Қадимдан Самарқанд шаҳри ўзининг буюк алломалари билан жаҳонга донг таратган. Шундай уламолардан бири Абу Лайс куняси билан танилган Наср ибн Муҳаммад ибн Иброҳим Хаттоб Самарқандий Тусий Балҳий, баъзи ривоятларда Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад (Муҳаммад) ибн Иброҳим Самарқандий.
Абу Лайс Самарқандий (301-393ҳ) «Имомул ҳуда», «Ал-Фақиҳ» номлари билан машҳур бўлган. Ҳаёти давомида тафсир, фиқҳ, ҳадис, ақида, қироат ва усул ад-дин каби фанларга доир кўплаб асарлар яратган.
Имом Абу Лайс Самарқандийнинг «Баҳр ал-улум» - «Илмлар уммони» деб номлаган тафсири «Ат‑тафсир бил-маъсур» тоифасидандир. Бу асар Хуросон ва Мовароуннаҳрда шу йўлда яратилган илк асар, тафсир илмининг асоси сифатида баҳоланади. Алломанинг тафсири илмий жиҳатдан ниҳоятда мукаммал яратилган.
Асар қуйидаги жиҳатлари:
1. Ҳар бир суранинг қаерда, қандай ҳолда нозил бўлганлиги;
2. Ояти карималарнинг машҳур муфассирлар қандай шарҳлагани;
3. Оятларнинг нозил бўлиш сабаблари, улар тўғрисидаги маълумотларни аниқ, содда, равон қилиб баён этилганлиги;
4. Оятларни тафсир қилишда фиқҳий, ақидавий ҳукмларни келтирилганлиги билан эътиборга лойиқ. Шу билан бирга, оятларни ўқилишида қироатхонларнинг ютуқ ва камчиликлари ҳам таҳлил қилинган.
Муҳаммад Ҳусайн аз-Заҳабий «ат-Тафсир вал-муфассирун» асарида Самарқандийнинг «Баҳр ал-улум» тафсири ҳақида шундай деб ёзади: «Бу тафсирни кўп маротаба ўқиб чиқдим, муаллиф бир бобида салаф уламоларидан ривоят қилган ҳолда кишиларни тафсир илмини ўрганишга чақиришини ва унинг фазилатини баён қилишини кўрдим. Сўнг араб тилини ҳамда оятларнинг нозил бўлиш сабабларини яхши билмаган ҳолда оятларни тафсир қилиш мумкин эмаслигини баён қилган. У тафсирга бўлган ҳурматни нафақат ўз фикри билан, балки салаф уламоларининг сўзлари билан ҳам асослайди. Агар бирор киши араб тилини ва ояти карималарнинг нозил бўлиш сабабларини яхши билмаса, тафсирни ўргансин, ёд олишга ҳаракат қилсин, оятлар ҳақида маълумот беришни хоҳласа, бирор олимдан ҳикоя тарзида гапириб бериши мумкиндир», деб таъкидлайди.
Бизга маълумки, тафсирдаги сўзлар хусусида луғат илми олимларининг фикрлари ҳам ўрин олган. Шарҳни мукаммаллаштириш мақсадида Пайғамбар ҳадисларидан, араб шоирларининг асарларидан иқтибослар берилган, саҳоба ва тобеъинлардан кўплаб ривоятлар келтирган. Шу сабабли "Баҳр ал-улум» тафсири ислом оламида, хусусан, ҳанафия мазҳабида машҳур бўлди. Ўқувчига осон бўлиши учун асарда келтирилган ҳадисларнинг санадлари зикр қилинмаган.
Ўз замонининг олимлари Абу Лайс Самарқандийни тафсиршуносликнинг асосчиси, дея эътироф этди. Ундан кейин кўплаб муфассирлар Қуръони каримга шарҳлар битди. Уларга Абу Лайс Самарқандийнинг тафсири асосий манба бўлиб хизмат қилди. Шу сабабли замондошлари унга «Имомул-худа» — «Тўғри йўл имоми» деган юксак ном бердилар.
Самарқандийнинг тафсири кўпчилик муфассирларнинг асарлари орасидан яна шу жиҳати билан алоҳида ажралиб турадики, унда аниқ манбаларга асосланган, қироат турларига эътибор қаратилган, араб тилидаги сўзларнинг маънолари тушунтирилган. Мазкур тафсирдаги ўзига хос хусусиятлардан яна бири, бу – Қуръони каримда тарбиявий жиҳатининг ёритилишга алоҳида аҳамият қаратилган.
Исро сурасининг 23-оятида “Роббинг фақат Унинг ўзига ибодат қилишингизни ва ота-онага яхшилик қилишни амр этди. Агар ҳузурингда уларнинг бирлари ёки икковлари ҳам кексаликка етса, уларга «уфф» дема, уларга озор берма ва уларга яхши сўз айт!”
Ушбу “ота-онага яхшилик қилиш" ояти кариманинг шарҳида меҳрибонлик билан уларга итоат қилиш,«уларга «уфф» дема, уларга озор берма ва уларга яхши сўз айт» оятидаги «уфф» сўзи бир неча маънода келади. Бир маъноси ота-онага ёмон сўзларни айтиш, уларни ҳақоратлаш беҳурмат қилиш маъносида бўлса, бошқа маъноси уларнинг олдида "уфф" дейиш «Болам оғир ҳолатга тушиб қолибди-да», деб озор чекишидир.
Аллома ота-онага яхшилик қилиш, уларга ҳеч бир озорни раво кўрмаслик, уларга фақат яхши сўз айтиш фарзанд учун ҳам фарз, ҳам қарз эканлигини таъкидлайди. Шу боисдан ҳам ёшлар тарбиясида диний, миллий ва умуминсоний қадриятларнинг қарор топишида ҳам тафсир илмининг ўрни беқиёс ҳисобланади
Муфассир салаф уламоларининг саҳоба ва тобиъинларнинг сўзларидан келтириб тафсир қилади. Лекин у ким ривоят қилганини зикр этмайди. Камдан-кам ҳолларда санад (ривоят қилувчи)ларни айтиб ўтади. Маълум ҳолларда қироатларга ҳам эътироз билдиради, баъзан тилга ҳам мурожаат қилиб туради. Абу Лайс Самарқандий араб, форс, туркий тиллар қаторида иброний тилни ҳам мукаммал билган. Ўша даврда Самарқандда 30 минг яҳудий истиқомат қилган. Аллома иброний тилда ёзилган тавротни бемалол ўқирди. Қуръондаги бир оят бошқа бир оятни тушунтириб берадиган бўлса, Қуръонни Қуръон билан шарҳлайди. Исроил қиссаларидан ҳам ривоятлари учраб туради. Кўпинча баъзилар ундай деди, баъзилари бундай деди, деб ҳам зикр этади. Баъзи қийин жойларда ўқувчига савол бериб, сўнг унга ўзи жавоб беради. Қуръонда ихтилоф ва қарама-қаршилик бор, деб ўйлаётган кишиларга эътироз билдириб, уларнинг шубҳаларини бартараф этади. Китоб жуда нодир маълумотларни жамлаган. Унда муфассир нақл бўйича тафсир ва ақл бўйича тафсирни бир жойда жамлаб, нақлий жиҳатни ақлий жиҳатдан устун қўйган. Шунинг учун бу тафсирни манбаларга асосланган (маъсур) тафсир деб ҳисоблаймиз.
Алломанинг «Баҳр ал-улум» тафсирининг бир нечта нусхалари мавжуд. Икки нусхаси Миср Араб Республикаси кутубхоналарида, бир нусхаси Эдинбург кутубхонасида сақланмоқда. Уч жилдлик ушбу асар Миср Араб Республикасининг «ал-Азҳар» университети докторлари Муҳаммад Муавваз, Аҳмад Абдулмавжуд ва Абдулмажид ан-Нутийлар томонидан ўрганилиб, 1993 йил Байрутда нашр этилган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институтида 2824 рақамли тафсирнинг тўлиқ нусҳаси ҳамда 3294/IX рақами остида 3 варақдан иборат бўлган парчаси мавжуд. Умумий ҳисобда тафсирнинг 77 нусҳаси ҳозирги давргача етиб келган.
Хулоса қилиб айтганда, Абу Лайс Самарқандийнинг «Баҳр ал-улум» асарининг мазмун-моҳиятини, ўгитларини ёшларимизнинг қалбига сингдира олсак, ёшларда бағрикенглик онги, тафаккури ва хулқ одобини чиройли шакллантирсак, бугунги кунда уларнинг тарбиясига, саломатлиги ва маънавиятига салбий таъсир ўтказаётган диний ақидапарастлик, гиёҳвандлик, боқимандалик ва оммавий маданият каби иллатлардан ҳимоя қилишимиз осон бўлади.
Шундагина ғаразли мақсадларни кўзлаб юрган кучлар уларни тўғри йўлдан чалғита олмайди.
А.Абдуллаев, Тошкент ислом институти «Тафизул-Қуръон» кафедраси катта ўқитувчиси
