Исломнинг амрларида беш мақсад кўзланган. Ҳаммаси ўрганилган вақтда беш асосий гуруҳга  жамланади:

1. Эътиқодни муҳофаза қилиш, ширк, куфр ва ҳоказолар бўлмасин.
2. Руҳни муҳофаза қилиш.
3. Ақлни қўриш, асраш. Шунинг учун шароб, ичимлик ичиш таъқиқланган. Ичимлик ақлни зойил қилгани учун ҳаром қилинган. Чунки исломнинг вазифаси ақлни муҳофаза қилиш...
4. Молни муҳофаза қилиш. Молга зарар еткармайсан! Ҳозир ресторан, ошхоналарда «товоқни синдир-да, беш минг лира тўла» деган мода чиққан. Ҳаяжонни бостириш учун товоқ синдириш... Исломда бу қилиқ йўқ. Қилолмайсан!..

– Нима учун?

Исломда мол-ашё ҳам муҳтарам, иззатлидир. Молни исроф қилган, талофот берган жазосини олади. Мана, бунга эътибор берайлик...

– Мен ўз товоғимни синдирдим... Ислом ўз товоғингни синдирсанг ҳам «сенга бошлиқ, раҳбар бўлиб жазонгни бераман» дейди...

Нима учун..? Шариат қонунларида мол ҳам муҳтарамдир, молни асраш ҳам аҳамиятлидир. Шаръий қонунларда булар ҳақида ҳам айтилган. Фатво китоблари қоидалари орасидан жой олган.

لا ضرر و لا ضرار في الاسلام

Ло зарара вало зирора фил ислом– «Исломда молга зарар бериш мумкин эмас».

Мен фалончи қўшнимдан хафа бўлсам-да, лекин унинг хирмонини ёқишга ҳаққим йўқ. Ислом нуқтаи назаридан бундай қилиш мумкин эмас. Гуноҳ бўлади, оғир жазоси бор.

Ҳазрат у менинг хирмонимни ёққан эди, мен ҳам унинг хирмонини ёқаман.

Ундай қилишга ҳам ҳаққинг йўқ. /Ло зарара вало зирора/– Зарар бериш мумкин эмас. Зарарга зарар билан жавоб беришга ҳам ҳаққинг йўқ. Лекин қозига мурожаат қилиб, ҳаққингни талаб қилишинг мумкин. Молга талофат беролмассан. Чунки, ислом молни ҳам муҳтарам ҳисоблайди. Бир бола бир домланинг олдида куйган лампочкани деворга отиб синдиради. Лампочка жаранглаб синиб кетганда, домла у болага жазо берган экан. Домлага, «Нега болага жазо бердингиз, ахир у куйган эдику?!», деганларида: «Йўқ, куйган бўлса ҳам балки бирор ишга ярарди. Аввало тайёр ясалган бир нарсани бузиш, синдиришнинг ўзи тўғри эмас»,– дейди.

Демакки, ислом ақлни, молни, динни, эътиқодни асраш ва муҳофаза этишни асос деб билади.

5. Насл бузилмаслигини ҳам асос деб билади. Шу сабабдан зино таъқиқланади. Никоҳ шарт. Наслнинг муҳофазаси учун жавобгарлик лозим бўлганлигидан никоҳ шарт қилинади. Шунинг учун бола олдирмоқ гуноҳдир, жиноятдир. Бачадонда шаклланган бола меросда эътиборга олинади. Демакки, исломнинг амру наҳийлари инсон фарзандига  зарур нарсаларнинг муҳофазаси ва инсон фойдаси учундир.

Шунинг учун Қуръони Каримда буюрилурки:

قُلْ إِنَّ اللّهَ لاَ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء

Айтинг, /Эй Муҳаммад/: «Аллоҳ ҳеч қачон бундай бузуқ ишларга буюрмайди».

Аллоҳ амрларининг барчасида бир ҳикмат, бир яхшилик бордир.

Масалан, хўш, нега  талоқ қилиш бор? Чунки, талоқ оила хавфсизлигини таъминловчи қўриқчидир. Талоқ бўлмаса инсонлар танг аҳволда қолади, ўз-ўзини ўлдиришга тушади. Талоқ бир қўриқловчидир, инсон фарзандининг бахтли бўлиши учун у ҳам шартдир. Баъзан сабр косаcи тўлганда, у ҳам бир неъмат бўлади. Баъзан ўлим бир неъмат бўлади, баъзан талоқ... У жиҳатдан Аллоҳ ёмон нарсани буюрмас. Аллоҳ буюрган ҳар бир нарса бир фойдага йўналтирилган бўлади. У жиҳатдан ислом гўзалдир, фойдалидир.

Сўнгра, ислом ҳаволарда бўлган бир дин эмас. Булутларда бўлган бир дин эмас, самоларда бўлган бир дин эмас. Фақат охират билан алоқали  бир система эмас ислом... Шоир Ҳасанали Йўжел хато қилибдир: «Дин бир туйғу, унга кимса илашмас, Лойиқлигин мен бу янглиғ билайин!»,– дебди. Хато бу! Йўқ! Сен диннида билмабсан, лойиқлигини-да билмабсан!

"Ислом ва ахлоқ" китобидан олинди

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Сафар ойи ҳижрий-қамарий тақвим бўйича йилнинг иккинчи ойидир.

Одатда, бу ой яқинлашиши билан кишилар орасида турли саволлар кўпая боради. Сафар ойида сафар қилиб бўлмасмиш. Сафар ойида тўй қилиб бўлмасмиш ва ҳоказолар. Ушбу гаплар диний маънода бўлиши ҳам турган гап. Чунки, ўша гапларнинг тагида Сафар ойида сафар қилса сафарида офатга дучор бўлади ва тўй қилса, оиласи бахтсиз бўлармиш, деган эътиқод учраб туради.

Бу гапларни кичикликдан эшитиб келаман. Дастлаб, Сафар ойида сафар қилиб бўлмасмиш, деган гапни эшитганимда номи сафар бўлгани учундир, деб хаёл қилган эдим. Кейин билсам, ой номи сафар эмас, «софар» экан. Бу ойнинг номининг сафарга ҳеч алоқаси йўқ экан. Фақат бизда алифбомиз ўзганикига алмаштирилганда уларнинг алифбоси камбағаллик қилиб шу хато юз берган экан.

Отамиз раҳматли бу ой тўғрисидаги одамлар ичида тарқалиб қолган гапу сўзлар нотўғри эканлигини айтиб берар эдилар. Албатта, бошқа аҳли илмлар ҳам ҳақиқатни халққа етказар эдилар. Аммо омма ичида барибир Сафар ойидан шумланиш маъносидаги гаплар давом этаверарди.

Сафар ойи ҳақидаги нохуш тушунча ва эътиқодлар ҳозир ҳам давом этмоқда. Яқинда ёзув ишлари билан машғул бўлиб ўтирсам, болалар ҳузуримга келиб, қўшниларимиздан бир йўқлаётганининг хабарини беришди.

Салом-алик, дуо-фотиҳадан кейин муҳтарам қўшни мақсадга кўчдилар. Ўғилларига яхши жойдан келин топилгани, бугун қуда тарафга боришлари ва маслаҳат қилишлари ҳақида сўзладилар.

–Шу муносабат билан бир катта савол пайдо бўлиб қолди, дедилар қўшни.

–Қани, эшитайликчи, қандай савол экан? – дедим, савол нималигини дарҳол тушунган бўлсам ҳам.

–Тўйнинг Сафар ойига тўғри келиб қолишининг эҳтимоли ҳам бор экан. Шу гап чиқиши билан десангиз, аёллар бир дунё гапни гапириб ташлашди. Тўхта, буларнинг ҳаммасини жанобларидан бир сўраб олай, ҳали қуданикига борганда ҳам бу машмашалар бўлиши мумкин, дедим ўзимга ва вақтингизни олсам ҳам олдингизга келдим, -дедилар қўшни кулиб.

Қўшнининг саволига қўлдан келганича жавоб бердим. Бу гаплар эскидан борлигини, яна давом этаётганини ва уларга фақат илм орқалигина барҳам берилиши мумкинлигини айтдим. Шу мақсадда ойлик китобча чиқариш ниятида эканлигимизни, ўшанда шунга ўхшаш масалаларга ҳам эътибор қаратиш ниятидалигимизни айтиб, дуо қилиб туришларини сўрадим.

Ўша куни пешиндан кейин дину диёнатини маҳкам тутган зиёлиларимиздан бири келди. У киши билан режалаштириб қўйган илмий суҳбат ва савол-жавобимиз анча давом этди. Суҳбатга оид варақларни йиғиштириб бўлган мухлис зиёли ёнидан янги бир варақ олиб хонтахтага ёйди-да:

–«Энди оилавий масалаларга ўтамиз. Сизга айтадиган бўлсам, ўғилни уйлантирадиган бўлиб қолдик. Одоб-ахлоқли, ибодатдаги келин топилиб қолди. Тўй ҳақида бир неча саволларимизни ёзиб келдим, - деди кулиб.

–Муборак бўлсин! Аллоҳ хайрли қилсин! Ёшларимиз бахтли бўлсинлар! Қани, саволларни эшитайлик-чи?!, дедим.

Табиийки, саволлар ичида: «Сафар ойида тўй қилса бўладими», ҳам бор эди. Қўшнига айтилган гапларни яна такрорладим. Меҳмонни кузатиб қўйиб, ойлик китобча чиқариш зарур иш эканини яна бир бор кўнгилдан ўтказдим. Бир масалани одамларга биттадан тушунтиришдан кўра илмий асосда китоб орқали оммавий баён қилиб бериш қанчали аҳамиятли эканини ёдга олдим. Оғзаки гап эсдан чиқиши мумкинлиги билан ҳар сафар янгидан такрорланиши лозим. Китоб эса доим туради. Эсидан чиқарган одам қайтадан ўқиб олиши, бошқаларга ўқитиши, болалари ва набираларига мерос қолдириши мумкин.

Сўнгра Сафар ойи ҳақидаги маълумотларимни хаёлдан ўтказа бошладим. Бу жараён давомида агар Сафар ойи ҳақида бирор нарса ёзадиган бўлсак, қўшни ва мухлис зиёлига айтилган гаплар ҳеч нарса бўлмаслиги қайта-қайта фикрдан ўтди. Бу масала бўйича бирор тўлиқроқ нарса ўқимаганим ёки эшитмаганим аниқ бўлди. Сафар ойи ҳақида қаерда ва қандай маълумотлар борлиги ҳақида ўйлай бошладим.

Китобларни қараб чиқдим. Ҳеч бирида бизни қизиқтираётган масала бўйича қониқарлироқ маълумот топа олмадим. Бир неча кунлар ўтганидан кейин, ўзимиз уринар эканмиз-да, деган фикрга келдим. Аллоҳ таолодан ёрдам сўраган ҳолда мазкур фикрни амалга оширишга қўл урдим. Ҳақ таолонинг Ўзи осон ва фойдали қилсин!

Қуръони каримда Сафар ойига оид маълумот борми? Бу саволга жавоб топиш борасида олиб борилган ҳаракатнинг натижаси йилнинг бошқа ойлари қатори Сафар ойи ҳам Қуръони каримда ўз номи ила тилга олинмаган деган хулоса бўлди. Аммо Қуръони Карим оятларини тафсир қилиш ва улардаги ишораларни англаб етиш учун келтириладиган маълумотларда Сафар ойи борлиги аён бўлди.

Аллоҳ таоло «Тавба» сурасида:

«Албатта, «насийу» куфрда зиёда бўлишдан ўзга нарса эмас. Бу билан куфр келтирганлар залолатга кетказилурлар. Аллоҳ ҳаром қилган нарсанинг ададига мослаш учун уни бир йил ҳалол қилурлар, бир йил ҳаром қилурлар. Бас, бу билан Аллоҳ ҳаром қилган нарсани ҳалол қилурлар. Уларга амалларининг ёмонлиги зийнатланди. Аллоҳ кофир қавмларни ҳидоят қилмас», деган (37-оят).

Ояти каримадаги «насийу» сўзи луғатда ортга суриш маъносини ифода қилади. Жоҳилият аҳлида уруш ҳаром қилинган ойнинг ҳукмини бошқа, кейин келадиган ойга суриш одати урф бўлган эди. Яъни, араб мушриклари ҳам тўрт ой — Муҳаррам, Зулқаъда, Зулҳижжа ва Ражаб ойлари ҳаром ойлар эканлигини айтар эдилар. Ўша ойларда уруш тамоман тўхтар эди. Агар бирор киши шу ойларда отасини ўлдирган одамни учратиб қолса ҳам, унга тегмасди. Аммо бордию, урушни хоҳлаб қолсалар, аслида ҳаром бўлган ойнинг ҳаромлигини орқага суриб қўйиб, уруш қилаверар эдилар.

Мисол учун, Муҳаррам ҳаром ой, аммо шу ойда уруш қилгилари келиб қолса, бу йил унинг ҳаромлигини Сафар ойига сурдик, ўша ойда уруш қилмаймиз, деб Муҳаррамда уруш қилар эдилар. Сафарда эса, уруш қилишмасди. Янаги йили аксинча бўларди. Улар бир йилда тўрт ой урушмасак бўлди-да, қайси ойда бўлишининг нима фарқи бор, дегандек иш қилишар эди.

Бу маънода Сафар ойи жоҳилият аҳли томонидан Муҳаррам ойи ўрнига вақтинча қўйилиб турадиган ой бўлганлиги билан ажралганини билиб олдик.
Жоҳилият аҳли Сафар ойини Муҳаррамга яна бошқа бир мақсадда ҳам алмаштирар эдилар. Уларнинг бу ишини қуйидаги ривоятдан билиб оламиз.

Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Қурайш ва унинг динини тутганлар ҳаж ойларидаги умрани ер юзидаги энг катта фужурлардан бири деб билар эдилар. Улар Муҳаррамни Сафар қилар эдилар ва «Қачонки, туянинг яраси битса, излар йўқолса, Сафар ойи тугаса, умра қилувчига умра ҳалол бўлур», дер эдилар.

Бас, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ва у зотнинг саҳобалари тўртинчи куни эрталаб ҳажга эҳром боғлаб келдилар. Бас, у зот уларга уни умра қилишни амр қилдилар. Бас, у уларга катта бўлиб кўринди ва улар:

«Эй Аллоҳнинг расули! Ҳалолликнинг қайсиси?» дедилар.

«Ҳалолликнинг барчаси», дедилар».

Учовлари ривоят қилган.

Жоҳилият аҳлининг бунга ўхшаш ўзларича жорий қилиб олган номаъқул ишлари жуда ҳам кўп эди. Ўша ишлардан бири уларнинг ҳаж ойларидаги умрани ер юзидаги энг катта фужурлардан бири деб билишлари эди.

Ислом жоҳилиятнинг барча жоҳилликларини тўғрилади. Жумладан, умрани ҳар доим қилиш мумкинлигини жорий қилди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларининг видолашув ҳажларида саҳобаи киромлардан қурбонлик ҳайдаб келмаганларига ҳаж ниятларини умрага айлантиришни маслаҳат бердилар.

Жоҳилият ўз номи ўзи билан жоҳилликдан иборатдир. Исломдан олдинги жоҳилиятда ҳам жоҳилликнинг турли-туман кўринишлари мавжуд эди. Жумладан, турли ой ва кунларга оид масалаларда ҳам жоҳилиятнинг жоҳилликлари тўлиб-тошган эди. Ислом бошқа кўпгина нарсалар қатори ана шу нарсаларни ҳам муолажа қилди. Уларни қандоқ қилиб тўғри йўлга солишни тушунтирди.

Исломдан олдинги жоҳилият даврида Сафар ойидан шумланиш одати ҳам бор эди. Улар Сафар ойида янги иш бошлаб бўлмайди, никоҳ ақди қилиб бўлмайди, аёли билан бирга оилавий ҳаётни бошлаб бўлмайди, сафарга чиқиб бўлмайди каби бир қанча хурофотлар асосида бу ойдан шумланишар эди. Уларнинг фикрича, бу ой хосиятсиз бўлиб, унда турли ёмон мавжудотлар ер юзида тарқалар ва мазкур ишларни қилган одамларга зарар етказар эдилар.

Барча нотўғри эътиқодлар қатори динимиз бу каби хурофотдан иборат фикрларни ҳам тўғрилади. Пайғамбаримиз алайҳиссолату вассалом бу борада бир қанча ҳадислар айтдилар.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалам: «Касаллик юқиши йўқ, бойқуш йўқ, навъу йўқ ва сафар йўқ», дедилар».

Учовлари ривоят қилишган.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинаётган бу ҳадиси шарифда жоҳилиятнинг тўртта жоҳиллиги инкор қилинмоқда.

1. «Касаллик юқиши йўқ». Жоҳилият аҳлида: хасталикларда ўзига яраша қувват бор, улар бир кишидан иккинчисига ўша қувват ила ўтади, деган эътиқод бор эди. Ҳозир ҳам худди шунга ўхшаш эътиқод бор. Ундоқ бўлса «хасталик юқиши йўқ-ми?» деган савол берилиши турган гап. Бунга жавоб шуки, хасталик Аллоҳ ирода қилсагина юқади. Худди шу маъно Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ушбу ҳадиси шарифларида ва бунга ўхшаш бошқа ҳадиси шарифлардаги «касаллик юқиши йўқ» деган гапларида мужассам бўлгандир.

Дунёдаги ҳар бир нарса фақатгина Аллоҳ таолонинг иродаси билан бўлади. Жумладан, хасталик юқиши ҳам. Одамлардан жоҳилият эътиқодларини кетказиш учун шунга ўхшаш ҳассос нарсаларга алоҳида эътибор берилган.

2. «Бойқуш йўқ». Жоҳилият даврида турли нарсалардан шумланиш мавжуд эди. Бу нарса уларнинг эътиқодига айланиб қолган эди. Жумладан, қаерга бойқуш қўнса, ўша ерда ёмонлик ва харобчилик бўлади, деган эътиқод бор эди. Ислом бу нарсани ҳам инкор этди. Бировга кўнгилсизлик ёки ёмонлик етадиган бўлса бойқуш ёки бошқа қуш қўнгани сабабли эмас, Аллоҳ таолонинг иродаси ила бўлади. Аллоҳ ирода қилса, ҳар қандай ҳолатда ҳам бандага хасталик ориз қилганидек, бойқуш қўнса ҳам, қўнмаса ҳам ёмонлик ва харобачиликни воқеъ қилиши мумкин.

3. «Навъу йўқ». «Навъу» жоҳилият аҳли ёмғир ёғдиради деб эътиқод қиладиган юлдуз. Улар ўзларича ёмғирни ўша юлдуз ёғдиради, деб айтишар эди. Албатта, бу ҳам нотўғри. Ёмғирни фақатгина Аллоҳ таолонинг Ўзи ёғдиради.

4. «Сафар йўқ». Жоҳилият аҳлининг Сафар ойи тўғрисида ҳам бидъат-хурофотдан иборат ақийдалари бор эди. У ойда сафар қилиб бўлмайди, у бўлмайди, бу бўлмайди, дейишар эди. Уларнинг бу ҳақдаги эътиқодларини юқорида айтиб ҳам ўтдик. Ислом бундоқ бўлмағур эътиқодларни ҳам рад этди. Ойларнинг ҳаммаси Аллоҳ таолонинг ойлари, кунларнинг ҳаммаси Аллоҳ таолонинг кунлари эканини эълон этди.

Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Касаллик юқиши йўқ, ғул йўқ ва сафар йўқ», дедилар».

Имом Муслим ва Абу Довуд ривоят қилган.

Бу ҳадиси шарифда аввалги баёни келган нарсаларга «ғул» ҳам қўшилмоқда.

«Ғул» жоҳилият аҳли тасаввуридаги бир жин бўлиб, улар уни турли шаклларга кира олади, одамларни адаштириб кетиб турли балоларга учратади, деган эътиқодни қилишар эди. Ислом бу нотўғи эътиқодни ҳам рад этди.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Касаллик юқиши йўқ, қушла фол очиш йўқ, бойқуш йўқ ва сафар йўқ. Ва моховдан, худди арслондан қочганингдек қочгин», дедилар».

Имом Бухорий ривоят қилган.

Ушбу ҳадиси шарифда Сафар ойига оид шумланиш билан бирга қуш ила фол очиш ҳамда касал юқиши масаласи баён қилинмоқда. Биз «қушла фол очиш» шаклида таржима қилган ибора арабчада «тияра» дейилади. Бу ибора «тоир» – қуш сўзидан олингандир. Қушнинг фол очишга нима дахли бор ёки ҳозирдаги баъзи фолчиларга ўхшаб қушга хатни торттириб фол очиш авваллари ҳам бўлганми, деган савол пайдо бўлиши мумкин.

Ҳа, қуш билан фол очиш авваллари, жоҳилият даврида ҳам бўлган-у, бошқача услубда бўлган. Жоҳилият аҳлидан бирортаси бир ишни қилиш-қилмасликда иккиланиб қолса, қушни қўлда тутиб туриб учирган. Агар қуш ўнг томонга учса, ўша ишни қилган. Агар қуш чап томонга учса, у ишни қилмаган. Агар қуш тўғрига учса, яна бошқа қуш учирган. Улар бу ишни кўп қилганидан умуман фол очишга ҳам «тияра» ибораси ишлатиладиган бўлиб кетган. Ислом дини бу бемазагарчиликни ҳам рад этди.

Бу фаслдаги ушбу ҳадиси шарифгача бўлган ривоятларнинг баъзисида касаллик юқиши йўқлиги, баъзисида касаллик юқишидан эҳтиёт бўлиш кераклиги айтилган бўлса, бу ҳадиси шарифда мазкур икки масала ҳам зикр қилинмоқда. Шу билан касаллик ўзича юқмаслиги эътиқод масаласи эканлиги, касаллик юқишидан эҳтиёт бўлиш эса динимиз амал қилишни биздан талаб қилган нарса эканлиги таъкидланмоқда.

Мохов хасталиги ҳам юқумли экани ҳозирда ҳаммага равшан ҳақиқатдир, Исломда эса бу хасталикка учраган одамдан арслондан қочгандек қочиш кераклиги ўн беш аср илгари таъкидланган.

Ўрни келганда касалнинг юқишини илмий равишда биринчи бор исбот қилганлар ҳам мусулмон табиблар эканлигини айтиб ўтмоқ бурчимиздир. Бу ҳақиқатни биз эмас, ғарбликлар эътироф қилганларини таъкидлаш эса вазифамиздир.

Минг афсуслар бўлсинки, жоҳилиятнинг жоҳил эътиқодларидан бўлмиш Сафар ойидан шумланиш баъзи сабабларга кўра ҳозиргача орамизда сақланиб келмоқда. Тарихимизнинг турли босқичларида уламоларимиз бу масалага мурожаат қилганларини кўрамиз.

Ҳанафийларнинг энг машҳур фатво мажмуаларидан бири бўлмиш «Фатавойи Оламгирия» ва шаръий одоблар бўйича мазҳабимизнинг асосий манбаларидан бўлмиш «Барийқаи Муҳмудия шарҳи Торийқаи Муҳаммадия» номли китобларда Сафар ойига оид қуйидаги маълумотларни ўқиймиз:

«Сафар ойида сафар қилмайдиган, никоҳ ва духулга оид ва бошқа ишларни бошламайдиган, Набий алайҳиссаломдан ривоят қилинадиган «Ким менга Сафар чиққанининг башоратини берса, мен унга жаннатнинг башоратини бераман» гапни маҳкам тутиб олган кишилар ҳақида сўрадим. Бу ривоят ўзи тўғрими? Сафар ойида бахтсизлик ва машъумлик борми? У ойда бир иш қилишдан қайтариш борми?» деб сўрадим. У киши қуйидаги жавобни берди:

«Сафар ойи ҳақида айтган гаплари (жоҳилий) арабларнинг гапидир. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбат бериб айтган ривоятлари қип-қизил ёлғондир». («Жавоҳирул фатаво»дан).

Сафар ойидан шумланишга қарши фақат тушунтириш ишлари олиб бориш билан кифояланиб қолинмади. Балки амалий ва намунали ишлар ҳам қилинди.

Жоҳилият аҳлининг Сафар ойидан шумланишига тамоман зид ўлароқ бу ой Исломда «Сафарул хайр» – «Сафар яхшилик» деб номланди.

Жоҳилият аҳлининг Сафар ойида иш бошлаб бўлмайди, деган хурофотига зид ўлароқ Исломда кўпгина ишларни айнан Сафар ойида бошланди.

Масжиди набавийнинг қурилиши биринчи ҳижрий сананинг айнан Сафар ойида бўлди.

Жоҳилият аҳлининг Сафар ойида сафарга чиқиб бўлмайди, деган эътиқодига зид ўлароқ мусулмонлар худди бошқа ойлардаги каби бемалол сафарларга чиқдилар. Пайғамбар алайҳиссалом Сафар ойида сафарга чиқиб Хайбарни фатҳ қилдилар.

Жоҳилият аҳлининг Сафар ойида никоҳланиб бўлмайди, деган сафсатасига қарши ўлароқ мусулмонлар бу ойда никоҳларини ўтказдилар. «Туҳфатул Муҳтож фии шарҳил Минҳож» номли китобда ва бошқа манбаларда имом Зуҳрийнинг ривоятлари асосида келтирилишича, Пайғамбаримиз алайҳиссалом айнан Сафар ойида ўз қизлари Фотимаи Заҳрони Али розияллоҳу анҳуга никоҳлаб бердилар. Ўшанда ҳижратнинг иккинчи йили эди.

Аввал билмасак, энди билиб олдик. Сафар ойидан шумланишни йиғиштирайлик. Билмаганларга ҳам бу ой тўғрисида ўзимиз билган исломий ҳақиқатни етказайлик.

islom.uz

Адлия вазири Русланбек Давлетов иштирокида сентябрь ойида вазирликда коррупцияга қарши кураш тизимининг яратилиши ва бу борада эришилган натижаларга бағишланган матбуот анжумани ўтказилди. «Дарё» мухбири Миролим Исажоновнинг хабар беришича, Давлетов коррупцияга қарши курашда ҳаром-ҳалол диний тушунчасининг самарадорлиги қай даражада эканлиги тўғрисидаги саволга ўз муносабатини билдирди.
«Ҳаром ва ҳалол тушунчаси, албатта, дин муносабатлари билан боғлиқ. Биз бундан фаолиятимизда фойдаланишимиз мумкин. Чунки Ўзбекистон аҳолисининг 90 фоизи мусулмон, ота-онасидан ҳаром-ҳалолни ўрганади, улар ҳаёти давомида тарбия кўради. Аммо бу фақат коррупцияга келганда ишламай қолади. Агар ишлаганида, бундай бўлмасди, сабаби ҳаммамиз мусулмонмиз.
Давлат бошқаруви, коррупция бу бошқа нарса. Ҳаром-ҳалолни кўпинча оддий нарсаларда бажариш жуда зўр. Озиқ-овқатга келганида, бу ҳаром овқат, чунки ҳалол овқатни альтернативи жуда кўп. Ҳаром овқатни четга суриб, ҳалолини истеъмол қилиш мумкин. Лекин коррупцияда альтернатив йўқлиги учун, бу кўп ҳолатларда ишламаяпти. Мусулмон мамлакатларга эътибор қилинг, уларда коррупция билан боғлиқ кўплаб муаммолар мавжуд.
Бирлашган Араб Амирлиги коррупцияга қарши курашда дунё бўйича 23-ўринда турибди. Таҳлил қилсангиз, Дубайда коррупцияга қарши жуда кучли тизим яратилган. Охирги 20-25 йил ичида катта ўзгаришлар қилинди. Бу давлат дунёга машҳур хорижий консалтинг агентликлари ва аудиторларни жалб қилиш орқали уларга миллионлаб доллар бериб, давлат органлари фаолиятини баҳолатади. Улар бу тизимга миллионлаб маблағни бекордан-бекорга сарфлаётгани йўқ.
Агар коррупция фақат ҳаром-ҳалол билан ҳал бўлганида эди, биз қачонлардир бу муаммодан қутулган бўлардик. Аммо шунга қарамай, ҳаром-ҳалол тушунчаси жуда яхши, биз уни болаликдан сингдириб, ривожлантиришимиз керак. Барча динларда бировдан пора олиб, ишни битириш гуноҳ, деб қаралади. Бизнинг Ислом динимизда ҳам бу жуда катта гуноҳ. Шу боис коррупцияга қарши кураш каби ижтимоий мақсадларда мана шундай диний тушунчаларни ишлатишимиз керак. Бу катта ёрдам беради», — деди Адлия вазири.
Давлетов ўз нутқида коррупцияга қарши кураш уни 30 фоизга ҳам қониқтирмаслигини таъкидлади.
«Тизим ичидаги муаммолардан ўзимиз яхши хабардормиз. Билганларимдан бири шуки, гап таъсир қилмайди. Масалан, сиз йиғилиш ўтказасиз, жуда қаттиқ гапирасиз, куюнасиз, ҳатто ўлиб кетасан, қаматамиз, деганиз билан ҳам таъсир қилмайди. Буни қисқа муддатда таъсири бўлиши мумкин. У 10 кундан кейин ҳаётдаги реал муаммоларга дуч келганида сўзларингизни унутади. Шунинг учун ҳар томонлама ўйлашимиз керак: у нимага кўпроқ мойил, унга ойлик кўп тўлаяпмизми ёки йўқми?
Ли Кванг Юнинг битта гапи бор: «Инсофсиз ходимларга кўпроқ ойлик тўлашимизнинг фойдаси йўқ». Нопок ходим катта маошини олиб ҳам шу ишини давом эттираверади. Шу сабабли биз тизимни тозалашимиз ва ҳақиқатан шунга лойиқ бўлган ходимларга оширилган иш ҳақини тўлашимиз керак. Қисқаси, бу борада қиладиган ишларимиз ҳали жуда кўп», — деди Русланбек Давлетов.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Роббул амийн, Робб субҳанаҳу ва таолога чексиз ҳамду саноларимиз бўлсинким, мана, 24 ҳафтадан бери, олти ойдан бери ушбу дард – вабо туфайли жума намозини ўқий олмаётган эдик. Алҳамдулиллаҳ, йўлларимиз очилиб, масжидларимиз очилиб, бугун сизлар билан Аллоҳнинг уйида соғ-саломат дийдор кўришиб турибмиз. Бунинг учун ҳар қанча шукр айтсак, ҳар қанча ҳамд айтсак, шунча оз. Қанчадан-қанча юртдошларимиз, диндошларимиз, яхши инсонлар, қадрдон дўстлар, аҳли илмлар, эркагу аёллар бу бало, бу вабо туфайли вафот этиб кетишди. Аллоҳ ҳаммаларини раҳмат қилсин! Ҳозирда бемор бўлиб турганларга Парвардигоримиз, Роббул иззанинг Ўзи шифои комил, шифои ожил берсин, барчамизни ҳифзу ҳимоясида асрасин!

Бу синовли кунларнинг ҳикмати шу эканки, Роббимиз ато этаётган сон-саноқсиз неъматларнинг қадрига янада кўпроқ етадиган бўлиб қолдик, биродарлар. Бу карантин вақтида кўпгина неъматларнинг қадрига етишни ўргандик. Жумладан, масжиднинг, жамоатнинг, жума намозининг ҳам қадрига етдик.

Бугун ҳаммамиз ҳаяжонга тўлиб ўтирибмиз, қалбимиз ихлосга тўлиб, ғайрат-шижоатимиз жўш уриб турибди. Бугунги жума намозимиз тарихда қоладиган намоз бўлади. Зеро, бугун кўпгина дуоларимиз қабул бўлди, биродарлар. Шундай экан, бугун янада кўпроқ дуо қилайлик, ҳамманинг ҳаққига дуо қилайлик, зеро, жума кунида дуо қабул бўладиган бир соат бор, фурсат бор. Бугун аср намозидан кейин шомгача бўлган вақтни ғанимат билайлик!

Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳ бу вақтни ғанимат билиб, жума кунлари аср намозидан кейин то шом вақтигача ўзларининг дуо қиладиган ғурфаларига – ҳужраларига кириб кетар эканлар.

Ҳаммамиз дуога муҳтожмиз, биродарлар. Айни шу кунларда баъзи дўстларимиз орамизда йўқ, ҳар хил сабаблар билан, айбли-айбсиз ҳолда қамоқхоналарда, ҳибсхоналарда ўтиришибди. Уларни ҳам дуо қилайлик, Парвардигор Роббул изза бу синовлардан ёруғ юз билан ўтишни насиб қилиб, тезроқ қавмимизга, даврамизга соғ-саломат қайтишларини насиб айласин. Ўша биродарларимизнинг ҳақларига алоҳида дуоларингизни сўраган бўлардим, азизлар.

Бугунги мавзу – сабр ва шукрнинг фазилати. Бугунги жума маърузасига бундан бошқа мавзу бўлиши ҳам мумкин эмас эди. Зеро, сабр ва шукр – энг улуғ мавқиф, энг улуғ манзилдир, азизлар. Афсуски, бугунги кунда, яъни сабр ва шукрга энг муҳтож бўлган кунимизда, ҳар доимгидан кўра кўпроқ сабр ва шукр қилишимиз керак бўлган ҳолатимизда бу икки сифатни танқид қиладиганлар ҳам пайдо бўлмоқда. «Доим сабрга, доим шукрга чақирасизлар, қачон жиҳодга чақирасизлар? Сизлар фақат шукрга ундайсизлар, «шукрчи домла»сизлар, фақат сабрга чақирасизлар, сизларда бошқа гап йўқ, ҳақни гапирмайсизлар!» дейдиган жоҳиллар кўпайиб бормоқда.

Ваҳоланки айнан бугунги кунда сизлар билан фақат сабр ҳақида, айниқса, шукрнинг фазилати борасида гаплашишимиз керак. Зеро, шукр – муваффақиятнинг калитидир, айни саодат, айни бахтдир.

Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло каломи шарифда марҳамат қилади:

«Тезда Роббингиз сизга ато қилади ва сиз рози бўласиз».

Роббимиз нима ато қилса, биз шунга рози бўлишимиз керак экан. Мана шу «ар-ризо» мақомидир.  Қазои қадарга рози бўлиш шукрни тақозо қилади. Хўш, шукр нимани тақозо қилади?

Ҳасан Ҳусайнга, Фотима Зуҳрага боғланганидек, шукрга ҳам боғланган неъмат бор. Шукр зиёда бўлишни тақозо қилади, баракани тақозо қилади. Демак, шукр билан кўпайишга боғланган, биродарлар. Шукр келтирдингизми, албатта зиёда бўлади. Аммо тескариси ҳам худди шундай – ношукур бўлдингизми, Аллоҳ таоло сиздан неъматларини қирқади, ризқингизни қияди, яъни маҳрум қилади. Шунинг учун динимиз бандаларни, биз мухлис умматни доимо шукрга чақириб келган. Шукр қилишнинг энг аввали эса банданинг тақдиридан, шу ҳаётидан рози бўлиши экан. Нафақат ҳаётимиздан, балки Аллоҳ таоло ёзган қазо ва қадардан рози бўлишимиз керак. Буни тушунтириш учун учун сизларга бир қиссани келтириб ўтаман. Бу қиссани ижтимоий тармоқда ҳам гапирдик, уч-тўрт кундан бери қаерда бўлсак, шу қиссани гапиряпмиз.

Бу қиссани «Ал-бидая ван-ниҳая» китобидан топишингиз мумкин. Шунингдек, имом Бухорийнинг «Тарихул кабир»ларидан, Ибн Ҳиббоннинг «Саҳиҳ»ларидан ҳам топасиз. Бу қисса Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг замонларида бўлиб ўтган, «Туянинг соясида юр» деб номланган қиссадир.

Росулуллоҳ алайҳиссалом Мадинаи Мунавварада эдилар. Ямандаги қадимий Ҳазрамавт шаҳрининг шаҳзодаси Воил ибн Ҳужр ал-Ҳазрамий розияллоҳу анҳу Исломни қабул қилиш учун Мадинаи мунавварага келаётган эдилар. Ямандан жуда кўп уламолар чиққан, биродарлар. Ҳозирда ҳам у ерда ҳанафий мазҳаби бўйича ўткир фақиҳлар бор. Жаброил алайҳиссалом Воил ибн Ҳужр ал-Ҳазрамий розияллоҳу анҳунинг келишини Пайғамбар алайҳиссаломга етказдилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларга бу хурсандчиликни етказиб, «Ҳозир бу ерга Яман улуғларининг энг охиргиларидан бири келмоқда, Яманнинг шаҳзодаси келмоқда», дедилар. Шаҳзода келгач, Пайғамбар алайҳиссалом уни қучоқ очиб кутиб олдилар, одатий илтифотларга қараганда бироз муболаға билан илтифот кўрсатдилар, ҳатто эгниларидаги ёпинчиқларини ечиб, меҳмоннинг тагига тўшаб, ёнларига ўтирғиздилар. Воил розияллоҳу анҳу тахминан 15-20 кунча Мадинада, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга турди. Мана шу 20 кун давомида Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Воил розияллоҳу анҳуни ёнларидан кетказмадилар. Намозга имомга ўтсалар, ортларига Воилни ўтказиб қўярдилар, Воил эшитсин, ўргансин, қавмига бориб, тезроқ Исломни, намозни ўргатсин деб, қироати махфий қилинадиган намозларда ҳам овозларини чиқариб қироат қилардилар, «омин»ни ҳам овозларини чиқариб айтардилар. Шунинг учун бўлса керак, бу улуғ саҳоба жами 71 та ҳадис ривоят қилган бўлсалар, ана шу 71 та ҳадиснинг аксари намоз ҳақидадир. Бу ҳадислар ўша 20 кун давомида ҳар куни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга ўқилган намозларнинг сифатлари бўлиб, ҳаммасида «Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намозда бундай қилдилар», бундай ўқидилар, ундай ўқидилар ва ҳоказолар дейилган.

Шу ўринда бир мулоҳазани айтмоқчиман. Ҳозир баъзилар салбий маънода, таҳқир маъносида «сарой мулласи» деган истилоҳни ишлатадиган бўлиб қолишди. Улар бу атамани саройга алоқаси бор диний ходимларга нисбатан ишлатишади. Раҳматлик Эркин Воҳидов, Абдулла Ориповларни «сарой шоири» дейишарди. Хуллас, давлат сиёсатини қўллайдиган зиёлиларга шундай лақаб қўйишар эди. Энди имомларни ҳам «сарой имомлари» дейишяпти.

Мана, бу қиссада Пайғамбар алайҳиссалом сарой вакилига қандай муомала қилганларини эшитдингиз. Воил ибн Ҳужр саройнинг бир вакили эмас, балки саройнинг шаҳзодаси эди, Яманнинг подшоҳи эди. Пайғамбар алайҳиссалом бу кишига қандай илтифот кўрсатдилар? Ҳар доимги меҳмонларга қараганда бироз муболағали тарзда муомала қилдилар.

Мана, марҳамат, инсоф бўлса, юқоридаги иборани Пайғамбар алайҳиссаломга ҳам ишлатишсин!

Воил ибн Ҳужр ал-Ҳазрамий розияллоҳу анҳу қайтаётган чоғида Пайғамбар алайҳиссалом бир қоғозга Яманнинг баъзи ерларини Воил ибн Ҳужрга тегишли экани ҳақида ҳужжат, ёрлиқ ёздириб бердилар. Воил ибн Ҳужр Ямандаги ерларини, мол-мулкини, шаҳзодалик мартабасини, шаънини, обрўсини ташлаб, Ислом учун Мадинага келган эди. Ана шунинг мукофоти ўлароқ, Пайғамбар алайҳиссалом унга ўша ерларни ҳужжат қилиб бердилар. Шунингдек, Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳуни унга вакил қилиб, бирга юбордилар, «Эй Муовия, Яман аҳлига бориб, Ҳазрамавт аҳлига мана шу ҳужжатни тасдиқлаб берасан, бу ерлар энди Воилники эканини уларга етказасан», дедилар.

Қарангки, Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳу ўша пайтда иқтисодий жиҳатдан ниҳоятда танг аҳволда эканлар, улов тугул, ҳатто оёғида кавуши ҳам йўқ экан. Лекин саҳобаларнинг самимияти, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга садоқати, итоатини қарангки, буйруққа лаббай дедилар, бош тортмадилар, «Ё Росулаллоҳ, менинг уловим йўқ, менга улов қилиб беринг, кейин бораман, ҳеч бўлмаса кавуш олиб беринг, кейин бораман», демадилар. «Хўп бўлади. Эшитдик ва қабул қилдик!» дедилар. Мана, ҳақиқий мўмин-мусулмон одамнинг жавоби. Демак, Исломнинг буйруғини эшитганда худди шу мавқифда бўлишимиз керак экан.

Икковлон йўлга тушишди. Аслида қисса мана шу ердан бошланади. Воил ибн Ҳужрнинг мусулмон бўлганига 20 кун бўлган, унда ҳали кибор аломатлари бор, ҳали руҳий тарбияси камолига етгани йўқ, туясида ястаниб кетяпти. Муовия эса оёқ яланг, сакраб-сакраб, тез-тез юриб, унга эргашиб келяпти. Бироздан сўнг, кун ёйилгач, Муовиянинг оёғи саҳро қумининг иссиғидан куя бошлади. «Оёғим куйяпти, туянгга мени мингаштириб ол, Воил», деди Муовия. «Эй Муовия, туяни қизғанмайман, лекин ўзинг ўйлаб кўр, мен бир шаҳзода бўлсам, сен оддий одам бўлсанг, шаҳзодаларга мингашадиган даражада эмассан-ку!» деди Воил. Муовия «Ҳа, майли» деб, кўнишга мажбур бўлди. Йўлда давом этишди. Бироздан сўнг Муовиянинг оёғи баттар куйгач, «Эй Воил, ҳеч бўлмаса кавушингни бериб тур, оёғим куйяпти. Ҳозир сенга кавуш керакмас-ку!» деди. Воил эса «Кавушни ҳам қизғаняпти демагин-у, лекин ўзинг ҳам инсоф қил-да, Муовия! Сен шаҳзодаларнинг кавушини киядиган одаммисан? Оддий одамсан-ку! Майли, мен сенга илтифот қиламан, туямнинг соясида юрақол», деди Воил. Туянинг соясида оёқ куймайди-да!

Хуллас, Муовия ибн Абу Суфён Ҳазрамавтга етиб келгунча Воил минган туянинг соясида бордилар.

Саҳобаларнинг самимиятини қаранг! Хушомад қилиш, хафа бўлиш, ёмон гумон қилиш, биродарининг гапини оғир олиш йўқ! Бўлмаса, Муовия айнан Воилнинг иши учун кетяпти, унга берилган ернинг ҳужжатини тасдиқлаш учун кетяпти. Бугунги куннинг тили билан айтсак, Муовияга Воил эмас, айнан Воилга Муовия керак. Лекин Муовия амрни кимдан олганлар? Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан олганлар. Шунинг учун бу амрни бажаришдаги ҳар қандай қийинликдан бош тортмай кетяптилар.

Орадан йиллар ўтди. Вазиятлар ўзгарди. Ҳа, биродарлар, бу фалакнинг гардиши тинмай айланиб туради, ҳамма нарса ўзгариб туради. Бойлар камбағал бўлади, камбағаллар бой бўлади, подшоҳлар қул бўлади, қуллар подшоҳ бўлади, азиз бир кун хор бўлса, хор ҳам бир кун азиз бўлиши мумкин.

Воил ибн Ҳужр ал-Ҳазрамийнинг ёши саксондан ошиб қолди. Бу ўтган йиллар давомида буюк саҳоба бўлиб етишдилар. Сиффин жангида ҳазрати Али розияллоҳу анҳу томонида туриб жанг қилдилар, саксон ёшдан ошганларида Шом юртларига сафар қилдилар. Шомда эса бир пайтлар оёғи иссиқ қумда куйган Муовия амирул мўминин бўлиб, тахтга ўтирар эдилар. Бутун дунё ўша қумда куйган оёқларининг остида эди. Фалакнинг гардиши деб шуни айтадилар.

Бир куни Воил амирул мўмининнинг зиёратига кирди. Муовия қараса, ўша бир пайтлар туясига мингаштирмаган, кавушини ҳам бермаган одам ҳузурига изн сўраб кириб келяпти. Муовия розияллоҳу анҳу югуриб бориб, Воилни қучоқлаб олдилар. Муовиянинг хулқига қаранг – на гина қилиш бор, на ўпкалаш бор, на хусумат қилиш бор! Саҳобаларнинг самимиятини томоша қилинг, азизлар! Халифа Муовия розияллоҳу анҳу Воилни олиб келиб, ўзининг ҳалифалик тахтига ўтирғизди, кўп илтифотлар кўрсатди, олдига олтин тангалар солинган ҳамённи қўйди. Воил эса «Пулга эҳтиёжим йўқ, буни муҳтожларга беринг, эй мўминларнинг амири! Ўшанда мен ҳилмингизни кўриб, сизни яхши кўриб қолганман», деди. Ана шунда Муовия розияллоҳу анҳу ҳазил аралаш Воилга ўша сафарни эслатдилар. Шунда Воил розияллоҳу анҳу «Эй мўминларнинг амири! Қанийди замонни орқага қайтаришнинг иложи бўлса! Мен сизга кавушимни бериш, туямга ўтирғизиш уёқда турсин, Ҳазрамавтгача шу икки қўлимда кўтариб борган бўлар эдим!» деган эканлар.

Ҳа, азизлар, ҳар бир инсон Аллоҳ таоло насиб қилган даражасига, мавқифига рози бўлсин экан. Ким бўлишидан қатъи назар, оддий бир ишчими, докторми, муҳандисми, ҳайдовчими, қурувчими, мелисами ёки бошқами, ким бўлса-бўлсин, ҳаётда тутган ўрнига, мавқифига, ўзининг қисматига рози бўлиши керак. Чунки рози бўлса, шукр қилади. Норози бўлса, ношукр бўлади. Норози бўлса нима бўлади? Норози одамлар ҳамма нарсадан норози бўлади – ҳаётдан ҳам норози, давлатдан ҳам, ҳукуматдан ҳам, иқтисоддан ҳам, сиёсатдан ҳам, диндан ҳам, имомлардан ҳам норози бўлади. Аллоҳ сақлаган бўлсин.

Устоз Саййид Раҳматуллоҳ Термизий

Жойлашуви. Африканинг шимоли-ғарбида жойлашган. Жазоир, Мали, Ғарбий Саҳрои Кабир ва Сенегал билан чегарадош. Ғарбий қирғоқларини Атлантика океани ювиб туради. Мамлакатнинг кўп қисми ғарбий Саҳрои Кабирнинг қумли ва тошлоқ чўллари, Атлантика океанига туташ соҳил пасттекисликдан иборат. Маъмурий жиҳатдан мамлакат 12 вилоятга бўлинади.

Тарихи. V–XI асрларда Мавританиянинг жанубий қисми Ғарбий Африка давлатлари таркибида бўлган. XIII–XIV асрларда жанубий қисми Мали давлатига қўшилгандан кейин араблар ҳукмронлиги кучайди.

1783 йилга келиб, Мавритания соҳиллари Францияга тобе бўлиб қолди. 1920 йил мамлакат расмий равишда Франция мустамлакаси деб эълон қилинди. 1960 йил 28 ноябрда Нуакшотда мустақил Мавритания Ислом Республикаси тузилгани эълон қилинди. 1961 йил майда давлат Конституцияси қабул қилинди. 1961 йил ноябрдан БМТ аъзоси. Мустақиллик куни (28 ноябрь) миллий байрам сифатида кенг нишонланади.

Мамлакат туб аҳолисининг 80 фоиздан кўпроғини маврлар ташкил этади. Улар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ва у зотнинг саҳобалари сўзлашган соф адабий араб тилида сўзлашади. Барбарзенагалар, фулбе, волоф, тукулер, сонинке ва бошқа халқлар ҳам яшайди. Аҳолининг 62 фоизига яқини шаҳарларда истиқомат қилади.

Иқтисоди. Мавритания кам ривожланган аграр давлат бўлиб, тоғ-кон саноати яхши ривожланган. Саноатнинг асоси – темир рудаси, олтин, мис ва гипс қазиб олишдир. Саноат корхоналарининг аксарияти Нуакшот шаҳрида жойлашган. Ҳудудининг 40 фоизи яйловлардир. Тариқ, маккажўхори, дуккаклилар, шоли, ерёнғоқ, хурмо асосий озиқ-овқат экинлари ҳисобланади. Мамлакатда балиқчилик муҳим аҳамиятга эга.

Тез-тез бўлиб турадиган қурғоқчилик қишлоқ хўжалигига катта зарар етказади. Шу боис, қишлоқ хўжалиги анча заиф. Унинг асосий тармоғини кўчманчи ва ярим кўчманчи чорвачилик ташкил этади. Қорамол, туя, қўй, эчки, эшак, от боқилади. Балиқ ва денгиз жониворлари овланади. Сенегал дарёси бўйида ва воҳалардагина деҳқончилик қилинади. Четга темир рудаси, олтин, гипс, балиқ ва балиқ маҳсулотлари, чорва, тери кабилар чиқарилади.

Таълим ва маданият. Мажбурий бошланғич таълим жорий қилинган бўлса-да, ёшларнинг оз қисми мактабга қатнайди. Мамлакатда 1214 дан ортиқ бошланғич ва 51 та ўрта мактаб фаолият юритади. Таълим икки босқичдан, бошланғич (6 йил) ва ўрта мактаб (6 йил)дан иборат. Бошланғич мактабларда дарc араб тилида, ўрта ва олий мактабларда эса француз тилида олиб борилади. Бошланғич мактабларда француз тили ҳам ўргатилади. Нуакшотда Миллий университет, Педагогика институти, Кончилик институти, Бутилимит шаҳрида Олий Ислом тадқиқот институти бор. Ёшларнинг аксарияти Франция, Сенегал ва бошқа мамлакатларнинг университетларига бориб ўқийди.

Анъанавий ҳунармандчиликка катта эътибор берилади, уни ривожлантириш рағбатлантирилади. Металл, сопол, чарм, ёғоч кабилардан буюмлар ясаш амалий безак санъати сифатида ўзига хос услубда ривожланган. Заргарлик ва кулолчилик ҳам равнақ топган.

Милодий VII–XI асрларда савдо йўлларида, қудуқлар атрофида боғлар, тош уйлар қад кўтара бошлаган. XI–XII асрлардан эса тўғри бурчакли, ясси томли, ички ҳовлили уйлар барпо этилган.

Дини. Мавританияда Ислом дини расмий дин сифатида қабул қилинган. 0,1 фоиз аҳоли турли маҳаллий динларга эътиқод қилади. XVI–XVII асрларда насронийликнинг католик йўналиши ҳам тарқала бошлаган. Лекин мамлакатда саноқли кишигина ушбу дин вакили ҳисобланади.

Мамлакатга VIII аср бошларидан Ислом дини кириб кела бошлаган. Аҳолининг 99,6 фоизи мусулмон. Моликий мазҳаби кенг тарқалган. 1980 йил ҳукумат томонидан шариат кўрсатмалари давлат қонуни сифатида қабул қилинган. Шу боис, мамлакат суд-ҳуқуқ тизими Ислом шариати асосида тартибга солинади. Мавританияда саккиз мингга яқин масжид мавжуд бўлиб, улардан энг қадимийси XIII–XIV асрларда барпо этилган “Шингетти” жоме масжидидир. Масжид ва унинг минораси Мавритания давлатининг миллий рамзи саналади. Масжид 1970 йили ЮНЕСКОнинг ҳамкорлигида қайта таъмирланган ва 1996 йил Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган. Нуакшот шаҳрининг жануби-ғарбий қисмидаги “Кабир” жомеи мамлакатнинг энг йирик масжиди ҳисобланади.

Даврон НУРМУҲАММАД