Динимизда аёлларнинг илм-маърифатли бўлишига катта эътибор берилган. Тарихимизга назар солсак, илм-фан ва маданият тараққиётида беқиёс ҳисса қўшган Нодирабегим, Увайсий ва илм-фан ҳомийси бўлган Бибихоним каби жуда кўп маърифатпарвар олималар ўтишган. Ана шундай олима аёлларимиздан яна бири Фотима бинти Муҳаммад Самарқандиядир. Олиманинг туғилган ва вафот йиллари тарихи маълум эмас.

Фотима Самарқандия – буюк фақиҳ Алоуддин Самарқадий (ваф.1144)нинг қизи ва машҳур ҳанафий фақиҳи Абу Бакр Косоний (ваф. 587/1191)нинг турмуш ўртоғидир. Олима таълимни асосан отасидан олган. Самарқандийнинг ислом ҳуқуқига оид “Тухфатул-фуқаҳо” ва Қуръон тафсирига оид “Шарҳу Таъвилоту аҳлис-сунна” каби асарларини ёддан билган. Шунингдек, ўз замонасининг зарурий барча билим ва санъатларини эгаллаган[1].

Абдулҳай Лакнавий ўзининг “Фавоидул баҳийя” асарида: “Фотима Самарқандия машҳур олима, фақиҳадир. Фиқҳ (ислом ҳуқуқи)ни отасидан ўрганган, унинг “Туҳфа”сини ёддан билган!” дея таърифлайди.

Манбаларда олима кўпгина асарлар ёзгани айтилса-да, биргина фиқҳ илмига оид “Мажмаъул-фавоид ли жамъил-авоид шарҳ туҳфатил-мулук” (“Подшоҳлар туҳфаси асарига фойдалар жамланмаси номли тўлдириш”) асаридан бошқасининг номи зикр этилмаган”[2].

Фотиманинг турмуш ўртоғи Абу Бакр Косоний ҳам отаси Алоуддин Самарқандийнинг шогирдидир. Косонийнинг Фотимага уйланиши ҳам бир ибратли воқеа бўлган. У Алоуддин Самарқандийнинг “Туҳфату-л-фуқаҳо” асарига “Бадоиъ ас-саноиъ фи тартиб аш-шароиъ” номли ўн жилдлик йирик шарҳ ёзиб, устозига тақдим этганида асар ҳам мазмунан, ҳам услуб жиҳатидан мукаммаллигини кўриб, қизи Фотимани унга никоҳлаб беради ва қизнинг маҳрига эса “Бадоиъ” қўйилади. Бунгача қизнинг юксак илмий савияси, ақл-заковати ва ҳусни жамоли сабаб бир қанча обрўли хонадонлар, жумладан, ҳукмдор Салжуқий шаҳзодалардан ҳам совчилар келганида Алоуддин Самарқандий барчасига рад жавобини берган эди. Тўйдан кейин халқ орасида “شَرَحَ تحْفَتَهُ وتَزَوَجَ اِبْنَتَهُ” яъни “устозининг “Туҳфаси”ни шарҳлаб, қизига уйланиб олди” деган гап машҳур бўлиб кетди.

Фотима Самарқандия моҳир хаттот ҳам бўлиб, оилавий ҳайъатдан чиқадиган фатволарни шахсан ўзи оқга кўчирган, шунингдек, ўз муҳрини ҳам қўйар эди. Сабаби унинг фиқҳ, тафсир, ҳадис ва ақида илмлари олимаси бўлгани учун фатво бериш ваколатига эга бўлган. Янги оила қурилганидан сўнг ҳудудда Алоуддин Самарқандий, Абу Бакр Косоний ва Фотима Самарқандиялар номидан муштарак фатволар чиқадиган бўлди.

Абу Бакр Косоний 1146 йил “Зангийлар” давлати пойтахти Ҳалаб ўлкаси (ҳозирги Сурия ҳудуди)га элчи қилиб жўнатилган. Ўн йиллаб ўтиб Косоний ўз юрти Мовароуннаҳрга қайтмоқчи бўлганида, Султон Нуриддин ибн Маҳмуд Ҳалабда қолишни илтимос қилади. Косоний юртга қайтишни умр йўлдоши истаётгани ва унинг раъйини қайтара олмаслигини маълум қилади. Шунда султон Фотимага Ҳалабда қолиш илтимоси маъносида хат юборади. Бироқ номани олиб келган эркак киши бўлгани учун, олима уни қабул қилмайди. Унинг тақвосига қоийл қолиб, ҳукмдор аёл чопарни юборади ва Фотима илтимосни қабул қилади. Шу билан улар Ҳалабда яшаб қолишди.

Манбалар Абу Бакр Косоний турмуш ўртоғини кўп қадрлагани, эҳтиром қилганини таъкидлайди. Ҳалаб тарихчиси Камолиддин ибн Адим айтади: “Менинг отам бу аёлни (Абу Ҳанифа) мазҳабини мукаммал билишини, кўп маротаба умр йўлдоши – Косонийнинг жавобларидаги йўл қўйилган камчиликларини кўрсатиб берганини, Косоний ҳам унинг маслаҳатларини мамнуят билан қабул қилганини ҳикоя қилиб берган”. Шунингдек, Косоний Фотима Самарқайдия вафот этганидан сўнг қабрини ҳар жума оқшоми зиёрат қилишни тарк қилмаган[3].

Фотима Самарқайдия 1187 йил Ҳалабда вафот этди ва шаҳар ташқарисидаги Мақоми Иброҳим Халил мақбарасига дафн этилди. Кейинроқ турмуш ортиғи ҳам (1191 йил ваот этганда) ушбу жойга дафн этилиши билан қабристон “Эр ва хотин қабристони” деб номланган.

Фотима Самарқандия оилавий ишлардан ташқари илм, дарс бериш билан мунтазам шуғулланган. Тарихчи олима Зайнаб Фаввозни хабар беришича, Фотима Самарқандиянинг Ҳалабда алоҳида дарс мажлиси бўлган, унда жуда кўп толиби илмлар иштирок этган ва бир неча мўътабар манбалар бўйича ижозалар олишган. Фотима Самарқандия турмуш ўртоғи раҳбарлигидаги Ҳалавия мадрасасига доим ҳомийлик қилган. Бу ҳақда Ҳофиз Қураший ривоят қилишича, Фотима ўзининг тилла тақинчоқларини сотиб, пулини мударрис ва талабаларга тарқатиб берган. Рамазон ойи давомида уларга ифторлик дастурхонини уюштириб берган. Шундан кейин хозиргача ҳомийлар томонидан мадрасада ифторлик дастурхони ёзиш анъана бўлиб қолган. Шунингдек, Рамазон ойидаги махсус ҳадяларни мадраса устоз ва талабаларига беришни ҳам биринчи бўлиб Фотима Самарқайдия жорий қилган[4].

Хулоса қилиб айтганда, Абу Бакр Косоний ва Фотима Самарқандиялар ҳаёти илмга хизмат ва юксак инсоний фазилатлар намунасидир. Ёшларни, умуман хотин-қизларни илмли бўлишига катта эътибор берилаётган ҳозирда бугунги кунда айнан Фотима Самарқандия каби олималаримиз ҳаёти ва илмий меросини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, олиманинг ҳаётидаги оилани қадрлаш каби юксак фазилатлар ҳам аёл-қизлар тарбиясида муҳим жиҳатлардан ҳисобланади. Зеро, келажак авлоднинг комил, етук бўлиши уларнинг тарбиялайдиган оналарнинг ҳам жисмонан, ҳам маънан соғлом бўлишига боғлиқ.

Собиржон домла РУСТАМОВ

Тошкент шаҳар Шайхонтоҳур тумани
бош имом-хатиби

[1] Муҳаммад Абдулҳай Лакнавий Ҳиндий. Ал-Фавоид ал-баҳия фи тарожимил-ҳанафия. – Қоҳира: Матбаъа ас-саъада, 1332/1914. – Б. 158.

[2] Зайнаб Фаввоз. Ад-Дуррул-мансур фи табақот рабботил-хузур. – Қоҳира: Матбаатул-кубро ал-амирия, 1996. –  Б. 54.

[3] Ибн ал-Адим. Буғятут-талаб фи тарихи Ҳалаб. – Ж. X. – Б. 42.

[4] Абдулқодир ибн Абулвафо Қураший. Жавоҳиру-л-музийя фи табақоти-л--ҳанафийя. – Карачи: Мир Муҳаммад кутубхонаси. – Ж. 2. – Б. 244; – Ж. 2. – Б. 25.

Баъзан “Қуръонни ўпиш бидъат, салафи солиҳлардан бундай қилганлари ривоят қилинмаган, бундай қилиш гуноҳ” деган сўзларни эшитиб қоламиз. Бу масаланинг шаръий ҳукми не бўлади? Ҳақиқатан ҳам Қуръонни ўпиш бидъат ва гуноҳми ёки шаръан жоиз бўлган мандуб ишми?

Ҳанафий, шофеъий, ҳанбалий мазҳабининг жумҳур фуқаҳолари шундай дейишади: "Мусҳаф (Қуръон)ни ўпиш жоиздир. Шофеъийлар эса бу мустаҳаб амал", деб айтишган.

Мисрлик аллома шайх Алий Жума айтади: "Баъзи инсонлар Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръонни ўпмаганлар, бу бидъат бўлади, дейишади. Биз айтамизки, бу нотўғри гап. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръонни ўпишлари мумкин бўлмаган, зотан у зот алайҳиссалом ҳаёт эканларида Қуръон жам қилинмаган эди”.

 Баходир Шарипов

Куни кеча Ўзбекистон мусулмонлари идораси Кутубхона бўлими мудири Камолиддин домла Маҳкамов, Мир Араб олий мадрасаси ва Мир Араб ўрта махсус ислом таълим муассасалари Ахборот ресурс марказида бӯлди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Кутубхона бўлими мудири Камолиддин домла Маҳкамов ҳар иккала таълим даргоҳининг Ахборот Ресурс маркази фондида ташкил этилган имкониятлар билан танишиб, таклиф ва фикр мулоҳазаларини айтиб ўтди.

Шунингдек, Мир Араб олий мадрасасининг АРМ ходими Тўрахон Музрабов кутубхонада амалга оширилиб келинаётган ишлар тўғрисида маълумот бериб, янги келаётган адабиётлар билан таништирди ва айтиб ўтилган таклифларни доимий амалга оширилишига янада эътиборли бўлишини алоҳида қайд этди.

Тўрахон МУЗРАБОВ,
Мир Араб олий мадрасаси АРМ ходими

Aр-Риёдда Ўзбекистон ва Саудия Aрабистони ўртасида туризм соҳасидаги ҳамкорликни янада ривожлантириш масалалари муҳокама қилинди
Ўзбекистоннинг Саудия Арабистонидаги фавқулодда ва мухтор элчиси Улуғбек Мақсудов Саудия халқаро сайёҳлик компанияси бошқаруви аъзоси, ривожланиш бўйича менежери Aбдулазиз Сулаймон билан учрашди, деб хабар бермоқда “Дунё” ахборот агентлиги.

Суҳбат чоғида икки мамлакат ўртасида туризм соҳасидаги ҳамкорликни янада ривожлантириш ва Ўзбекистонга саудиялик сайёҳлар оқимини кўпайтириш масалалари муҳокама қилинди.

Учрашув аввалида Aбдулазиз Сулаймон мамлакатларимиз ўртасидаги ҳамкорлик изчил ривожланиб бораётгани, олий даражадаги ташрифлар алмашинуви ортиб бораётгани, ҳамкорлик бўйича турли тадбирлар амалга оширилаётганини мамнуният билан қайд этди.
Менежер Aбдулазиз Сулаймон Ўзбекистонда, жумладан, туризм соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар билан яқиндан таниш эканини, бу борада Ўзбекистон томони билан яқин ҳамкорликни йўлга қўйиш ва ривожлантиришдан манфаатдор канини таъкидлади. Хусусан, Ўзбекистон Президенти томонидан Саудия Aрабистони фуқаролари учун 30 кунлик визасиз режим жорий этилгани икки давлат ўртасидаги ҳамкорликнинг туб ривожи бўлиб хизмат қилаётганини мамнуният билан қайд этди.

Шунингдек, қадимий ва навқирон Самарқанд шаҳрида ЮНВТО Бош Aссамблеясининг 25-юбилей сессияси муваффақиятли ўтказилди, дунёнинг 140 дан ортиқ давлатидан вакилларнинг иштирок этиши жаҳон ҳамжамиятининг Ўзбекистонга бўлган эътибори ва юксак туризм салоҳияти эътирофи бўлди.
Aбдулазиз Сулаймон муҳим сиёсий ва иқтисодий ҳамкорликдаги тадбирларда туризм масаласини муҳокама қилиш ҳар икки томон учун ҳам бирдек фойдали бўлишини таъкидлади. Шу муносабат билан у Ўзбекистонда ўтказиладиган сайёҳлик тадбирларида иштирок этиш истагини билдирди.

Ўзбекистон элчиси Саудия томонига мамлакатимизнинг бой туризм салоҳияти ҳақидаги тақдимот материаллари, туризм ва сайёҳлик йўналишлари соҳасида ишлаб чиқилаётган истиқболли сармоявий лойиҳалар ҳақидаги босма ва видеофилмларни тақдим этди.

Учрашувда Ўзбекистон Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги ҳузуридаги Туризм қўмитаси ва “Сауди Интернатионал Травел” компанияси вакиллари ўртасида видеоалоқа орқали учрашув ўтказиш бўйича келишувга эришилди”.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Матбуот хизмати

Китоб ўқиш ақлий салоҳиятимизни кучайтириб, тасаввуримизни бойитишини ҳаммамиз биламиз. Бу мароқли машғулот саломатликка ҳам ижобий таъсир этади.

АҚШнинг Yale University олимлари мутолаа ва инсон умри давомийлиги боғлиқлиги бўйича тадқиқот ўтказди. 12 йил давом этган ушбу илмий-текшириш ишида уч минг олти юзга яқин кекса ёшдаги эркак ва аёллар қатнашди. Улар орасида ашаддий китобсеварлар ҳам, китобни қўлига фақат уй йиғиштирганда оладиганлар ҳам бор эди.

Аниқланишича, мутолаани севадиган ва бу иш билан мунтазам шуғулланадиганлар бошқаларга нисбатан 2 йил кўпроқ умр кўрар экан. Ҳафтасига 3,5 соатини ва ундан кўпроқ вақтини ўқишга сарфлайдиган кексаларда ўлим хавфи яқин 12 йилда бошқа қарияларга нисбатан 20 фоизга кам бўлади.

“Кунига атиги ярим соат мутола қилиш умрингиз узоқ бўлишига катта таъсир кўрсатади”, дейди тадқиқот муаллифларидан бири Бекка Леви.

Қизиқ томони, “китоб терапияси” даромади, касб-кори, оилавий аҳволи, ирқи ва ҳаёти фаровонлигидан қатъи назар барчага бирдек фойдалидир. Бироқ тадқиқотчилар айнан китоб мутолаасига урғу беришяпти. Газета ва журнал ўқиш у қадар самарали эмас.
Мутолаа асабийлашишни камайтирувчи энг ўнғай усуллардан бири. У кундалик ташвишлардан узилиш имконини ҳам беради. Ўқиш мия узоқ вақт ёш бўлиб қолишига сабаб бўлади, миядаги асаб тизими алоқаларини кучайтириб, ақлий салоҳиятни орттиради.
Қарилик ва Алцгеймер хасталигини (хотирани йўқотиш) ортга суради. Бундан ташқари, мутолаа сиқилишни енгишда қўл келади, муомала-муносабат қобилияти ривожланишига, ижодий имкониятлар кенгайишига ижобий таъсир кўрсатади.

Китоб ўқишнинг юқорида саналган фойдалари олимларга кўпдан аён эди. Yale University мутахассислари унинг бошқа бир муҳим қирраси – узоқ умр кўришга сабаб бўлишини аниқлади. Тўғри, узоқ яшаш жуда кўп омилларга боғлиқ. Лекин инсон ўзига берилган умрни мазмунли, арзирли тарзда ўтказиши ҳам керак. Бу борада мутолаа энг яхши кўмакчидир.