muslim.uz

muslim.uz

БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш 25 сентябрь куни БМТ Бош ассамблеяси минбарида Ўзбекистондаги ислоҳотларни юқори баҳолади.

“Ўзбекистонда тинчлик йўли билан ҳокимият алмашганидан кейин Марказий Осиёдаги давлатларнинг дўстлигига шахсан ўзим гувоҳ бўлдим“, дея ўз фикрларини айтиб ўтган Антониу Гутерриш.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош ассамблеясининг 73-сессияси 18 сентябрь куни АҚШнинг Нью-Йорк шаҳрида ўз ишини бошлаган. Унда жаҳон давлатларининг раҳбарлари ва вакиллари нутқ сўзламоқда.

ЎМИ Матбуот хизмати

Қирғизистондаги барча масжидларнинг имомлари аттестациядан ўтказилади. Бу ҳақда Қирғизистон Дин ишлари бўйича давлат комиссиясига таянган ҳолда «Интерфакс-религия» хабар берди.

Маълум бўлишича, аттестация охирги бор 2016 йилда ўтказилган ва билим даражасининг пастлиги сабабли кўпгина имомлар ундан ўта олмаган. Ўшанда имомларнинг 80-90 фоизи фақат диний билим билан чеклангани маълум бўлди, ваҳоланки, маҳаллий қонунчилик имомлардан диний билим билан бирга дунёвий билимларни ҳам талаб қилади.

Навбатдаги аттестация эса ўтган вақт давомида кўрилган чора-тадбирлар қанчалик самарали бўлганини, имомлар дунёвий билим даражаларини қанчалик оширганини кўрсатади.

Azon интернет нашрининг маълум қилишича, Қирғизистонда 2647 та масжид, 107 та мадраса, 10 та Ислом институти ҳамда 2800 атрофида имомлар фаолият кўрсатади.

ЎМИ Матбуот хизмати

Пятница, 28 Сентябрь 2018 00:00

Таъзим сизга, азиз устозлар

Устоз – муаллимсиз  қолганда  замон,

Нодонликдан   қаро  бўларди  замон.

Абдураҳмон  ЖОМИЙ

Муаллимлик – буюк мақом. Чунки пайғамбарлар муаллим бўлганлар. “Муаллим” сўзининг маъноси илм берувчи, таълим берувчи, ўргатувчи демакдир. Пайғамбарлар инсониятга эзгуликни ўргатганлар. Ана шунинг ўзиёқ устозлик қай даражада юксак мартаба эканини кўрсатади. 

Илм – руҳ озиғи. Инсоният илм билан ҳақиқий саодатни қўлга киритади, унинг шарофати билан юксалади. Илм устознинг саъй-ҳаракати билан эгалланади. Устозлар бежизга пайғамбарларнинг меросхўрлари деб эъзозланмаган. Қуръони каримда ўзи эгаллаган илмни бошқаларга ўргатган устозларнинг шаъни-шарафи нақадар улуғлиги ҳақида бундай марҳамат қилинади: “...Аллоҳ сизлардан иймон келтирган ва илм ато этилган зотларни баланд даража (мартаба) ларга кўтарур” (Мужодала сураси, 11-оят). 

Илму маърифат зиёсини тарқатиш савобли амал. Бу вазифага мутасадди бўлган кишининг даражаси ҳам мислсиз. Шунинг учун ҳам борлиқдаги ҳамма нарса устознинг ҳаққига дуо қилиб туради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу ҳақда шундай марҳамат қилганлар: "Албатта, Аллоҳ таоло, Унинг фаришталари, осмонлару ер аҳли, ҳатто ковагидаги   чумоли   ва  ҳаттоки   балиқгача   одамларга  яхшиликни  таълим берувчига салавот айтадилар" (Имом Термизий ривояти).

Устоз ва мураббийлар жамият биносининг бинокорлари, маърифат боғининг боғбонларидир. Улар ҳаёт бўстонидаги ниҳолнинг бақувват дарахтга айланиши учун беқиёс меҳнат қилади. Шунинг учун ҳам унинг шогирд устидаги ҳаққи бениҳоя катта ва улуғдир. Устоз шогирдини ўз фарзандидек кўради. Балки унга фарзандига кўрсатмаган таважжуҳ билан юзланади. Унинг юпун ва совуқ бўлган маънавий оламини ўзининг қалб кўзи билан иситади. Зимистон дунёсини илм қуёшининг мўъжизакор зиёси билан мунаввар этади. Сабр ва меҳр билан парваришлайди. Дунёю охиратда улуғлик, манфаат ва нажот келтирадиган йўлга йўллаб қўяди. Бунга қўшимча равишда шогирдининг салоҳияти учун туну кун дуода бўлади. Натижада унинг қўлига ниҳол бўлиб келган ўқувчи ва талаба совуқ урмасдан, зулматларда абгор бўлмасдан униб-ўсади ва вақти келиб бу ниҳол ҳаёт бўстонидаги сербарг ва муҳташам дарахтга айланади. Кейин у ҳам ўз навбатида маънавият боғига ўзининг ҳар хил меваларини тақдим қилади. 

Устозлар маънавият осмонида мусаффо зиё таратиб турган йўлчи юлдуздирлар, улар туфайли одамлар тўғри йўлни топадилар, уларнинг шарофати билан жаҳолат зулматларидан ёруғликка етишадилар.

Бинобарин, устозу муаллимларни рисоладагидек ҳурматламай, ҳақларини муносиб равишда адо қилмай туриб, фарзандларимиздан эл-юрт, жамият, қолаверса, бутун дунё учун фойдаси тегадиган етук шахсларни кутиш мумкин эмас.

Мусулмонлар қадим-қадимдан устоз ва мураббийларга мисли кўрилмаган ҳурмат кўрсатиб келган. Чунки фарзандларининг камолотга етиб, дунёю охират саодатига эришишлари учун устознинг ўрни беназир эканини яхши англаган. Бунга қуйидаги ривоятларни келтириб ўтиш фойдадан холи бўлмас:

Муҳаддислар султони Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ бир муддат Маккаи мукаррамада дарс берганлар. Бир зиёратчи Имом ҳазратларига Бухорои шарифдаги устозларидан салом ва мактуб келтиради. Шунда Имом Бухорий зиёратчининг устозлар юртидан келганини билиб, уни қучоқ очиб кутиб олганлар ва чексиз эҳтиром кўрсатиб меҳмон қилганлар. Ундан салом хабарини эшитганларида Бухорои шариф томонга юзланиб, саломга алик олганлар ва табаррукона мактубни икки қўллаб олиб, эҳтиром билан танишиб чиққанлар.

Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳдан шундай деганлари ривоят қилинади: "Устозим Ҳаммоднинг ҳурмати учун унинг уйи томонга оёғимни узатмаганман. Ҳолбуки, унинг уйи билан менинг уйим орасида еттита кўча бор эди. Ҳаммод вафот этгандан сўнг қачон намоз ўқисам ҳар сафар албатта ота-онамга қўшиб, унга ҳам Аллоҳдан мағфират сўраганман. Нафақат у, балки кимдан нимадир ўрганган бўлсам ёки кимдир менга нимадир ўргатган бўлса, албатта, ўша кишилар учун ҳам доим Аллоҳдан мағфират сўрайман". 

Устоз деганда фақат диний билмларни таълим берган кишилар эмас, балки ҳар қандай фойдали илм ўргатувчи шахс назарда тутилишини унутмаслик лозим. Чунки муқаддас динимизда илмлар диний ёки дунёвийга ажратилмайди. Балки фойдали ва фойдасизга тақсимланади. Инсоният учун фойдали бўлган ҳар қандай илм Исломда ардоқланади.

Халқимизда "Устоз отангдек улуғ", деган яхши ибора бор. Дарҳақиқат, ота инсоннинг дунёга келишига сабабчи бўлса, устоз унга ҳаётда яшашни таълим беради. Шунинг учун ҳам мўмин-мусулмонлар намозларининг сўнгида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламга салавот айтганларидан кейин ота-онаси қаторида устозларининг ҳакларига ҳам Аллоҳдан мағфират сўраб дуо қиладилар.

Ўзбекистон дунё ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнини эгаллаб, таълим, маданият, спорт ва бошқа соҳаларда тенглар ичра тенг овоз билан халқаро майдонда ўз мавқеъига эга бўлишида устоз ва мураббийларнинг ўрни беқиёсдир.

Юртимизда ҳар йили 1 октябрь устоз ва мураббийлар куни байрами сифатида кенг нишонланади. Албатта, бу байрам мустақил Юртимизда устозларга бўлган ҳурматнинг рамзий ифодаси бўлиб, аслида устозларга эҳтиром аждодларимиздан мерос бўлиб келаётган буюк қадриятларимиздан саналади.

Устозларни қадрлаш ҳақида сўз борганда беихтиёр ҳазрати Мир Алишер Навоийнинг ушбу сўзлари ёдимизга тушади:

 

Ҳақ йўлида ким сенга бир ҳарф ўқитмиш ранж ила,

Айламак бўлмас адо онинг ҳаққин минг ганж ила.

 

Динимиз таълимотига кўра, ўзгаларга таълим берган киши нафақат дунёда иззат ҳурматда бўлади, балки вафотидан кейин ҳам қолдирган манфаатли илми, таълим берган шогирдларининг хизмати, ёзган асарларидан ўзгаларнинг фойдаланиши туфайли номаи амалига савоб тўхтовсиз бориб туради. Шундай экан, устоз ва мураббийлар ҳар қанча эъзозланса арзийди.

Жамият олдида катта масъулият соҳиби бўлган барча устоз ва мураббийларимизга мустаҳкам сиҳат-саломатлик тилаб қоламиз.

Одилжон  НАРЗУЛЛАЕВ,

Зангиота  туманидаги  "Имоми Аъзам"  жоме  масжиди  имом-хатиби

Пятница, 28 Сентябрь 2018 00:00

Кибрнинг кулфати...

Уйланганига 3 йил тўлган куёвнинг эрта тонгдан кайфияти аъло. Аслида тақдир Аллоҳдан эканига иймони комил бўлса-да, бандалигига борибми ёки аёлининг маъюс кўзларидаги ёшларими йигитнинг кўнглини анча чўктириб қўйганди. Яратганнинг энг улуғ неъмати бўлган фарзанд, ниҳоят уларнинг хонадонига ҳам келадиган... Кеча тушдан кейин айтилган янгилик бутун оилани қувонтирди.                                                                      

Вақт шундай нарса – бир зумда кунлар ва ойлар ўтиб кетаверади. Келиннинг ҳомиласи ҳам 9 ойга яқинлашган чамаси. Шифокорлар бу ойда она ва болани жуда ҳам эҳтиёт қилишни унга қаттиқ тайинлади. Аммо кимдир туғилса кимдир вафот этади – бу ҳаёт қонуни. Келин ёшлигидан бувисининг қўлида катта бўлган. Ота-онасидан ҳам кўпроқ бувиси уни жуда яхши кўрар ва ардоқлар эди.

Эрта тонгдан йигит аёлини аяган ҳолда бувисининг оламдан ўтганлигини билдирмаслик учун холасиникига, тоғ ҳавоси сизга фойда дея меҳмонга олиб борди. Келин эса турмуш ўртоғининг алланечук ташвиши борлигини сезиб хавотир аралаш савол берди. Йигит ҳаммаси жойида дея шаҳарга, қайнотасининг уйига маъракага йўл олди.                   

8 ёшли холаваччаси гапдан гап чиқиб келинга даб-дурустдан савол берди:

– Опажон, бувингиз ўлиб қолдими?

Келиннинг юзи оқариб кетди.

– Нега унақа дейсан, ким айтди сенга,?

– Онам кеча кечқурун отамга жияним ҳали эшитмаган унга билдирмаяпмиз, ой куни яқин, билса аҳволи ёмонлашиб қолиши мумкин деб айтганини эшитдим.

Кўнглидаги хавотир, эрининг маъюс кўзлари ва кутилмаганда тоққа, холасиникига меҳмонга келиши, келиннинг шубҳалари ростлигини исботлади. Шу алфозда қандай қилиб шаҳарга ота-онасининг уйига бориб қолганини ўзи ҳам сезмади. Уни кўрган маъракадаги яқинлари, айниқса, турмуш ўртоғи ҳайратда қолди. Бувижон деди-ю келин ҳушидан кетди. Эри шоша-пиша туғруқҳонага олиб борди йўл давомида келин ўзига келмади. Шифокорлар дарҳол жаррохлик хонасига олиб киришди.

– Вазият жиддий онанинг ҳам боланинг ҳам ахволи оғир, операция қилиш лозим аммо, онанинг аҳволини ўнглаш учун каттароқ, тажрибали врач керак, – деди шифокор.

– Уларга ёрдам беринг нима десангиз ҳаммасиг тайёрман – деди йигит.

Бугун эса якшанба мана муаммонинг каттаси. Хайрият, 2 соат деганда врачни топиб келишди. Кўринишидан оддий одамларга ўхшаш, камтарин юзли, самимий, кўзойнакли киши. Операция бошланди. Шу пайт туғруқхона ховлисида бир нечта қимматбаҳо машиналар қабул бўлими олдига тўпланишди. “Ҳойнахой пулдорроқ одамнинг қизи ёки келини кўзи ёрийдиган, эсон-омон қутилиб олсин” кўнглидан ўтказди йигит.

Операция хонасидан ҳамшира чиқиб, йигитга

– Операция узоқроқ давом этади, сабр қилинглар, – деди.

– Сабр ва дуодан бошқа нима ҳам келади қўлимиздан, – деди йигит

Аммо, операция хонасига яна бир новча врач кирди, бир пас ўтиб профессор билан бирга ташқарига чиқди. Профессорга паст овозда бир нималар деди, профессор эса “Йўқ мен ишимни чала ташлаб кетмайман икки инсоннинг ҳаёти қил устида турибди ўзларинг бориб қилинглар, сизлар ҳам доцент номини олган врачсизлар, мени вақтимни олманг, пулига бориб виждон сотиб олсин”, деганча ичкарига қайтиб кирди. Вазият чигалроқ шекилли, Парвардигор ўзинг қўллагин деб пичирлади  йигит. Ҳалиги новча врачнинг ёнига бир нечта йўғон бўйинли қорни катта эркаклар келди ва унга:

– Тезроқ ишни ҳал қилинг дўхтир, неварам эсон-омон туғилса оғзингизга сиққанидан кўпроқ бераман.

– Акалар, ҳаракат қиляпман, профессор сал инжиқроқда, – деди новча варч  ялинган овозда.

– Агар қизимга бирор кор-ҳол бўлса “роддоминг” билан йўқ қилиб юбораман – деди ҳалиги нусха. Новча врач эса операция хонасига йўл олди аммо эшик қулфланган эди.

Асаблар таранг, йигит нима бўлаётганлигини тушинмасди, ҳаёлида фақат аёли ва фарзанди, тилида эса зикр эди. Уч-тўрт нусха ва новча врач тортиша-тортиша, шоша-пиша кетишди. Бир соатча вақт ўтиб новча врач ва йўғон бўйинлилар йигитнинг аёли операция бўлаётган хона олдига келиб жанжаллаша бошлади. Нусхалардан бири ҳаммангни қаматаман профессорингни чақир уни ҳам қаматаман, деб бақирарди. Беш-ўн дақиқалардан сўнг профессор кўзларида мамнунлик билан операция хонасидан чиқиб келди. Йигитга табриклайман ўғил муборак дейиши билан йигит уни қучоқлаб олди.

  • Рахмат дўхтир, сиз бўлмаганингизда ҳолимиз нима кечарди, – деди йигит.
  • Ҳаммаси Худодан биз бир сабабчимиз холос,– дея жилмайиб қўйди профессор.

Шу пайт нусхалардан бири профессорни хақоратлай бошлади:

  • Сен туфайли неварам ўлик туғилди, чиқиб операция қилганингда тирик қоларди...
  • Қандай қилиб, бир бечорани операция қилаётган ҳолда ташлаб кетаманми. У ҳам сизларнинг қизингизга ўхшаган одам.
  • Йўқ менинг қизимга ҳар кимни тенглаштирма, мен сенга оғзингга сиққанини берардим, энди ўзингдан кўр ҳаммангни қаматаман, йўқотирриб юбораман, – дея бақирди нусха.

Бахтиёр ота каби шукроналик ҳисси билан турган йигит гапга аралашди:

  • Бор қиладиган ҳам, йўқ қиладиган ҳам Аллоҳ. Сиз ҳам бойлигингиз ҳам Унинг қўлидасиз, кибр фақат унга хос, ҳаддингиздан ошманг, – деди.

Дўқ-пўписа-ю ҳақоратлар билан нусхалар кетишди. Аммо, 2 соатча ўтар-ўтмас, новча врач ва нусхалардан бири йигитнинг ёнига келиб паст овозда аммо, такаббурона:

  • Дўстим сизга битта илтимосли таклиф бор, – деди, врач. – Бу ерада аканинг қизи билан бир пайтда кўзи ёриган фақат сизнинг аёлингиз. Агар хўп десангиз, фақат бизни тўғри тушуниб иш юритсангиз, ўзингиз учун жуда яхши иш қиласиз, акалар сизни ўзларининг сафига қўшишмоқчи, қадрдон ака-ука бўлиб қоласизлар. Катта тижоратчи бойга айланасиз...
  • Хўш, нима қилишим керак?
  • Хотинингиз ҳали наркоз тасирида, уйдагиларингиз эса азада экан, деярли ҳеч ким билмайди, уларга бола ўлик туғилди деб, чақалоқни аканинг қизларига берсак, яхши хонадон, сизларга худо яна фарзанд беради. Афсуски, аканинг қизлари энди фарзанд кўра олмайди...

 Йигит хотиржамлик ва сокинлик билан, жиддий туриб:

  • ...Бас, уларга ўзлари қўлга киритган нарсалари (мол дунёси) асқатгани йўқ” (Зумар сураси 50-оят), – оятини ўқиди.
  • Нима деяпсан, – деди нусха.
  • Аллоҳнинг каломини айтяпман, айнан сенга ўхшаган такаббур, Аллоҳ берган молу-дунё орқасидан кибрга кетиб ҳеч кимни менсимайдиган инсофсизлар ҳақидаги оятни айтяпман...

Йигитнинг юзида шундай важохат пайдо бўлдики, елкасини қисиб бир бурчакда ўтирган камтар одамдан улкан арслонга айлангандек гўё. Новча врач ва нусха ўз юрак товушларини эшитадиган даражада қўрқиб, қочиб қолишди.

Ҳикоядан хулоса.

Хўш, бугун жамиятимизда, одамлар орасидаги муаммолар ва келишмовчиликларнинг аксарияти кибр туфайли эмасми. Мен сендан зўрман, мен сендан бойман, менинг мансабим сеникидан каттароқ, менинг бўйим сеникидан узинроқ, мен сендан чиройлироқ, мен..мен...мен... ва бошқа шунга ўхшаш мантиқсиз фикрлар ва дунёқарашлар эвазига ҳаётимиз маъносиз, бахтдан йироқда Яратганнинг қаҳрига нозил учраб қолмаяптими. Биз қўлимиздаги Аллоҳ берган амал, бойлик, савлат, мансаб ва бошқа матоҳлар туфайли инсонлар қалбини яралаб қўймаяпмизми.

Ҳеч бир ишимиз ҳисобсиз қолмайди. Ҳикояда келтирилган каби нусхалар ҳамма нарсани ўз қўлида, пулга сотиб оламан деб ўйлайди. Аллоҳ эса уларни нияти ва амалига яраша мукофот ёки жазосини беради.

Зеро, Қуръону каримда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

“Уларнинг дилларида иллат (шубҳа ва такаббурлик) бор. Аллоҳ уларга (шу) иллатни зиёда қилди. (Мўминмиз, деб) ёлғон гапириб юрганлари учун уларга (охиратда) аламли азоб бордир (Бақара, 10);

“...Албатта, Аллоҳ кибрли ва мақтанчоқ кишиларни севмайди” (Нисо, 36);

“...кибрланганингиз сабабли хорлик азоби билан жазоланасиз, – деб турадиган ҳолатларини (бир) кўрсангиз эди!” (Аном, 93);

“Ер юзида кибрланиб юрма! Чунки сен (оёқларинг билан) зинҳор ерни теша олмайсан ва узунликда тоғларга ета олмайсан” (Исро, 37);

“...Мағрурланмагин! Чунки Аллоҳ мағрурланувчиларни суймас” (Қасас, 76).

 

Саидаброр УМАРОВ

Пятница, 28 Сентябрь 2018 00:00

Ҳиндистон (Бҳарат)

Ҳиндистон Республикаси – Жанубий Осиёдаги давлат. Ҳудуди шимолдан жанубга 3214 чақирим, ғарбдан шарққа 2933 чақиримга чўзилган. Шимолдан Ҳимолай тоғлари, ғарбда Арабистон денгизи, шарқда Бенгалия қўлтиғи билан ўралган. Ҳиндистон таркибига Арабистон денгизидаги Лаккадив ва Аминдив ороллари, Бенга­лия қўлтиғидаги Андаман ва Никобар ороллари ҳам киради.  Майдони 3,3 млн. км2. Аҳолиси 1,37 млрд. киши. Пойтахти – Деҳли шаҳри. Маъмурий жиҳатдан 28 штат (state) ва 7 иттифоқ ҳудудга (territory) бўлинади.

Давлат тузуми

Ҳиндистон – федератив рес­публика. Буюк Британия бошчилигидаги Ҳамдўстлик таркибига киради. Амалдаги конституцияси 1950 йил 26 январдан кучга кирган; кейинчалик ўзгартишлар киритилган. Давлат бошлиғи – президент (2017 йилдан Рам Натҳ Ковинд). Қонун чиқарувчи ҳокимиятни президент ва икки пала­та — Штатлар кенгаши (Ража сабха) ҳамда Халқ палатаси (Лог сабха)дан иборат парламент; ижроия ҳокимиятни президент ва бош вазир бошчилигидаги ҳукумат амалга оширади.

Табиати

 Ҳиндистонда фойдали қазилмалардаи тошкўмир, темир рудаси, ти­тан, олтин, табиий газ, марганец, хромит, боксит, олмос, қимматбаҳо тошлар, мис, нефть, слюда, қўрғо-шин конлари бор. Иқлими, асосан, тропик иқлим, шимолда тропик мус-сонли иқлим. Асосий дарёлари: Ганг, ирмоғи Жамна, Ҳинд (юқори оқими), Брахма-путра (қуйи оқими), Нармада, Года­вари, Кришна. Дарёлари ёзда серсув (муссон ёмғирлари даврида тошади), суғоришда кенг фойдаланилади, айримларида кема қатнайди. Ҳиндистон ҳудудининг аксар қисми қизил тупроқли. Ўсимликлардан акация, бамбук, кокос ва хурмо пальмаси кенг тарқалган. Мамлакатнинг 25 фоизи ўрмон. Ҳимолай тоғларининг қуйи ён бағирларида терак, юқорида тик, сандал, ҳимолай кедри, қорақарағай, оққарағай ўсади. Ғарбий Гат тоғлари ён бағри, Ганг ва Брахмапутра дельталари, Шарқий Ҳимолай тоғ олди доим яшил ўрмонлардан иборат. Ҳиндистонда ўсимликларнинг 21 минг тури тарқалган. Унда Ер юзида мавжуд бўлган барча ўсимликнинг ярмидан кўпини учратиш мумкин.

Ҳайвонот дунёси хилма-хил. Сут эмизувчи ҳайвонларнинг 350 тури, қушларнинг 1600 дан зиёд тури бор. Ҳиндистон ҳудудида фил, маймун, каркидон, шер, қоплон, йўлбарс, мангуст ва бошқа ҳайвонлар яшайди, илоннинг деярли барча тури мавжуд. Мамлакатда 75та миллий боғ ва 420 дан ортиқ қўриқхона мавжуд. Йирик миллий боғлари: Казиранга, Манас, Дачиган, Дадва, «Гуллар водийси» (Уттар-Прадеш), Сариска ва бошқалар

Аҳолиси

 Ҳиндистон – дунёда энг кўпмиллатли мамлакатлардан бири. Ҳиндистонда турли тилларда сўзлашувчи бир неча юз миллат, элат ва қабила яшайди. Аҳолисининг 72 фоизини ҳинд-европа тилларининг ҳинд-орий тиллари гуруҳида сўзлашувчи халқлар – ҳиндустонийлар, маратҳлар, бенгаллар, бихарлар, гужаротлар, ориялар, ражастхонилар, панжобилар ташкил этади. Кашмири йлар дарий тил гуруҳига мансуб. Ҳиндистон жанубида, асосан, дравид тилларида, шимолий ва шимоли-шарқида тибет-бирма тилларида сўзлашувчи халқлар яшайди. Шаҳар аҳолиси 30 фоиз. Расмий тиллар – ҳинд ва инглиз тиллари. Аҳолининг кўпчилиги (83%) ҳиндуийлик динига эътиқод қилади; ислом (10%), христиан (2%), сикҳизм (2,5%) ва бошқа динларга эътиқод қилувчилар ҳам бор. Йирик шаҳарлари: Калькутта, Бомбай, Деҳли, Ченнай, Бангалор, Аҳмадобод, Ҳайдаробод, Пуна, Кан­пур, Нагпур, Жайпур, Лакҳнау.

Тарихи

Ҳиндистон ҳудудида одамлар тош давриданоқ яшаган. Милоддан аввалги уч минг йилликнинг иккинчи ярми – икки минг йилликнинг биринчи ярмида Ҳинд дарёси водийсида юксак даражада ривожланган шаҳар маданияти вужудга келган (қ. Хараппа маданияти). Милоддан аввалги  икки минг йилликнинг  иккинчи ярмида Ҳиндистонга шимоли-ғарбдан орийлар кириб келиб, аввал Панжоб, кейинчалик Ганг дарёси водийсида жойлашдилар. Милоддан аввалги VI асрда Шимолий Ҳиндистоннинг шарқий қисмида, Ганг ва Жамна дарёлари ҳавзаларида Магадҳа давлати бўлган. Милоддан аввалги VI-IV аcрларда иқгисодий тараққиёт қадимий ҳинд жамиятида турмуш шароитларини анча ўзгартирди. Қуллар ва ёлланма ишчилар меҳнатидан деҳқончилик, ҳунармандчилик ва кончилик ишларида фойдаланилди. Ижтимоий зиддиятларнинг кучайиши диний-сектантлик ҳаракатини пайдо қилди, оқибатда буддизм ва жайнизм динлари вужуд­га келди. Милоддан авввалги IV аср ўрталарида Нандалар сулоласи даврида қарийб бутун Ҳинд дарёсининг водийси Магадҳа давлати тасарруфида бўлган. Магадҳа давлати равнақ топган даврда Ҳинд дарёси ҳавзасининг бир қисмини Ахоманийлар босиб олди. Милоддан аввалги 327-325 йилларда Ҳиндистонга Искандар Мақдуний бостириб кирди. Магадҳа давлатининг босқинчилик урушлари Маурийлар империяси даврида ҳам давом этди. Подшо Ашока ҳукмронлигида қарийб бутун Ҳиндистон ва ҳозирги Афғонистоннинг бир қисми Маурийларга қарашли эди. Милодий биринчи асрда Ҳиндистон шимолининг катта қисми кушонлар қўл остига ўтди. Кушонлар дав­лати емирилгач, IV-а.да Ҳ. шим.да яна Магадҳа давлати равнақ топди. Кейин­чалик Гупталар сулоласи даврида Шимолий Ҳиндистоннинг талайгина қисми – шаркда Бенгалия қўлтиғидан ғарбда Панжоб ва Катхиявар яриморолигача бўлган ҳудуд Магадҳа давлати таркибига кир­ди. Худди шу даврда Деканда Вакатака, Паллавлар, Ванга каби давлатлар мавжуд бўлган. II-IV асрларда бу ерда қулдорлик тузуми емирила бошлаган.

VI-XII асрларда Ҳиндистонда бир неча давлат мав­жуд бўлган. VII асрнинг биринчи ярмида маҳаллий подшолардан бири Ҳарша Ҳиндистон шимолидаги бир неча давлатларни забт этиб, Ҳарша империясига асос солди. Бу империя 30 йил ҳукм сурди. VIII аср бошларида араблар Синдни босиб олдилар. XI аср бошларида Маҳмуд Ғазнавий Ҳиндистон шимолига бир неча марта ҳужум қилиб, Панжобнинг бир қисмини ўз давлати тар­кибига қўшиб олган. XII аср охири – XIII бошларида Ҳиндистон шимолини Ғурийлар дав­лати ҳукмдори Муҳаммад Ғурий забт этди. Унинг ўлимидан сўнг Ғурий ноибларидан бири Қутбиддин Ойбоқ Деҳли султонлигига асос солди.

XIV-XV асрларда ҳинд рожаларининг ҳокимияти сақланган Ражпутанадан ташқари Ҳиндистон шимолида мустақил Жаунпур, Бенгалия, Гужарот, Малваҳамда Деканнинг шимолида Бахмоний султонлиги пайдо бўлди. Афғонларнинг лўдийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида Ганг дарёси водийсининг талай қисми султонликка қўшиб олинди.

XV аср охирида Ҳиндистонга дастлабки европалик мустамлакачилар – португаллар кириб кедди ва XIV асрнинг  биринчи ярмида улар денгаз соҳилига жойлашиб олдилар. 1526 йилнинг апрелида Заҳириддин Муҳаммад Бобур Панипатдаги жангда Иброҳим Лўдийни енгиб, Деҳли султонлигини эгаллади ва Ҳиндистонда Бобурийлар давлатига асос солди (бу давлат 1858 йилгача мавжуд бўлди). XVII аср бош­ларида Ҳиндистонга Англия ва Голландиянинг Ост-Индия компаниялари суқилиб кир­ди ва португалларни Ҳиндистон билан олиб бораётган денгиз савдосидан маҳрум қилиб, мамлакатда қатор фактория (савдо-сотиқ пунктлари) оча бошлади. 1664 йил французларнинг Ост-Индия компанияси  ҳам ташкил этилди. Бобурийлар ўртасидаги ўзаро ички кураш инглиз ва французларнинг Ост-Индия компанияларига Ҳиндистонда ҳарбий экспансия уюштириш имконини берди. Ҳиндистонда устунликка эришиш учун бу икки компания ўртасида Жанубий Ҳиндистонда бўлиб ўтган жанглар (1756-63) натижасида Англиянинг Ост-Индия компанияси ғолиб чиқиб, Бенгалияни забт этди, Карнатик ва Ауд хонликларини ўз вассалларига ай-лантирди. 1803 йил Деҳли босиб олингач, бобурий подшолар инглизларнинг Ост-Индия компаниясига мутлақ қарам бўлиб қолди. 1833 йил Ост-Индия компанияси савдо ташкилоти сифатида тугатилиб, унга Ҳиндистонни мустамлакачилик асосида бошқариш вазифаси юклатидди. Ҳиндистон секин-аста Буюк Британияга қишлоқ хўжалик хом ашёси етказиб берадиган базага айланиб қолди. XIX аср ўрталарида мустамлакачиларга қарши халқ қўзғалонлари бўлиб ўтди. 1857-59 йилларда бўлиб ўтган машҳур сипоҳийлар қўзғалони Ҳиндистоннинг кейинги тараққиётига таъсир кўрсатди. 1858 йил Ост-Индия компани­яси тугатилиб, Ҳиндистонни бевосита Буюк Британия идора қила бошлади.

XIX асрнинг 80-йилларидан мамлакатда халқнинг норозилик намойишлари, митинглар, иш ташлашлар авж олди. 1885 йил қатор миллий ташкилотлар бирлашиб, Ҳиндистон миллий конгрессига (ҲМК)  уюшди. XX аср бошлари унда Б. Тилак бошчилигида сўл демократик оқим шаклланди. 1905-08 йилларда миллий озодлик ҳаракати янада авж олди. Айниқса, 1908 йилги Бомбай иш ташлаши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Буюк Британия ҳукумати мил­лий озодлик ҳаракатини диний жамоа белгилари бўйича бўлиб ташлашга ҳаракат қилди ва 1906 йил Мусулмонлар лигаси партиясининг пайдо бўлишига кўмаклашди. Унга қарши ҳиндуларнинг Ҳинду махасабха (ҳиндуларнинг буюк иттифоқи) сиёсий ташкилоти тузидди. Биринчи жаҳон уруши даврида (1914-18) Ҳиндистон метрополия томонида урушда қатнашди. 1918 йилдан мустамлакачиликка қарши кураш янада авж олди. Бу даврда ҲМК раҳбарларидан бири бўлган Махатма Ганди мустамлакачиларга қарши курашнинг сатъяграха (куч ишлатмасдан қаршилик кўрсатиш) шаклини тарғиб қилди. Ганди таълимоти – гандизм ҲМК партиясининг расмий мафкурасига айланди. 1918-22 йилларда ишчилар ҳаракати кучайди. 1920 йил  Бутун Ҳиндистон касаба уюшмалари конгресси ташкил этилди. 1923-27 йилларда мил­лий озодлик ҳаракати вақгинча сусайди. 1927 йил ҲМКда антиимпериалистик курашни фаоллаштириш тарафдорларини бирлаштирган сўл қанот вужудга кедди. Унга Ж. Неру ва С.Ч.Бос раҳбарлик қилдилар. 1929-30 йиллардаги жаҳон иқгисодий бўҳрони антиимпери­алистик ҳаракатни янги босқичга кўтарди.

1930 йил ҲМК М.Ганди раҳ-барлигида яна бўйсунмаслик кам­паниясини бошлаб юборди. 1931 йил мартда ҲМК раҳбарлари мустамлакачи ҳукмрон доиралар билан музокара бошлади. Ҳар икки томон келиша олмагач, бўйсунмаслик кампанияси давом эттирилди. 1935 йил Англия парла­менти Ҳиндистонни бошқариш тўғрисида ҳужжат (қонун) қабул қилди. Бунга кўра, вилоятларнинг мухтор ҳуқуқлари бир оз кенгайтирилди, уларда маҳаллий ҳукумат тузилди, лекин ҳокимият илгаригидек инглиз мустамлакачилари қўлида қолаверди. Мамлакатда бу реакцион ҳужжатга қарши намойишлар бўлиб ўтди. 1936 йил ҲМК империалистик кучларга қарши ягона фронт тузиш вазифа-сини илгари сурди. Иккинчи жаҳон уруши (1939-45) даврида Ҳиндистон антифашистик коалиция томонида бўлди. Уруш сўнггида Ҳиндистон билан Англия империализми ўртасида иқгисодий ва сиёсий зиддиятлар кескин кучайди. 1946 йил бошида армия, флот ва авиацияда инглизларга қарши оммавий чиқишлар бўлиб ўтди. 1946 йилнинг 18-23 февралида Бомбайдаги ҳарбий денгизчилар қўзғалони инқилобий ҳаракатнинг юқори чўққиси бўлди.

Англия ҳукумати миллий ҳаракат раҳбарлари билан музокара бошлаб, 1946 йил баҳорда Ҳиндистонга доминион мақомини беришга қарор қилганлигини эълон қилди. 1946 йил августда Ж. Неру бошчилигида муваққат ҳукумат тузилди. Миллий озодлик ҳаракатининг авж олиб кетиши натижасида инглиз мустамлакачилари Ҳиндистондан чиқиб кетишга мажбур бўдди. 1947 йил 15 авггустда Ҳиндистон ҳудудида икки мустақил давлат – Ҳиндистон (асосан, ҳиндулардан иборат) ва Покистон (асосан, мусулмонлардан иборат) доминионлари вужудга келди. Ҳиндистоннинг биринчи бош вазири ҲМК етакчиси Ж.Неру бўлди. 1950 йил 26 январда Ҳиндистон суверен республика деб эълон қилинди. Мамла­катда аграр ислоҳотлар ўтказила бошланди. Саноатда давлат секторини яратиш ва уни ривожлантириш, қишлоқ хўжалигида заминдорлик ер эгалигини тугатиш йўллари белгиланди. 1964 йил майда Ж.Неру вафотидан сўнг ҲМК партиясининг аҳволи оғирлашди. 1965 йил кузда Ҳиндистон – Покистон можароси юз берди. 1966 йил Тош­кент учрашувида имзоланган Тошкент декларацияси икки мамлакат ўртасидаги низоларни ҳал қилинишига асос бўлди. 1966 йил январда Л.Б.Шастри вафотидан сўнг Ж.Нерунинг қизи – И.Ганди Ҳиндистон бош вазири бўлди. 1977 йил мартда парламентга ўтказилган сайловда Жаната парти (партияси) ғолиб чиқди. Бу ҲМКнинг кейинги 30 йил (1947-77) мобайнидаги биринчи йирик мағлубияти эди. Жаната парти етакчиси М.Десаи Ҳиндистон республикасининг тўртинчи бош вазири бўлди.

1977 йил мартдаги мағлубиятдан кейин ҲМК партияси инқироз даврини бошидан кечирди. Партиянинг бир қанча кўзга кўринган рахбарлари Жаната партига ўтиб кетди. 1978 йил январда собиқ Бош вазир И.Ган­ди ва  унинг  бир  қанча  тарафдорлари ҲМКдан чиқиб, янги партия – ҲМК(И)ни туздилар. 1980-89, 1991-96 йиллар ва 2004 йилдан ҲМК (И)] ҳокимият тепасида. Ҳиндистон – 1945 йилдан БМТ аъзоси. 1991 йил 26 декабрда Ўзбекистоннинг  суверенитетами тан олган ва 1992 йил 18 мартда дипломатия му-носабатлари ўрнатган.

Миллий байрамлари: 26 январь – Республика куни (1950) ва 15 август – Мустақиллик куни (1947).

(Давоми бор)

 

 

Top