжа кўрсингагина илмий сифатга эга экан ёки сохта олим экан, деб гумон қилмасликлари учун илмий мажлисда билганларингдан гапириб бер. Мажлисда сўз фатвога оид бўлганидагина у ҳақда сўзла. Акс ҳолда, жим ўтир.

Ҳузурингда бошқа одамнинг дарс олиши учун ўтирма. Балки унинг сўзлаш кайфияти ва илм даражасини сенга айтиши учун ёронларингдан бирини унинг олдида қолдир.

Зикр мажлисларини паст санама. Сенинг шарафинг сабабли, мақташинг учун йиғин қилганникига маҳалла аҳлингни, ўзинг суянадиган одамларни ва шогирдларингдан бирини юбор. Никоҳ маросимларини ўтказишни, жаноза намозини ва икки ийд намозларини адо этиб беришни маҳалла имомига топшириб қўй ва мени дуои хайрингдан дариғ тутма.

 Ушбу ўгитларимни мендан қабул эт. Мен фақат сенинг ва мусулмонларнинг манфаати учун насиҳат қилмоқдаман. Ушбу панду насиҳатларимни қулоғингга қуйиб ол. Улар бу дунёю,  у дунёда, инша Аллоҳ, сенга фойда беражак.

С.Примов

Фақиҳ Абул Лайс Самарқандий “Бустонул  орифин” асарида айтади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларида икки киши акса урди. У зот уларнинг бирига “Ярҳамука Роббука (Роббинг сенга раҳм қилсун)” дедилар ва иккинчисига ҳеч нарса демадилар. Саҳобалар “Нима учун бирига жавоб бермадингиз?” деб сўрашди. У зот: “Бири акса урганда Аллоҳ таолога ҳам айтди, иккинчиси ҳам айтмади”, дедилар”.

Аксани паст уриш мустаҳабдир. Акса урганда ҳамдни баланд овозда айтсин, токи ҳозир бўлганлар эшитиб, унга жавоб берадилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам паст овозда акса уриб, бошларини қуйи қилардилар.

Акса урувчининг ёнидаги одам ҳам ҳамд айтса яхши бўлади. Ҳадиси шарифда келишича агар киши акса урувчидан илгари ҳамд айтса уч касалликдан омонда бўлади:

1. Тиш оғриғи;
2. Жигар оғриғи;
3. Қорин оғриғи.

“Шарҳи аврод” китобида зикр қилинишича, “Агар киши намоздан ташқарида акса урса, “Алҳамду лиллаҳи ала кулли ҳолин (Аллоҳга барча ҳолатда ҳамд бўлсин), деб айтсин, бошқа сўз айтмасин. У ерда ҳозир бўлганлар “Ярҳамука Роббука (Роббинг сенга раҳм қилсун)” ёки “Яғфиру лано ва лакум (Аллоҳ сизни ва бизни мағфират қилсин)” десин ёки “Яҳдийкумуллоҳу ва юслиҳу болакум (Аллоҳ сизни ҳидоят қилсин ва қалбингизни ўнгласин)” деб айтсин”.

“Солату Масъудий” китобида айтилишича, акса урувчи “Афоллоҳу лано ва лакум (Аллоҳ бизни ва сизни авф қилсин)” деб айтсин. Агар пайдар-пай уч марта акса урса ва уч марта ҳамд айтса, ёнидагилар уч марта жавоб берсинлар. Уч мартадан зиёда ҳамд айтса, ёнидагилар ҳам жавоб беришда ихтиёрли бўладилар.

“Иҳё улумид дин” асарида зикр қилинишича, акса урмоқ Раҳмондандир, эснаш шайтондандир. Агар эснаш келса, оғзини ёпсин. Ҳар киши акса урганда “Оҳ” деса, Шайтон уни ичида кулади.

Агар бир киши эснамоқчи бўлганида “Пайғамбар алайҳиссалом ҳаргиз эснамаганлар”, деган фикрни кўнглидан ўтказса, эснаш бартараф бўлади. Имом Қудурий раҳимаҳуллоҳ айтади: “Бу нарсани кўплаб марта  синадик, ўша заҳотиёқ эснаш инсондан кетади”. Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ айтади: “Ўзим тажриба қилдим, яъни эснаш келганида Пайғамбар алайҳиссалом ҳаргиз эснамаганлар” деган фикрни кўнглимдан ўтказганимда эснаш мендан йўқолди”.

С.Примов

Эй ўғлим! Аллоҳ сени рушди ҳидоятга бошласин ва сенга У доимо мададкор бўлсин! Мен сенга панду насиҳат қилмоқчиман. Менинг ўгитларимни хотирангда сақласанг ва қулоғингга қуйиб олсанг, дининг ва дунёйинг йўлида сенга, иншааллоҳ, бахту иқбол ёр бўлғай.

1. Аллоҳдан қўрқиб, жисмингдаги барча аъзоларни гуноҳу маъсиятдан сақлаган ҳолда Унга ибодат қил! Унинг буйруқларини сўзсиз адо эт!
2. Эҳтиёжинг тушадиган илмни ўрганишдан ўзингни олиб қочма!
3. Дину дунёнинг йўлида асқотадиган кишилар билангина ошначилик қил.
4. Нафсингдан ҳаққингни ол. Зарурат бўлганидагина унга инсоф қил.
5. Мусулмонга ҳам, зиммийга ҳам душманчилик қила кўрма!
6. Аллоҳ берган ризқу рўзингга қаноат қил!
7. Бошқаларга мухтож бўлмаслигинг учун қўлингдаги бор бисотингдан тадбиркорчилик билан фойдалан!
8. Одамлар сенга таҳқир назари билан боқишларига сабабчи бўладиган юмушни қилма!
9. Эхтиёжингдан ортиқча бўладиган нарсаларга берилишдан нафсингни тий!
10. Одамлар билан учрашганингда гапни салом беришдан бошла, сўзлаганда майин ва мулойим сўзла, яхшиларга ёқимли бўл, ёмонлар билан муросаю мадора қил!
11. Аллоҳга кўп зикр айт, Унинг Пайғамбарига бисёр салавотлар йўлла!
12. Пайғамбаримиз, алайҳиссалом, марҳамат қилган қуйидаги саййидул истиғфор билан машғул бўл!

سيد الاستغفار أن تقول : " اللهم أنت ربي، لا إله إلا أنت خلقتني، وأنا عبدك وأنا على عهدك ووعدك ما استطعت، أعوذ بك من شر ما صنعت، أبوء لك بنعمتك علي و أبوء بذنبي، فاغفر لي فإنه لا يغفر الذنوب إلا أنت " . من قالها من النهار موقنا بها فمات من يومه قبل أن يمسي فهو من أهل الجنة، ومن قالها من الليل وهو موقن بها فمات قبل أن يصبح فهو من أهل الجنة

“Аллоҳумма анта роббий, ла илаҳа илла анта, ҳолақтаний ва ана абдука ва ана ъала аҳдика ва ваъдика мастатоъту, аъузу бика мин шарри ма сонаъту, абуу лака биниъматика алайя ва абуу бизанбий фағфирлий фаиннаҳу ла яғфируз зунуба илла анта”.

Маъноси: “Парвардигоро, Сен менинг Раббимсан, Сендан ўзга илоҳ йуқ, Сен мени яратдинг ва мен Сенинг қулингман, Сенинг аҳдинг ва ваъдингга қўлимдан келганича собит бўламан. Қилган ишларимнинг ёмонлигидан Ўз паноҳингда асрашингни сўрайман, менга берган инъомингга ва гуноҳимга иқрорман, мени мағфират қил. Зеро, Сендан бошқа гуноҳларни мағфират қиладиган зот йуқ!”

Ушбу саййидул истиғфорни тунда ўқиган банда, мабодо ўша кеча вафот этса, жаннатга киради, кундузи ўқиган банда, мабодо ўша куни оламдан ўтса, жаннатга киради.

جاء رجل إلى أبي الدرداء فقال : يا أبا الدرداء قد احترق بيتك فقال ما احترق لم يكن الله ليفعل ذلك بكلمات سمعتهن من رسول الله صلى الله عليه و سلم من قالها أول نهاره لم تصبه مصيبة حتى يمسي ومن قالها آخر النهار لم تصبه مصيبة حتى يصبح : اللهم أنت ربي لا إله إلا أنت عليك توكلت وأنت رب العرش العظيم ما شاء الله كان وما لم يشأ لم يكن لا حول ولا قوة إلا بالله العلي العظيم

Саҳобалардан Абу Дардога, уйингга ўт кетди, дедилар. У зот, мени уйимга ўт тушмайди. Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан, кимки қуйидаги дуони тонгда ўқиса, кечга қадар унга ҳеч қандай зарар етмайди ва агарда уларни кун қорайиши билан ўқиса, тонг отгунгача унга ҳеч қандай бахтсиз ҳодиса йўлиқмайди, деганларини эшитганман, деб жавоб берган экан.

Мазкур дуо: “Аллоҳумма анта Роббий, ла илаҳа илла анта, алайка таваккалту, ва анта Раббул Аршил азийм, ма ша-аллоҳу кана ва ма лам яша лам якун. Ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳи-л-аълиййи-л-ъазийм”.

Маъноси: “Парвардигоро, Сен менинг Раббимсан, Сендан ўзга илоҳ йўқ, Сенга таваккал қилдим, Сен буюк Аршнинг Парвардигорисан. Аллоҳ истаган нарсаси бўлади ва истамаган нарсаси бўлмайди. Куч ва қудрат Буюк ва Улуғ Аллоҳ биландир”.

Аниқ хабарларда нақл қилинишича, Абу Дардо розияллоҳу анҳу хонадонларини ўт тушишидан Аллоҳ асраган экан.

13. Ҳар куни Қуръон ўқишни одат қил ва ўқиганларингнинг савобини Пайғабаримиз алайҳиссаломга, ота-онанг, устозлорингга ва барча мусулмонларга бағишла!
14. Душманларингдан кўра ҳам дўстларингдан эҳтиёт бўл. Одамлар орасида фисқу фасод зиёда бўлган вақтида душманинг дўстингдан фойдаланиши мумкин.
15. Сиру асрорингни, моддий имкониятингни, мазҳабингни ва борар жойингни махфий тут!
16. Қўшничиликни яхши қил ва қўшнингдан келадиган азиятларга сабру бардошли бўл!
17. Аҳли суннат вал-жамоат йўлини маҳкам тут, залолат ва жаҳолат аҳлидан ўзингни четга ол!
18. Барча ишларингда холис ниятли бўл, ҳар бир ҳолатда ҳам фақат ҳалол нарсаларни истеъмол қилишга жидду жаҳд қил!
19. Мен беш юз ҳадис орасидан танлаб олган қуйидаги беш ҳадисга амал қил:

а) “Барча ишлар, албатта, ниятга боғлиқ бўлади. Ҳар бир кишига ният қилгани бўлади".

б) “Кераксиз нарсалар билан шуғулланмаслик кишининг диёнати чиройли эканидандир”.

в) “Ўзи хуш кўрган нарсани бошқага ҳам раво кўрмаган банданинг имони баркамол бўлмайди”.

г) “Ҳалол ҳам маълум ва харом ҳам маълум. Аммо улар ўртасида шубҳали нарсалар ҳам мавжуд. Кўпчилик уларни билмайди. Улардан ўзини сақлаган банда динини ва шарафини ҳимоя қилган бўлади. Шубҳали нарсалардан ўзини тиймаган банданинг ҳаромга ўтиб қолиши ҳеч гап эмас. Бундай банда қўриқхона атрофида қўй боқайтган қўйчивонга ўхшайдики, у ҳар лаҳзада қўриқхонага ўтиб кетиши мумкин. Ҳар бир ҳукмдорнинг қўриқҳонаси бўлганидек, Аллоҳнинг ҳам қўриқхонаси бор. У Аллоҳнинг ҳаром қилган нарсаларидир. Ҳар бир бандада бир парча гўшт борки, у соғлом бўлса, бадан ҳам соғлом бўлади ва агар у касал бўлса, бадан ҳам бемор бўлади. У – қалбдир”.

д) “Бировларга тили ва қўли билан озор етказмайдиган мусулмон ҳақиқий мусулмондир”.

20. Соғ ва саломат  вақтингда доимо хавф ва ражо (қўрқинч ва умид) орасида бўл! Аллоҳ таоло хусусида яхши ўй, холис қалб, зафарли умид билан оламдан ўт!  

С.Примов

Аллоҳ таоло Қуръони каримда барча мўминларга ўз тоқатиларига яраша касб қилишни фарз қилди:

فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

«Бас, қачонки, намоз адо қилингач, ерда тарқалиб, Аллоҳнинг фазли (ризқи)дан истайверинглар! Аллоҳни кўп ёд этингизлар, шояд (шунда) нажот топурсизлар» (Жумъа сураси 10-оят).

         Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи ва саллам ўзи соғлом бўла туриб, ишламайдиган киши Аллоҳ таоло ёмон кўришини қуйидагича баён қилдилар:

 إنّ الله يُبغِضُ الصحيح الفارغ   «Албатта Аллоҳ таоло соғлом бўла туриб, ишламайдиган кишини ёмон кўради».

         Ҳалол касб қилишга нафақат оддий инсонлар ҳатто пайғамбарлар ҳам буюрилган. Бу ҳақда Аллоҳ таоло Қуоъони каримда барча пайғамбар ва мурсалинларга шундай хитоб қилади:

 هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُور

         «У (Аллоҳ) сизларга ерни хоксор (бўйсунувчи) қилиб қўйган зотдир. Бас, у (ер)нинг ҳар томонида (саёҳат, тижорат ёки деҳқончилик қилиб) юраверинглар ва Аллоҳнинг берган ризқидан енглар. Тирилиб чиқиш Унинг ҳузуригадир» (Мулк сураси 15-оят).

         Аллоҳ таоло мўминларга ҳалол касбдан ўзларига нафақа қилишга буюриб, қуйидагича марҳамат қилади:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْض

«Эй иймон келтирганлар, ўзингиз касб этган ва Биз сизлар учун ердан чиқарган нарсаларнинг яхшиларидан эҳсон қилингиз...» (Бақара сураси 268-оят).

Ҳадиси қуддусийда  يا عبدي يدَكَ أنزل عليك الرزق«(Аллоҳ таоло) Эй бандам, қўлингни қимирлатгил, сенга ризқ нозил қилурман», деб марҳамат қилинган.

Юқоридаги оят ва ҳадисларнинг далолатига кўра барча пайғамбар ва мурсалинлар ҳам маълум касб билан машғул бўлганлар. Жумладан, Одам алайҳиссалом ерга буғдой экиб, суғориб ва ўриб олиб, ун қилиб, нон қилганлар. Нуҳ алайҳиссалом савдогарлик қилганлар. Иборҳим алайҳиссалом баззоз (газмол сотувчи) бўлганлар.    Довуд алайҳиссалом совут ясар эдилар. Сулаймон алайҳиссалом занбил тўқир эдилар. Идрис алайҳиссалом кийим тикар эдилар. Закариё алайҳиссалом дурадгор эдилар. Бундан ташқари барча пайғамбарлар қўй боққанлар.

Саҳобаи киромлар ҳам маълум бир касбларга машғул бўлганлар. Жумладан, Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу таоло анҳу баззоз (газмол сотувчи) эдилар. Умар розяллоҳу таоло анҳу терини ошлар эдилар. Усмон розияллоҳу анҳу савдогар эдилар. Али розияллоҳу анҳу котиблик ва мардикорлик қилар эдилар.               

Ўз даврида Шом диёрининг фақиҳи бўлган Авзоий раҳматуллоҳи алайҳ Иброҳим ибн Адҳам раҳматуллоҳи алайҳни кўрдиларки, орқаларида бир кўтарим ўтинни кўтариб келиб, уни сотиб тиричилик қилур эдилар.  Авзоий раҳматуллоҳи алайҳ дедилар: «Қачонгача бундай касбни қилурсиз?» Иброҳим ибн Адҳам дедилар: «Жим тургил, батаҳқиқ, ҳадисда келибдир, кимики ҳалол таом талаб қилиш учун ҳар хил залил (хор) бўладиган жойда турса, ул кишига жаннат вожиб бўлгай».

Аммо илмга машғул бўлгани жиҳатидан касб қилмоққа қодир бўлса ҳам, касб қилмай, илм таҳсил қилса, ул толиби илмга садақа бериш жоиздир. Агар нафл намоз ўқимоққа ва ортиқча махсус ибодатлардан ўзига лозим бўлмаган нарсаларни қилишга машғул бўлгани жиҳатидан касб қилмаса, ул кишига нафл садақа  бериш  макруҳдир.

الكسب فرضٌ بقدرِ الكفاية لنفسِه وعَياَلِه وقضاءِ ديونِه

         «Мўмин киши ўзи, аҳли аёли учун ва қарзларини адо қилмоқ учун кифоя қиладиган миқдорча  касб қилмоқ фарздир». «Ал-Ихтиёр» китобида нақл қилинишича, агар касб қилмоққа қудрати етса, касб қилиши фарздир.  Агар касб қилмоққа қудрати етмаса, гадойлик қилгай. Зероки, гадойлик касбларнинг охиргисидир. Ҳатто касбга қодир бўлмаган бирор кишидан таом сўрамасдан, очдан ўлса, гуноҳкор бўлгай.

         Касб қилмоқнинг савоби бениҳоятдир. Зероки, «ал-Муғнийя» китобида айтибдир:

من طلب الدنيا حلالا واستعفافا عن المسألة وسيعا على عياله وتعطُّفا على جاره جاء يوم القيامة ووجهه كالقمر ليلة البدر

“Кимики гадойлик қилмоқдин ва кишидан бир нарса сўрашдан ўзини тортиб ва аҳли аёлига нафақа бериш учун ҳаракат қилиб ва қўшнисига меҳрибонлик қилмоқни ният қилиб, ҳалол дунёни талаб қилса, қиёмат кунида маҳшаргоҳга юзи ўн тўрт кунлик ойдек бўлган ҳолда келгай”.

الكسب سنّة الأولياء وفيه ستر الحال

Касб қилиш валийларнинг суннатларидир. Касбда инсон ўз аҳволини ёпмоқ ва сирини билдирмаслик бордир.     Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Ростгўй савдогар қиёмат кунида сиддиқлар ва шаҳидлар билан бўлгай”.                           

         Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Савдогарлик қилингларки, халқнинг ризқлари ўн қисмдир. Тўққиз қисми савдогарликдадир, яъни сотмоқда ва олмоқдадир”.                                                   

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Кимки касб қилмай, савол (тиланчилик) эшигини ўзига очса, Аллоҳ таоло унга муҳтожлик ва бечораликнинг етмиш эшигини очгай”.

Исо алайҳиссалом бир одамни кўрдилар, унга: «Нима иш қилурсан?» дедилар. Ул киши: «Ибодат қилурман», деди. «Қайдан таом ерсан?» дедилар. «Менинг биродарим бордирки, таомимни ул тайёрлаб туради», деди. Исо алайҳиссалом дедилар: «Сенга таом бериб турадиган биродаринг сендин обидроқдир».                                                                                   

Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу дедилар: “Аллоҳ таоло ризқ беради, деб, касбдан қўлларингизни тортманглар, Аллоҳ таоло тилла ва тангани осмондан ёғдирмайди”.                                                                                      

Луқмони Ҳаким фарзандига қуйидагича васият қилдилар: «Касбдан қўлингни тортмагил, кимики халқнинг муҳтожи ва бечораси бўлса, унинг дини танг ва ақли заиф бўлгай ва унинг муруввати ботил бўлгай ҳамда халойиқ унга ҳақорат кўзи билан қарагай».                                                          

ويُشغِلُ قلبَه بذكرِ الله تعالى خاصّة

         Валийлар зотлар касб қилиб турган вақтида хоссатан дилини Аллоҳ таолонинг ёдига машғул қилгай.

وإن اشتغل بطلب الزيادة لا يكون حراما  ما  لم يُردْ بِهِ الفخر والرياء

         Агар инсон дунёни ўз нафақасидан ва нафақаси лозим бўлганлар нафақасидан зиёда талаб қилмоққа машғул бўлса, ҳаром бўлмайди, модомики у билан фахр қилмоқ ва риё килмоқни хоҳламаса.

وإنْ سَعَى تَكَاثُرًا  أَوْ  تفاخرًا فَهُوَ  سبيلُِ الشّيطان

          Агар дунёни кўп қилиб, манманлик қилмоққа ва фахр қилмоққа ҳаракат қилса, ул шайтонниг йўлидир.

عن ابن عبّاسٍ رضي الله عنهما أنَّه قال: الكسبُ الحلالُ أشدُّ منْ نقلِ الجبل إلى الجبل

         Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо дедилар: “Ҳалол касб қилиш тоғни тоққа кўчириб олиб бормоқдан ашад (қийин)роқдир”.

         “Тафсиру Чархий” китобида инсонлар касб қилишда уч қисмга бўлинши қуйидагича зикр қилинган:

النَّاسُ ثلاثة: رجلٌ شغل معاشه عنْ معاده فهو منَ الهالكين، ورجلٌ شغل معاده عنْ معاشه فهو من الصابرين، ورجلٌ شغل معاشه لمعاده فهو من المقتصدين ولا يحصل الاقتصاد إلاَّ في طلبها بآداب الشريعة

“Одамлар уч қисмдир, бир қисмини тирикчилик иши охиратидан чалғитгай, бас у киши ҳалок ва нобуд бўлгувчилардандир. Яна бир қишики охират иши тирикчилигидан бепарво қилгай, бас, у киши охират ишига машғул бўлган киши нажот топадиганлардандир. Ва бир кишики тирикчилиги охирати иши учун бўлибдир, бас, ул киши муқтасидлардан, яъни тўғри йўлдан ўртача юрадиганлардандир. Ва дунёни талаб қилмоқда шариатнинг одоблари билан юрса, тўғри йўлда ўртача  юрмоқ ҳосил бўлгай”.

النَّاس في الكسب على خمسة مراتب: منهمْ منْ يرى الرزق من الكسبِ فهو كافرٌ ، منهمْ منْ يرَى الرزق من اللهِ ومن الكسب فهو مشركٌ،  ومنهمْ منْ يرَى الرزق من الله تعالى ولا يدري أيعطيه أمْ لا فهو منافقٌ شاكٌّ، ومنهمْ منْ يرى الرزق من الله تعالى ويعطي اللهُ لأجل كسبه ولا يؤدّي حقّه كما أمر الله تعالى فهو مسيءٌ ، ومنهمْ منْ يرى الرزق من الله تعالى فيرى الكسب سببًا وأخرج حقّه ولا يعصي لأجل الكسبِ فهو من المخلصين

“Одамлар касб қилишда беш мартабада бўладилар. Уларнинг баъзилари ризқни касбдан деб билади. Ризқни касбдан деб билувчи, кофирдир. Баъзи кишилар ризқни Аллоҳ таолодан ва касбдан кўргай. Бундай киши мушрикдир. Баъзилар ризқни Аллоҳ таолодан деб билади, лекин ризқни берадими ё бермайдими, деб гумон қилгай. Бундай шак қилувчи киши мунофиқдир. Баъзилар ризқни Аллоҳ таолодан деб билади ва ризқни Аллоҳ таоло касб жиҳатидан ато қилур, деб эътиқод қилгай, (аммо) Аллоҳ таолонинг амр қилганича мол ҳақини адо қилмагай. Бас, ул киши гуноҳкордир.  Баъзилари ризқни Аллоҳ таолодан деб билгай ва ризқни касбга сабаб деб билади ва Аллоҳ  таолонинг буйруғига мувофиқ мол ҳақини чақириб бергай ва касби жиҳатдан ибодатни тарк қилиб гуноҳкор бўлмагай. Бас, ул киши мўмин мухлислардандир”.

          “Кофий” номлик асарда айтибдирки: “Аҳли сунна вал-жамоа уламоларининг наздларида, буюрилган таваккул шулдурки,  касби асбоб қилгай, ундан кейин Холиқи асбобга таваккул қилгай, асбобга таваккул қилмагай”.

فعلى العبدِ العبادةُ وعلى اللهِ الرزقُ

 “Бас, бандага ибодат қилмоқ лозимдир ва Аллоҳ таборак ва таолодан ризқ бермоқдир”.

قال عليه الصلاة والسلام: من الذنوب لا يكفّر بها إلاّ الهمُّ في طلب المعيشة

          “Пайғамбар алайҳиссалоту вас-салом дедилар: “Баъзи гуноҳлар борки, уларга тиричилик талабидаги ғам-ташвишдан бошқа нарса каффорат бўлмайди”.

          Мўмин киши салафи солиҳларнинг, яъни ўтган пешволарнинг касбларини ихтиёр қилгай, деҳқончилик, ҳаммоллик, нонвойлик, кийим ювмоқ, кафш тикмоқ, чўпонлик қилмоқ ва котиблик қилмоққа ўхшаш.

          Котиблик уламоларнинг ва машойихи асфиёларнинг касбларидир, хусусан Каломи қадимни, яъни Қуръони шарифни ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадисларини ёзиш.

         Машҳур тобеин Саъид ибн Мусайяб дедилар: “Ҳалолдан молни жам қилмаган одамда  яхшилик йўқдир, бас, ул молдан Аллоҳ таолонинг ҳақини адо қилгай ва ул мол билан обрўйини сақлагай ва эҳтиёт қилгай”.

         Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу дедилар: “Эй бечоралар жамоси, бошларингни кўтаринглар ва савдогардик қилинглар, албатта, йўлга кўз тиккан ва одамларга муҳтож бўладиган фақир бўлманглар”.

         Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу дедилар: “Кимики динда фақиҳ бўлмаса, яъни савдо қилишнинг илмини билмаса, бозорда савдогарлик қилмасин”.                  

Ҳазрат Али розияллоҳу анҳу дедилар: “Кимики динда фақиҳ бўлмасдан илгари савдогарчилик қилса, батаҳқиқ, судхўрликка гирифтор бўлибдир.

         Маълумки, ибодат асоси луқманинг ҳалоллигигадир. “Ҳулятул-авлиё” асарида келтирибдирки, баъзи машойихлар айтибдилар: “Аллоҳ таолонинг йўли ўн қисмдир. Мазкур ўн қисмдан тўққис қисми ҳалол ризқни талаб қилиш ва бир қисми қолган ишлардир. Мўмин бандага лойиқ ва муносиб шулки, ҳалол молни талаб қилгай ва ҳаром ва шубҳадан тийилгайки, ибодатнинг қабул бўлмоғи тақво биландир, Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилади:

         “...Аллоҳ фақат тақволи кишилардан қабул қилур оят” (Тавба сураси 27 оят).                           

         Касб қилувчи ҳар касб ва ҳунарни ўрганса, Аллоҳ таолонинг фармонини адо қилади ва шариат амрларига эҳтиёт бўлади, токи ул касбдан ҳосил қилган луқмасидан нур ва сафо пайдо бўлади ва қилган ибодатларининг лаззатини топади ва ул қилган касбидан барокат кўради ва ул касбда даст бакор, дил баёр билан машғул бўлади. Касб сабабидан ризқ бергувчи ва тавфиқ берадиган Аллоҳ таолодир.

         Баъзи ҳукамолар дедилар: “Ҳар вақтики, савдо қилгувчида уч хислат бўлмаса, икки дунёда муҳтож бўлгай. Аввали – тили уч нарсадан пок бўлгай: ёлғондан, лағвдан, яъни, беҳудагўйликдан ва қасамдан. Иккинчи – дили уч нарсадан соф бўлгай: ёмон ният, хиёнат ва ҳасаддан. Учинчи – уч нарсага доимий эътибор қаратмоқ лозим: жума намозига ва жамоат билан намоз ўқимоққа ва баъзи вақтларда илм талаб қилмоққа ва бошқа одамдан Аллоҳ таолонинг ризолиги ва хурсандлигини ихтиёр қилмоққа”.

         Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Кимики гуноҳ қиладиган жойдан мол касб қилиб, садақа қилса, ё ул топган моли билан хеши ақрабосига инъом ва эҳсон қилса, ё ул ҳаром молни Аллоҳ таолонинг йўлига сарф қилса, ул гуноҳ қиладиган жойдан топган молининг ҳаммаси жам қилиниб, оташ дўзахга ташлангай”.

         Ривоят қилинишича Имрон ибн Ҳасин розяллоҳу анҳу дедилар: “Рибодан ё ришвадан, яъни сўдхўрликдан ё порадан, ё ғанимат молни олмоқда хиёнат қилмоқдан, ё ўғирликдан мол топган одамнинг ҳажини ё умрасини ва жиҳодини, садақасини, қул озод қилганини ва нафақасини Аллоҳ таоло қабул қилмайди”.

         Фақиҳ Абул Лайс раҳматуллоҳи алайҳдан ривоят қилинади, Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, бир нон садақа қилганим яхшироқми ё юз ракат нафл намоз ўқиганим яхшироқми?” Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Икки юз ракат нафл намоз ўқигандан садақа қилинган нон яхшироқ”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, мусулмон одамнинг ҳожатини раво қилмоқ яхшироқми ё юз ракат нафл намоз ўқимоқ яхшироқми?” Пайғамбар алайҳиссолату вассалом дедилар: “Минг ракат нафл намоз ўқигандан мусулмоннинг ҳожатини раво қилмоқ яхшироқ”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, бир луқма ҳаром таомни тарк қилмоқ яхшироқми ё минг ракат нафл намоз ўқимоқ яхшироқми?” Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Бир луқма ҳаром таомни тарк қилмоқ  икки минг ракат нафл намоз ўқигандан яхшироқдир”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, ғийбатни тарк қилмоқ яхшироқми ёки икки минг ракат намоз ўқимоқ дурустроқми?” Пайғамбар алайҳиссалом дедилар: “Ўн минг ракат намоз ўқигандан ғийбатни тарк қилмоқ дурустроқ ва яхшироқдир”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулаллоҳ, сизга бева хотиннинг ҳожатини раво қилган яхшироқми ё ўн минг ракат намоз ўқимоқ?” Пайғамбар алайҳиссолату вассалом дедилар: “Бева хотиннинг ҳожатини раво қилмоқ ўттиз минг ракат нафл намоздан яхшироқдир”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, сиз учун аҳли аёлга нафақа қилмоқ яхшироқми ё Аллоҳ таолонинг йўлида харж қилмоқ яхшироқми?” Пайғамбар алайҳиссолату вассалом дедилар: “Аллоҳ йўлида минг тилла сарф ва харажат қилгандан аҳли аёлга бир танга нафақа қилмоқ яхшироқдир”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, сизга ота ва оналарга яхшилик қилмоқ яхшироқми ё минг йил ибодат қилмоқ яхшироқми?” Пайғамбар алайҳиссолату вас-салом дедилар: “Ё Анас, Ҳақ келди, яъни дини Ислом ва Қуръон келди ва ширк ва шайтон нобуд бўлди, албатта, ботил ва ноҳақ нарса йўқ бўлгувчидир”. “Бас, ота-онага яхшилик қилмоқ икки минг йил ибодат қилгандан яхшироқдир”.

 Тошкент ислом институти устози С.Примов