21 октябрь – Ўзбек тили байрами куни

Элларни, қайсики рўйи заминда кучлик бўлган, ўз айтарини ўтказадиган миллатларни жамлайликда тил хусусида бир гурунг қилайлик. Ҳар ким ўз тили ва унинг ҳозирги иқтидори ҳақида сўз айтса.

Аввал инглиз элига навбатни берсакда, қулоқ тутсак, у айтар: “Манинг тилим икки аср ошдики, оламни боғловчи, илмни чоғловчи, мағриб-у машриққа, ғариб-у бошлиққа урф бўлган подишо тилдир. Халқлар болаларида манинг тилимни ҳосил қилмоқ учун жаҳд қиладур, буни барча биладир, кўп гапирсам юк бўладир. Кимсаки, тилимни хор қилса, ўзи авом қоладир” дейдию гердайганча бошқаларга жим қулоқ солар.

Гални фаранги олиб дейди: “Тиллар салтанатида собиқ қироллигим ҳурматидан олам аҳли мани кўп эҳтиром қилгай. Зеро, манинг тилим фасоҳатидан, ҳам нафосатидан славян-у рус, Оврупаю Африко қувват олиб барака топганини биларсиз. Башар тилимни муҳаббат забони дея бугун кўнгил ҳисларини манингла изҳор қилар. Юртимда кимки тилимга беэътибордир, анинг рўзғорига мушкули бордир” дея у-да кеккайиш мақомин олгай.

Гермон ҳам қатордан қолмай дея сўз бошлар: “Асли Оврупанинг аксар ғолиб эллари манинг томирларимдан оби-ҳаёт сипқорган эрсада, бугун тилимнинг илм-у маърифат оламидан бўлак шижоати икки минг йилликнинг қаъридан сас беради, холос. Бироқ кимсаки Ватанимда она тилимга эгри келса, анинг қонунларим олдида ҳисоби қатъий бўлгай” деб, оғир ва мағрур жой олади.

“Оврупанинг кунчиқарида, Осиёнинг бари кенгликларида, айниқса, анинг юрак-бағрида манинг тилим мўътабар ва мукаррамдир. Аҳли оламга куч ва ғайрат, адабият, илм-у маърифат, борингки, кўп элларга маданиятнинг етишида русий тилим бели ҳамиша боғлидир. Юртимда икки юзга яқин элат истиқомат қилса-да, қатъиятимиз сабаб кимки тилимиздан ор қилса, кимсанинг жисм-у жони доғлидир”, деб ўрусиялик “оғамиз” сўз оладир.

Чин юртидан вакил айтар: “Таворихдан маълумки, бугун қайсики тил истеъмолдадир, анинг ўтмишида бир неча карра ислоҳ, ўзгаришлар қайта-қайтадир. Аммо манинг “Осмондан ерга тушган” тилим минг йилларки, ўз шамойилин аввалда қандай кечган эрса, шундай сақлаб, ислоҳлари тусланмаган ягона имлодадир. Тилимнинг ушбу фазилатидан олам аҳли қадимнинг асрорларин биздан излайдир. Чин тилимни ўрганиб битмоқ қанчалик мушкул эрса, андан мосуво бўлмоқ-да ғоят машаққатдир”.

Сиполик ила навбатни арабийга берсак: “Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм. Яккаю ягона ҳамда меҳрибон Оллоҳнинг иродаси ила бизнинг тилимиз Одам наслидан бўлганларнинг барчаси учун азиз ва мукаррам бўлган, барчамизни Ҳақ йўлига чорловчи, Парвардигори оламнинг биз осийларга нусрати бўлган Қуръони Карим нозил қилинган забондир. Бундан ортиқ тилимиз ва биз учун шараф йўқдир. Кимсаки, тилимиздан ғофилдур, юрар роҳи ботилдур” дея барчани сергак қиладир.

Ҳамма қатори сергак тортган, аммо бир чеккада ўтирган ўзбеким уфф тортган куйи сўз бошлайдир: “Манинг тилим туркий тиллар шодасида энг сара дурдир. Бироқ ушбу дурнинг қиймати бугун беқадр қолиб, ўлда-жўлдадир. Сабабин кўп ўйладик, законлар тетик, жойида, барчага баробар белгилаб берилган қоида, ҳар йили улуғ октябрда тил байрамин жар соламиз, афсуски на резултат бор, на фойда..!”

Барча жим қолдию, машваратнинг ҳади кўринди. Гапни индаллосини айтсак, барчанинг раҳми келдию, қўлидан нима ҳам келарди уларнинг ўзбекка мадад бўлгулик. Ахир, дарднинг ёнида шифоси ҳам бўлади. Буни кимдир билмас, кимдир билади.

Шу аснода мақоламизга устоз Алихонтўра Соғунийнинг ушбу сўзларини иқтибос қилсак: “Ҳозирги ўқимишлик, тушунган Ватан болаларимиз, агар миллий ҳислик бўлмас эканлар, улардан бизга, яъни ўз халқига фойда етиши ҳеч вақт мумкин эмасдир. Балки болта сопини ўзимиздан чиқаргандек, ёв қўлида туб илдизимиз билан кесиб қуритишга қурол бўладилар. У ҳолда эса ўзларидан умид этилган Ватан ўғилларининг қўллари билан Ватан аҳлларини кўмишга чуқур қазилади демакдир”.

Азизлар, биздан бир ўтинч: “Тил билган эл биладир”, “Тили азизнинг эли азиз” дейди халқимиз. Ўғилларимиз, қизларимизга ўз тилимизни аввал мукаммал ўқитайлик, ўргатайлик, Навоийни, Бедилни, Огаҳийни, Машрабни сиз мени тушунгандай англасинлар, тилимизда ўйласинлар, тилимизда сўйласинлар, ўзлик эшикларин очсинлар, оламга баралла ўзбекман деб айтсинлар. Сўнгра мағриб-у машриқ тилларини ўргатайлик, илм эшикларин очсинлар, юртга Берунийлар, Хоразмийлар, Фаробийлар, Фарғонийлар, Ибн Синолар қайтсинлар.

Ғ.Отажонов,
“Маърифат” тарғиботчилар жамияти
Хоразм вилояти ҳудудий бўлими
бош мутахассиси

Имом Фахриддин Розий ўз илмий фаолиятида, хусусан, фалсафий рисолаларида қадимги юнон олимлари Аристотель, Гераклит, Эпикур, Демокритдан, шунингдек, Шарқнинг машхур мутафаккирлари Форобий ва Ибн Сино асарларидан кенг фойдаланган ва уларга шарҳлар ёзган.

Олимнинг “Мифтоҳ ал-улум”, “Ниҳоят ал-улум”, “Илм ал-ахлоқ” асарларида оламни билишнинг турли йўл ва усуллари, инсон доимо ўз билимини орттира бориши зарурлиги, уни ҳиссиёт, ақл ва тафаккур орқали қўлга киритиш мумкинлиги тўғрисида муҳим ғоялар олға сурилган.

Фахриддин Розий “Имамул-аимма” (Барча имомлар имоми), “Ал-Хатиб (Хитоб қилувчи)”, “ал-Мудаъвий (Даъ-ватчи)”, “Зиёуддин” (Диннинг зиёси) каби унвонларга эга бўлган. “Фахрид­дин” (Диннинг фахри) нисбаси унга дин соҳасида қилган хизматлари учун берилган. “Розий” атамаси эса унинг асли Рай шаҳридан эканини билдирган.

Райдаги диний-сиёсий низолар сабаб ва илм-фан билан шуғулланиши учун бехавотир жой зарурати, қолаверса, бир гуруҳ олимларнинг Гурганжда жамлангани ва у ердаги эътиқод эркинлиги Розийни Хоразмга етаклаб келди. Тарихий манбаларнинг хабар беришича, Хоразмда ўша даврларда ва ундан кейин ҳам диний мутаассиблик ва радикал ҳаракатлар кўп кузатилмаган. Гурганжда жуҳуд маҳаллалари, мўътазилийлар, бундан ташқари, шиалар, шофеъийлар, настуро (христиан ва монийликнинг уйғунлашгани) эътиқодидаги кишилар бир-бирлари билан тинч-тотув яшашган.

Ўн иккинчи асрда Хоразм империяси катта сиёсий мавқега эга бўлган. Унинг иктисодий юксалишига иррига­ция тизимлари ва экин майдонларининг кенгайиши, Хуросон, Мовароуннаҳр ва Дашти Қипчоқ билан бўлган савдо-сотиқ, турмуш тараққиёти катта туртки берган. Бу давр Хоразмшохлар даври эди. Худди мана шу шароитда илм-фан ва маданият гуллаб яшнади, архитектура ва ҳунармандчилик ривожланди. Бу даврда Маъмун академияси давомчиларининг бутун бир авлоди етишиб чикди. Фахриддин Розийнинг фан оламида танилган замондошлари хоразмлик Абу Фазл Абул Қосим Баққолий Хоразмий (ваф. 1160 й.), Абу Али Ҳасан ибн Ҳорис Хоразмий (XII аср), Шайх Нажмиддин Кубро номи билан машҳур Ахмад ибн Умар Хивақий (ваф. 1221 й.), илк ўрта асрда Берунийдан кейин машҳур “Хоразм тарихи” асарини ёзган Муҳаммад ибн Арслон Аббос Хоразмий (ваф. 1172 й.) номини эсга олиш билан Хоразмда илм-фан ва маданиятга қизиқиш ниҳоятда кучли бўлгани англашилади.

Фахриддин Розий XII асрнинг тахминан 70-йилларида Хоразмга келади. Хоразмга келиш сабабини Розий ўзининг “Жомиъ ал-улум” асарининг муқаддимасида “Хоразмшоҳ Алоуддин Такаш (1172-1200)нинг фан билан шуғулланиш учун тайёрлаган, дилларга хуш ёқувчи шароити”, деб ёзган.

Хоразмга келгач, Хоразмшоҳ билан бўлган учрашуви Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” асарида мажозан бундай тасвирланган:

“Имом Фахриддин Розий билан Султон Муҳаммад Хоразмшоҳнинг ҳаммомда ошнолик шамъин ёрутғони ва Имом сўзидин Султоннинг истиғнодин илик ювғони.

… Имом Фахриддин Хоразмни ўзига оромгоҳ қилганида, уни кўришга Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ келмади. Илмнинг қадр-қимматини сақлаб, бу ҳам бормади. Шоҳ қилмишидан уялиб, пушаймон бўлди. Лекин, Имом бунга парво қилмади. Орада кўп пардали гап-сўзлар ўтди. Бир куни Имом билан Шоҳҳаммомда кўришиб, шоҳунга очилиб, бундай савол берди:

“Эй ўз илми билан элни баҳра-манд этган, қиёмат ишларидан бир ха­бар берчи. У куни қандай машаққатлар юз беради? Ҳар бир кишининг аҳволи нима бўлади?

Эй қиёмат кунини билишни хоҳлаган одам. Қиёмат ҳақидаги саволга энг монанд жой шу ҳаммомдир. У ерда шоҳ билан гадо бир хил аҳволга тушиб, шоҳу гадо барчаси яланғоч юради. Амалдорлар, катталар ҳаммаси сенга ўхшаб, ичкарига киргач, уларнинг бору йўғи ташқарида қолади. Илму ҳунар эгалари эса менга ўхшаб нима йиққан бўлса, ўзи билан олиб киради. Султонликдан сенга у куни кўп фойда йўқ. Ле­кин менга илмим туфайли яхшилик кўп бўлади”.

Шундан сўнг Розий Хоразмшоҳ Такаш томонидан ҳурмат ва шараф топади ва Хоразмда муқим қолади. Имом Фахрид­дин Такашнинг ўғли Алоуддин Муҳаммаднинг йўлбошчи ва раҳбарига айланади. У Хоразмшоҳнинг илтимосига кўра, ўша давр мусулмон оламига маълум бўлган илмлар тахланган ва соф ҳолатда ихчамлаштириб қомус тузади.

Муҳаммад Арабий ва Ибн Касир “ал-Бидоя ван-Ниҳоя” асарида Фахриддин Розий ҳақида бундай ёзади: “У киши юздан ортиқ асар муаллифидир. Шофиъий мазҳабида унинг асарлари муҳим аҳамият касб этади. Хоразм, Бухоро, Самарқандда яшаган. Ғазнада (1185 йилгача), Ҳиндистоннинг Панжоб ўлкасида ва Ҳиротда фаолият юритган. Ҳиротда катта Мадраса қурдириб, унда мударрислик ҳам қилган. У киши Хоразм ва кўплаб шаҳар-ларда мадрасалар бунёд қилади. Соф олтиндан 80 минг(баъзи манбаларда юз минг) динор пули, кўчмас мулклари, чорвалари бўлган. Доимо камбағалларни, етим-есирларни йўқлаб, уларни молиявий таъминлаб турган. Шу билан бирга, фалсафа, эътиқод ва ақида борасидаги қарашлари ва ўткир воизлиги (икки тилда ваъз қилар эди) билан машҳур эди. Маърузасига шохлар, вазирлар, амирлар ва минглаб халқ тўпланар эди. Маърузаларида исмоилийлар ва карромийларни қаттиқ қоралаб, уларнинг бузуқ ақидаларидан одамларни огоҳ этарди. Шу сабаб унинг шиалар, исмоилийлар ва карромийлардан кўплаб мухолифлари бўлган. Аллома Ҳиротда 1209 йили карромийлар томонидан заҳарлаб ўлдирилган.

ЎМИ матбуот хизмати

— Ривоятларда “сумалак” аслида “семалак”, яъни “уч фаришта” дегани, шундан у илоҳий таом саналиши ҳақида айтилади. Динимиз нуқтаи назаридан бу таом ростдан ҳам муқаддас-ми?

— Бу нарсанинг динга алоқаси йўқ. Фотима онамиз розияллоҳу анҳу ҳамда ўғиллари Имом Ҳасан ва Имом Ҳусайн розияллоҳу анҳулар билан боғлиқ ривоят аслида тўқима бўлиб, ҳеч қандай ҳадис ёки асос билан далилланмаган. Амалда сумалак барча таомлар каби оддийгина баҳорий таомдир. У витаминларга бой. Таркибида инсон жисмига қувват бахш этадиган хусусиятлар бор. Лекин унинг бошқа таомлардан ҳеч қандай илоҳийлик ва устунлик жиҳати йўқ. Шунинг учун сумалакни муқаддас таом сифатида ардоқлаш, уни тайёрлаш жараёнини ибодат даражасига кўтариш керак эмас. Сумалак халқимизнинг севимли таоми. Уни тайёрлаш маросимида одамларни аҳилликка, иноқликка ундовчи хусусиятлар бор.

Муҳаммад Айюб ҲОМИДОВ