Бугун бутун дунёга жиддий ташвиш солиб турган коронавирусдан халқимизни асраш, ундан талафотларсиз чиқиш борасида юртимизда кўплаб хайрли ишлар амалга оширилмоқда. Жумладан, Ўзбекистон мусулмонлари идораси ташаббуси билан динимиз кўрсатмаларига мувофиқ билан бир қатор хайрли ишлар қилиниши белгиланган эди.

Шу муносабат билан Юнусобод тумани бош имом-хатиби Саййид Раҳматуллоҳ Термизий бошчилигида олти бош қўй сўйилиб, гўштлари ҳадялар билан кам таъминланган оилалар, ёрдамга муҳтож кишиларга тарқатилди. Аллоҳ таоло юртимизни турли бало ва касалликлардан асрашини сўраб дуои хайрлар қилинди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм!
Азиз юртдошлар, муҳтарам ватандошлар, диндош биродарлар! «Hilol-nashr» матбаа-нашриёти юртимизда карантин эълон қилингани муносабати билан Hilol ebook дастуридаги барча электрон ва аудио китобларни бир ой давомида бепул тақдим қилади.

«Hilol eBook» қандай дастур?

«Hilol eBook» электрон ва аудио китоблар дастури бўлиб, ушбу дастур орқали шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратларининг барча китобларини юклаб олиб, ўқиш мумкин. Шунингдек, дастурдан Тоҳир Малик, Аҳмад Муҳаммад Турсун каби муаллифларнинг 300 га яқин электрон ва аудио китоблари ўрин олган.

«Hilol eBook» дастуридан дунёда энг кўп тарқалган Android, iOS, Windows, Mac ҳамда Linux (Ubuntu) операцион тизимларда ишловчи жиҳозларда фойдаланишингиз мумкин. Таъкидлаш жоизки, «Hilol eBook» дастури мазкур 5 та операцион тизимда ҳам баравар ишловчи Ўзбекистондаги биринчи дастурдир. Дастурда электрон китобларни кирилл ҳамда лотин алифбосида ўқиш мумкин.

Электрон ва аудио китоблардан бепул фойдаланиш учун дастуримизни юклаб олинг. Аввал рўйхатдан ўтганлар эса интернетга уланган ҳолда «Дўкон» қисмига ўтсалар кифоя.

Hilol eBook дастурини юклаш

Марҳамат, ушбу дастурдан фойдаланиб, ўзингиз ва оила аъзоларингиз вақтини мазмунли ўтишини таъминланг. Аллоҳ таоло барчамизга сабр-матонат ато қилсин, бу синовлардан шараф билан ўтказиб, тез кунларда офият насиб қилсин!

Ақоид масалаларини ўрганиш зарурлиги жиҳатидан уч қисмга ажратиш мумкин:

1. Зарурий ақоид; Ислом ақоидининг асослари бўлган Аллоҳга, фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига, охират кунига, қадарнинг яхшиси ҳам, ёмони ҳам Аллоҳдан эканига ва ўлгандан сўнг қайта тирилишга иймон келтиришни динда кўрсатилганидек ўрганиш ҳар бир ақли расо, балоғатга етган мусулмонга фарзи айн бўлади.
2. Тўлдирувчи ақоид; фарзи айн бўлган зарурий ақоидларнинг нақлий ва ақлий тафсилотларини ўрганиш фарзи кифоя бўлади.
3. Қўшимча ақоид. Билиб қўйиш фойдадан холи бўлмайдиган, лекин билмаслик айб ҳам бўлмайдиган ақидавий масалаларни ўрганиш мубоҳ бўлади. Масалан файласуфлар ёки мўътазилийларнинг баъзи ақлий даъволари ҳақидаги баҳсларни ўрганиш.

Сўфи Оллоҳёр[1] бобомиз ақоид илмини ўрганиш зарурлигини баён қилиб шундай ёзган:

Ақида билмаган шайтона элдир,

Агар минг йил амал деб қилса елдир.

Ушбу сўзларидан ҳар бир ақли расо, балоғатга етган мусулмон ўрганиши фарз бўлган зарурий ақоидлар кўзда тутилган. 

Ақоид масалаларининг баён этилиши
эътиборидан тақсимоти

Ақоид масалалари баён этилиши жиҳатидан қуйидаги тўрт қисмга бўлинади:

1. Илоҳиёт; бу қисмда Аллоҳ таолонинг борлиги, бу ҳақдаги ақлий ва нақлий далиллар, Аллоҳ таолонинг сифатлари, нуқсонлардан мутлоқ холи экани, қазо ва қадар, жаннатда Аллоҳ таолони кўриш каби масалалар ҳақида баҳс юритилади.
2. Нубувват; бу қисмда нубувват ва рисолат маънолари, ваҳий тушунчаси, пайғамбарлар, уларнинг сифатлари, мўъжизалари ва ҳоказо уларга тегишли масалалар тўғрисида баҳс қилинади.
3. Кавниёт; бу қисмда инсонлар, фаришталар, жинлар, борлиқдаги сабабият қонунлари ва ҳоказо борлиқдаги барча мавжуд нарсалар тўғрисида баҳс қилинади.
4. Ғайбиёт. Бу қисмда жуда кўплаб ҳақиқатлар тўғрисида баҳс қилинади. Уларни умумий қилиб уч қисмга ажратиш мумкин:

а) ўлимга тааллуқли бўлган баҳслар;

б) қиёмат аломатлари тўғрисидаги баҳслар;

в) қиёмат куни ва у кунда рўй берадиган воқеалар тўғрисидаги баҳслар.

Ақоид илмидаги машҳур матнлар ва
уларнинг хусусиятлари

Ақоид илми бўйича турли даврларда ўша давр талабидан келиб чиққан ҳолда кўплаб асарлар таълиф этилган. Юртимизда кенг тарқалган ва ота-боболаримиз севиб ўқиб, ундаги масалаларга эътиқод қилиб келишган энг машҳур ақоид матнлари асосан, қуйидаги асарлар ҳисобланади:

1. “Фиқҳул акбар”;
2. “Ақидатут Таҳовий”;
3. “Ақоидун Насафий”;
4. “Бадъул амолий”.

“Фиқҳул акбар”

“Фиқҳул акбар” асари мазҳаббошимиз Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳнинг қаламига мансуб бўлиб, ақоид илмига бағишлаб ёзилган дастлабки асар ҳисобланади. Асарда ақли расо, балоғатга етган мусулмон эътиқод қилиши лозим бўлган масалалар қисқа ва лўнда баён этилган. Бу матн саҳобалар асрига энг яқин даврда ёзилгани учун ҳам, ақлий далилларга киришилмаган. Чунки бунга ортиқча эҳтиёж бўлмаган. “Фиқҳул акбар” асарига турли асрларда кўплаб шарҳлар ёзилган:

– Мулла Али Қори “Минаҳу ровзил азҳар шарҳу фиқҳил акбар”;

– Муҳйиддин Муҳаммад ибн Баҳоуддин “Қавлул фасл”;

– Абул Мунтаҳо “Шарҳу фиқҳил акбар”;

– Абдулкарим Таттон “Шарҳу фиқҳил акбар”;

– Имом Мотуридий ёки Абу Лайс Самарқандий “Шарҳу фиқҳил акбар”. Ушбу шарҳнинг айнан Абу Мансур Мотуридийга ёки у зотнинг машҳур шогирдларидан бири Абу Лайс Самарқандийга тегишли экани ҳақида ихтилоф бор. 

“Фиқҳул акбар” матни мотуридия мазҳабидаги эътиқодий қарашларнинг асоси ҳисобланади.

“Ақидатут Таҳовия”

“Ақидатут Таҳовия” асари ҳанафия мазҳабидаги машҳур уламолардан бири Абу Жаъфар Аҳмад ибн Муҳамад ибн Салама ибн Абдулмалик Таҳовий[2] раҳматуллоҳи алайҳнинг қаламига мансуб асар ҳисобланади. Улуғ муҳаддис олим, ҳанафия мазҳабининг фақиҳларидан бири бўлган Таҳовий раҳматуллоҳи алайҳ бу асарини ақоид илмига фалсафий қарашлар аралашиб турли чигалликлар пайдо бўлган даврда ёзган. Муаллиф бу асарни ёзишда оммага фалсафий қарашлар аралашмаган Аҳли сунна вал-жамоанинг соф ақидасини  баён қилиб беришни мақсад қилган.

Муаллиф ушбу матнни “Ақида” деб номлаган. Кейинчалик “Таҳовий” нисбати қўшилган ва “Ақидатут Таҳовий” номи билан машҳур бўлган.

Имом Таҳовий ҳам, имом Мотуридий ҳам бир даврда яшаб ўтишган. Ҳатто туғилган саналари ҳам таҳқиқларга кўра бир ё икки йил фарқ бўлмаса, деярли бир йилда (Таҳовий 239, Мотуридий 240 ҳижрий йиллар атрофида) туғилган. Аммо бир-бирларидан жуда узоқда Имом Таҳовий Мисрда, Имом Мотуридий Мовароуннаҳрда ҳанафия мазҳабининг тараққий этишига хизмат қилган.  

“Ақидатут Таҳовий” асари бошқа матнлардан унга энг кўп шарҳ ёзилгани билан ажралиб туради. Бу асарга ёзилган машҳур шарҳларнинг айримлари қуйидагилардир:

– Муҳаммад ибн Алоуддин Али ибн Муҳаммад ибн Абул Из Ҳанафий Дамашқий “Шарҳу ақидатит Таҳовий”;

– Абу Ҳафс Сирожиддин Умар ибн Исҳоқ Ғазнавий Ҳиндий “Шарҳу ақидати Имом Таҳовий”. Ушбу шарҳ мотуридия мазҳабига кўра ёзилган энг яхши шарҳлардан бири ҳисобланади;

– Муҳаммад Анвар Бадахшоний “Талхийсу шарҳи ақидатит Таҳовий”. Ушбу китоб Ибн Абул Из Ҳанафий ёзган шарҳдан қисқартириб олинган бўлиб, муаллиф унга баъзи зарур деб ҳисоблаган маълумотларни ҳам қўшган. Бу китобни устоз Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф раҳматуллоҳи алайҳ ўзбек тилига таржима қилган ва 2014 йилда нашр эттирган.  

“Ақоидун Насафий”

“Ақоидун Насафий” матни машҳур ватандошимиз Умар Насафий раҳматуллоҳи алайҳнинг қаламига мансуб бўлиб, мотуридия мазҳабидаги энг машҳур матнлардан бири ҳисобланади. Бу матннинг бошқа матнлардан ажралиб турадиган хусусияти бошқа матнлар дастлаб Аллоҳ таолонинг бирлиги ва Унинг сифатлари ҳақидаги баҳслар билан бошланган бўлса, бу матн дастлаб бандаларнинг маълумот олиш воситалари, оламнинг йўқдан бор қилингани ҳақидаги ақлий далиллар ва бу ақлий далиллар Яратувчи бор эканини тақозо қилиши ҳақидаги баҳслар билан бошланган.

“Ақоидун Насафий” матнига Аллома Тафтазоний ёзган “Шарҳу ақоид” асари мотуридия мазҳабидаги энг машҳур ва мўътабар асарлардан бири ҳисобланади. Ибораларининг қийинлиги билан ҳам “машҳур” бўлган бу асарга йигирмадан ортиқ шарҳлар ва ҳошиялар битилган бўлиб, уларнинг айримлари қуйидагилардир:

– Аллома Абдулазиз Фарҳорий “Ниброс ала шарҳи ақоид” (Шарҳи ақоид маъноларини ёритувчи машъала). Ушбу шарҳ “Шарҳу ақоид”нинг энг яхши шарҳларидан бири ҳисобланади;

– Рамазон ибн Муҳаммад “Ҳошияту Рамазон афанди ала шарҳи ақоид” (Шарҳу ақоидга Рамазон ҳазратнинг ҳошияси);

– Аҳмад ибн Мусо Хаёлий[3] “Ҳошияту Хаёлий ала шарҳи ақоид” (Шарҳу ақоидга Хаёлийнинг ҳошияси);

– Аллома Муҳаммад ибн Абушариф Қудсий[4] “Фароид фи ҳалли шарҳи ақоид” (Шарҳу ақоид маъноларини очишдаги бебаҳо марваридлар).

Жалолиддин Суютий[5] ва Мулла Али Қорилар “Шарҳу ақоид” асарида келтирилган ҳадисларни “тахрийж” (санадларини аниқлаб чиқиш) қилганлар.       

“Бадъул амолий”

Ўқиётган ушбу китобимиз “Бадъул амолий” матнига ёзилган шарҳ бўлганидан бу матн ҳақида батафсил тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлади.  

 “Бадъул амолий” асари мухтасар ва лўндалигига қарамай кенг қамровлилиги билан бошқа асарлардан ажралиб туради. Бу асарнинг алоҳида хусусиятларидан бири ундан Аҳли сунна вал-жамоанинг эътиқодий қарашларини ўрганиш ва доимо ёдда сақлашнинг қулай эканидир. Асар худди шу мақсадни кўзлаб назмий услубда ёзилган.

“Бадъул амолий” муаллифининг таржимаи ҳоли:

“Бадъул амолий” асари муаллифи Сирожиддин Ўший раҳматуллоҳи алайҳ мотуридия мазҳабидаги машҳур уламолардан ҳисобланади. Манбаларда Фарғоний, Ҳанафий, Мотуридий дея эътироф этилган ушбу зотнинг исми шарифи Сирожиддин Али ибн Усмон Ўший бўлиб, ўша вақтларда Фарғона ўлкасига қарашли бўлган Ўш шаҳрида ҳижрий беш юзинчи йиллар атрофида туғилган. Туғилган йили аниқ эмас. Ўший  раҳматуллоҳи алайҳ кўплаб илмлар бўйича пешқадам олим бўлиб, бу зотнинг асарларида назмий услуб алоҳида ўрин тутган. Манбаларда шайх, имом, қози каби унвонлари айтилган. Илм даражаларининг юқори бўлгани ёзган асарларидан ҳам билиниб туради. Бу зотнинг турли мавзуларга оид кўплаб асарлари бўлган:

1. “Фатавои Сирожия” (Сирожиддиннинг фатволари). Бу асар кўплаб фиқҳий мушкул масалаларнинг ечимига бағишланган ҳанафия мазҳабига оид муҳим китоб ҳисобланади;
2. “Ғурорул ахбар ва дурорул ашъар” (танланган хабарлар ва дурдона шеърлар). Бу асарда асосан Аллоҳнинг азобидан қўрқитиш ва раҳматидан умидвор қилиш маъносидаги турли мавзуларга оид мингта ҳадис жамланган. Бу асардаги ҳадислар “Саҳиҳул Бухорий”, “Жомеут Термизий” ва “Фирдавсул ахбор” каби китоблардан териб олинган;
3. “Нисобул ахбар литазкиротил ахёр фи аҳадиси Набиийил мухтор” (“Ихтиёр қилинган Пайғамбарнинг ҳадислари тўғрисида” яхши кишиларга билдириш йўлидаги хабарларнинг асоси). Бу китоб “Ғурорул ахбар ва дурорул ашъар” китобининг мухтасари, яъни, ундан қисқартириб олинган китоб ҳисобланади;
4. “Савоқибул ахбар” (ўткир хабарлар);
5. “Мухталафур ривая” (ривоятларнинг турлари). Бу китоб Абу Ҳафс Умар Насафийнинг “Манзуматул хилофиёт” (Мунозаралар ҳақидаги манзума) асари шарҳи бўлиб, ўнта бобга ажратилган. Биринчи бобда Имоми Аъзамнинг қавли, иккинчи бобда имом Абу Юсуфнинг қавли, учинчи бобда имом Муҳаммаднинг қавли, тўртинчи бобда имом Аъзам ва имом Абу Юсуфларнинг қавли, бешинчи бобда имом Аъзам ва имом Муҳаммадларнинг қавли, олтинчи бобда имом Абу Юсуф ва имом Муҳаммадларнинг қавли, еттинчи бобда барчаларининг қавли, саккизинчи бобда имом Зуфарнинг қавли, тўққизинчи бобда имом Шофиъийнинг қавли ва ўнинчи бобда имом Моликнинг қавли жамланган.

Уламолар бу асарнинг байтлари икки минг олти юз олтмиш тўққизта, деганлар.

6. “Бадъул амолий” (қалбдан ёзишлар муқаддимаси). Ушбу асар “Яқулул абду” ва “Қасидатул ломия” номлари билан ҳам машҳур бўлган. “Яқулул абду” номи асарнинг биринчи байти туфайли тарқалган бўлса, мисралари лом ҳарфи билан тугалланиб ёзилгани учун “Қасидатул ломия”, яъни “Ломлик қасида” деб ҳам номланган. Асар қисқа бўлишига қарамасдан, ундаги эътиқодий масалалар мотуридия мазҳабига кўра лўнда тарзда баён этилган, кенг қамровли асар ҳисобланади. “Бадъул амолий” асари ҳижрий 569 йилда ёзиб тугалланган.

Ўший раҳматуллоҳи алайҳнинг қачон вафот этгани ҳақида икки хил машҳур қараш мавжуд:

1. Ҳижрий 569 йилда;
2. Ҳижрий 575 йилда.

Аксар уламолар Ўший раҳматуллоҳи алайҳни ҳижрий 575 йилда вабо касалига чалиниб вафот этган, дейишган.  

“Бадъул амолий” асарининг турли нусхалари
ва уларнинг шарҳлари

“Бадъул амолий” асарининг турли нусхалари орасида кам бўлса-да баъзи фарқлар мавжуд. Мулла Али Қорининг “Зовъул маолий” шарҳида ҳам, “Туҳфатул аолий”да ҳам, Ҳумайдийнинг “Амолий таржимаси” асарида ҳам бир хил 68 та байт келтирилган. Абу Бакр Аҳмад Розийнинг шарҳида эса 60 та байт келтирилган. Асарнинг асосий маълумотлари 60 та байтда баён қилинган бўлиб, қолганларида ўқувчиларга насиҳатлар ва дуолар ўрин олган. Ушбу асарни таҳқиқ қилган баъзи уламолар унинг байтлари етмиш учта эканини айтганлар. Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти кутубхонасида сақланаётган ноёб қўлёзма нусха ҳам ушбу асарнинг байтлари аслида етмиш учта бўлганини тасдиқлайди. Ушбу қўлёзма нусхада “Бадъул амолий” асарининг юқорида зикр қилинган асарларда йўқ бўлган олтита матн келтирилган. Бу матнлар кириш қисмига тааллуқли бўлиб, асосан ҳамду саноларни ўз ичига олган:

إِلَهٌ مَالِكٌ مَوْلَى الْمَوَالِي                   لَهُ وَصْفُ التَّكَبُّرِ وَالتَّعَالِي

إِلَهٌ لَا يُنُازِعُهُ شَرِيكٌ                      وَيَخْلُقُ مَا يَشَاءُ بِلَا مِثَالِ

جَلِيلٌ جَلَّ عَنْ شَبَهٍ وَمِثْلٍ                عَزِيزٌ عَزَّ عَنْ عَمٍّ وَخَالِ

وَأَيْقِنْ أَنَّ كُلَّ الْخَلْقِ فَانٍ                           وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ

وَبَعْدَ الْحَمْدِ وَالتَّوْحِيدِ صَلِّ               عَلَى نُورٍ مُبِينٍ ذِي جَمَالِ

وَأَصْحَابٍ كِرَامٍ مُهْتَدِينَ                            وَأَتْبَاعٍ تَقِيٍّ قَالَ آلِ

Ушбу нусхада мазкур ҳамду сано ва салавоту саломлардан сўнг бошқа       нусхаларда биринчи келган يَقُولُ الْعَبْدُ فِي بَدْءِ الأَمَالِي матни бошланган. Бу олтита матннинг нима учун кўплаб машҳур нусхаларга кирмай қолгани сабаби ҳозирча маълум эмас.   

“Бадъул амолий”нинг аҳли илмларни доимо ўзига жалб қилиб келган ажойиб асар экани унга ёзилган шарҳларнинг кўплигидан ҳам билиниб туради. Саккиз юз йилдан ортиқ вақт давомида матнлари ёд олиниб, маъноларига эътиқод қилиб келинаётган ушбу асарга кўплаб шарҳлар битилган. Турли асрларда битилган шарҳларининг баъзилари қуйидагилардир:      

– Халил ибн Ало Нажорий, Яманий[6] “Нафисур риёз ли иъдамил амроз” (“эътиқоддаги” касалликларни кетказиш йўлидаги кўркам чаманзорлар).

– Изуддин Муҳаммад ибн Абу Бакр ибн Жамоа[7], “Матлаул мисал фи ақоидил исламия ва манбаул камал фи масаилил каламия фи шарҳи қасидатил ломия” (“Ломлик қасида” шарҳидаги Ислом ақидасининг намунавий пиллапояси ва калом масалаларидаги баркамоллик манбаси). Мулла Али Қори “Зовъул маолий”да ушбу китобдан кўп иқтибос келтирган. 

– Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Ғазий, Темиртоший, Ҳанафий[8] “Фаваидул марзия фи шарҳи қасидатил ломия” (“Ломлик қасида” шарҳидаги маъқулланган мазмунлар).

– Мулла Али Қори “Зовъул маолий либадъил амалий” (“Бадъул амолий”нинг улуғворлик ёғдуси). Ушбу шарҳ “Бадъул амолий”нинг энг мўътабар шарҳлардан бири бўлиб, муаллифи уни “Фиқҳул акбар”нинг шарҳини тамомлаганидан сўнг, алоҳида эҳтимом билан ёзган. 

– Муҳаққиқлар гуруҳи “Туҳфатул аолий” (Улуғлар туҳфаси). Ушбу китоб баъзи муҳаққиқ олимлар томонидан Мулла Али Қорининг “Зовъул маолий” асарига ҳошия қилиб битилган. Ҳижрий 1164 йилда ёзилган.  

– Ҳусайн ибн Иброҳим ибн Ҳамза ибн Холил “Лаоли фи шарҳи бадъил амоли” (“Бадъул амолий” шарҳи ҳақида дурлар).

Булардан бошқа ҳам кўплаб шарҳлар ёзилган.

“Бадъул амолий”нинг ўзбек тилидаги
таржима ва шарҳлари

“Бадъул амолий” матнининг ҳозирги кунгача ўзбек тилида нашр қилинган таржима ва шарҳлари қуйидаги асарлардир:

1. Шайх Абдулазиз Мансурнинг “Ақоид матнлари” китобида “Бадъул амолий” матни сўзма-сўз таржима қилинган. Ушбу китоб 2006 йилда нашр қилинган.
2. “Бадъул амолий” матни Ҳумайдий исмли мударрис томонидан татар тилига таржима қилиниб, 1908 йилда “Амолий таржимаси” номи билан Қозон шаҳрида чоп этилган. Бу таржима эски ўзбек ёзувида битилган.
3. Муҳаммад Зоҳид Қутқу ибн Иброҳим Бурсавийнинг “Аҳли суннат вал жамоат ақоиди” китобида “Бадъул амолий” матни шарҳланган. Шарҳ Мулла Али Қорининг “Зовъул маолий” китоби асосида бўлган. Ушбу китобни таниқли шоир Мирзо Кенжабек ўзбек тилига ўгириб, 1999 йилда чоп эттирган. Мирзо Кенжабек “Бадъул амолий” матнини ўзбек тилида ҳам “л” ҳарфи билан тугаллаб ажойиб тарзда таржима қилган.
4. Шайх Назруллоҳхон эшон Ғарибий томонидан “Бадъул амолий” матни шеърий тарзда шарҳланган. Ушбу асар “Қасидаи Амолий шарҳи ва тавҳид манзумаси” номи билан 2008 йилда чоп этилган.

“Эътиқод дурдоналари” ҳақида

Ушбу “Эътиқод дурдоналари” китоби “Бадъул амолий” асарига ёзилган шарҳдир. Шарҳлашда ҳар бир мўмин киши билиши зарур бўлган маълумотларни батафсил ёритишга, уларни тўлдирувчи маълумотларнинг эса хулосасини баён қилишга ҳаракат қилинди. Китобга “Бадъул амолий”нинг ҳижрий 1164 йилда ёзилган “Туҳфатул аолий” асаридаги матн асос қилиб олинди. Эътиқодий масалаларни баён қилувчи назмий асарнинг шарҳи бўлганидан китобга “Эътиқод дурдоналари” деб ном қўйилди. Қолаверса, бундай номлашда эътиқодий масалаларнинг дурдек мусаффоларини жамлашга ҳаракат қилинганига ҳам ишора бор. Ёзишда имкон қадар содда услубда баён этиш билан биргаликда мазкур маълумотлар олинган манбаларни ҳам кўрсатиб боришга ҳаракат қилинди. 

“Эътиқод дурдоналари” дастлаб 2012 йилда нашр қилинган эди. Ўтган йиллар мобайнида ўқувчиларнинг талаб, истак ва мулоҳазаларидан келиб чиқиб  китоб қайта нашрга таёрланди.  Китобнинг ушбу иккинчи нашрида ўқувчиларга янада фойдалироқ бўлиши учун матнларнинг маънолар таржимаси ва луғавий изоҳлари ҳам баён қилинди. Ушбу нашрда ҳам “Туҳфатул аолий” китобидаги матн асос қилиб олинган бўлса-да, уни бошқа китобларда келтирилган матнлар билан қиёслаб чиқилди ва баъзи ўринларда айрим ўзгартиришлар киритилди. Баъзи масалаларни баён қилишда янада тушунарлироқ бўлиши учун жадваллардан ҳам фойдаланилди. Машҳур ақидавий фирқалар ва улар ихтилоф қилган масалаларнинг асосий сабабларини кўрсатиб ўтишга ҳаракат қилинди. Ушбу китоб мотуридия мазҳабидаги машҳур матнлардан бирининг шарҳи бўлганидан дастлаб Имом Мотуридий ва мотуридия мазҳаби ҳақида батафсил маълумот бериш маъқул кўрилди. Шунингдек долзарб мавзуларга бағишланган “Аллоҳ таолога нисбатан мўминнинг одоблари”, “Ирода сифати ҳақида савол жавоблар”, “Дуо ва сабабият қонунлари”, “Аллоҳ таоло макон ва тарафдан холидир” каби кўплаб мақолалар ҳам киритилди.  

“Эътиқод дурдоналари”ни ёзиш жараёнида унинг ушбу илмни энди ўрганаётган ўқувчи тушуна оладиган даражада бўлиши билан бир қаторда, бу соҳанинг мутахасислари ҳам ундан баҳра оладиган даражада бўлишини ҳам доимо назарда тутишга ҳаракат қилинди.       

Аллоҳ таолодан ушбу китобни барча ўқувчиларга манфаатли қилишини сўрайман. Ундаги сатрларда асосий мақсад тўғри ифодаланган бўлса, тўғри йўлга муваффақ қилган Роббимизга ҳамду санолар бўлсин. Агар бирор хато-нуқсонга йўл қўйилган бўлса, раҳмати чексиз меҳрибон Роббимизнинг мағфират қилишини сўрайман.  

Абдулқодир Абдур Раҳим

05 шаъбон 1436 йил – 23 май 2015 йил.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

ТАВҲИД БАЁНИ:

Калимаи тоййиба (Ёқимли калима);

Калимаи шаҳодат (Гувоҳлик калимаси);

Калимаи тавҳид (Тавҳид калимаси);

Калимаи роддил куфр (Куфрни рад этиш калимаси);

Калимаи истиғфор (Мағфират сўраш калимаси);

Калимаи тамжийд (Улуғлаш калимаси);

Иймони мужмал (Умумий иймон);

Иймони муфассал (Батафсил иймон);

Тавҳиднинг луғавий ва истилоҳий маънолари;

[1] Сўфи Оллоҳёрнинг туғилган йили аниқ маълум эмас. Турли тадқиқотчиларнинг қарашларига кўра, бу зот 1630 –1650 йиллар оралиғида Самарқанднинг Каттақўрғон беклигига қарашли Минглар қишлоғида таваллуд топган. Сўфи Оллоҳёр кўплаб илмлар бўйича етук олим ҳамда форсий ва туркий тилларда маҳорат билан ижод этган адиб ҳисобланади. Сўфи Оллоҳёрнинг турли мавзуларга оид кўплаб асарлари бўлиб, уларнинг айримлари қуйидагилардир:

1. “Маслакул муттақин”, (Тақводорларнинг тутган йўли) ақоид ва фиқҳ илмига бағишланган;
2. “Муродул орифийн”, (Орифлар муроди) маъносини англатувчи бу асар ҳам форс тилида таълиф этилган бўлиб, тасаввуф илмига бағишланган;
3. “Махзанул мутеин” (Итоаткорлар захираси) маъносини англатувчи ушбу асар ҳам форс тилида ёзилган бўлиб, ақоид ва фиқҳ илмига бағишланган;
4. “Саботул ожизин” (Ожизлар матонати) маъносини англатувчи ушбу асар ақоид илмига бағишланган бўлиб, ўзбек тилида шеърий услубда ёзилган.

Баъзи олимлар “Нажотут толибин” ва “Фавзун нажот” китобларини ҳам Сўфи Оллоҳёр ёзганини айтишган.

Сўфи Оллоҳёрнинг вафот этган йили кўпчилик тадқиқотчиларнинг маълумотларига кўра, 1721 йилга тўғри келади. Қабри Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудида жойлашган Сурхондарё вилоятининг Олтинсой туманига қарашли Катта Вахшивор қишлоғидадир.

[2] Имом Таҳовий ҳижрий 321-йилда вафот этган.

[3] Аҳмад ибн Мусо Хаёлий ҳижрий 860 ва 870 йиллар оралиғида вафот этган.

[4] Аллома Муҳаммад ибн Абушариф Қудсий ҳижрий 905 йилда вафот этган.

[5] Жалолиддин Суютий ҳижрий 849 йилда Қоҳирада туғилган ва 911 йилда 63 ёшга етиб вафот этган. Имом Суютий тафсир, ҳадис, фиқҳ, балоғат каби кўплаб илмларга тааллуқли 600 (олти юз!) атрофида катта-кичик китоб ва рисолалар ёзиб қолдирган.

[6] Халил ибн Ало Нажорий, Яманий ҳижрий 632 йилда вафот этган.

[7] Изуддин Муҳаммад ибн Абу Бакр ибн Жамоа ҳижрий 819 йилда вафот этган.

[8] Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Ғазий, Темиртоший, Ҳанафий ҳижрий 1004 йилда вафот этган.

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.

Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.

Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Халқимиз доимо хайрли ишлар қилишга ундаб: "Садақа радди бало" деган иборани ишлатади. Дарҳақиқат, инсон Аллоҳ таоло йўлида хайрли ишларни амалга оширса, Аллоҳ таолонинг розилигини қўлга киритади. Аллоҳ таоло розилигини қўлга киритган инсон эса ҳар қандай офат-балолардан омонда бўлади.

“Садақа” сўзи  арабча “сидқ”, “содиқ” сўзларидан олинган бўлиб, “чин юракдан”, “ сидқи дилдан”, “иймон-эътиқодга мос ҳолда иш бажариш” деган маъноларини англатади.  “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” китобида “ садақа” сўзига бундай изоҳ берилади: “Садақа (арабча) – хайр, эҳсон, садақа, муҳтожларга бериладиган хайру-эҳсон”.

Аллоҳ таоло мўмин-мусулмонларни хайр-садақа қилишга буюриб бундай марҳамат қилади: “Эй, сизлар! Аллоҳ йўлида эҳсон қилиш учун чақирилмоқдасиз. Бас, (аниқки) сизларнинг орангизда бахиллик қиладиган кимсалар ҳам бордир. Ким бахиллик қилса, бас, фақат ўз зарарига бахиллик қилур. Аллоҳ Ғаний (бой), сизлар эса фақирдирсиз. Агар сизлар (Аллоҳга итоат этишдан) бош тортсангиз, У (ўрнингизга) сизлардан бошқа бир қавмни алмаштириб қўяр, сўнгра улар сизларга ўхшаган бўлмаслар (балки Аллоҳга итоат қилурлар)” (Муҳаммад сураси, 38-оят).

Хайр-садақа қилиш билан инсоннинг моли камайиб қолмайди. Балки бойлигига барака киради. Ҳадис шарифда бундай дейилади: “Ҳар куни тонгда инсонлар уйқудан уйғонганда ер юзига иккита фаришта тушади. Улардан бири: “Аллоҳ, инфоқ-эҳсон қилган инсоннинг молини тўлдир”, деса, иккинчиси: “Аллоҳ, бахил одамнинг молига талофат етказ” деб дуо қилади.

Хайр-садақа қилиш билан банда Аллоҳ таолонинг мағфиратига сазавор бўлади.

Икрима розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Оиша розияллоҳу анҳога: “Эй Оиша, бир дона хурмони бўлса ҳам садақа қил. Чунки у оч қолганни тўйдиради ва худди сув оловни ўчиргандек, хатони ўчиради”, дедилар.

Садақа қилиш ёмонликларнинг даф бўлишига сабаб бўлади. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Албатта, Аллоҳ азза ва жалла бир садақа сабабидан етмишта ёмон ўлимни қайтаради", дедилар.

Ушбу ҳадис шарифни шарҳ қилган уламолар инсоннинг садақаси Аллоҳнинг даргоҳида қабул бўлса, бу садақа туфайли унга келаётган ёмонликлар, офат-балолар даф бўлади. Шунинг учун ҳар бир киши яхшиликни, садақа қилишни зинҳор паст санамаслиги, садақа қилиш билан  улуғ ажрларга, даражаларга етишиш мумкинлигини билиши ва шунга яраша амал қилиши лозим.

Бошқа ҳадисда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кишининг ўз қўли билан камбағалга (садақа) бериши, уни ёмон ҳолларга тушиб қолишидан сақлайди”, деганлар.

Қилаётган хайр-садақаларимизни Аллоҳ таоло ижобат қилиб, барчамизни турли офат-балолардан асрасин!

Руҳиддин АКБАРОВ

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Қашқадарё вилояти вакиллиги ходими

Улуми Қуръонга оид илмлар ичида «Сабаби нузул» илми алоҳида ўрин тутади. Қуръони Каримни ўрганиш ва ундан шаръий ҳукмлар чиқаришда ушбу илмнинг фойдаси жуда ҳам каттадир. Бу борада Қуръони Карим оятлари икки турга тақсимланади:

Биринчи тур: Ҳеч қандай сабабсиз, тўғридан-тўғри нозил бўлган оятлар.

Қуръони Каримнинг кўпгина оятлари асосан ушбу турга киради. Улар инсониятни ҳидоятга бошлаш учун сабабсиз нозил қилинган.

Бироқ «Аслида буларни ҳам сабабли дейиш мумкин, чунки улар ҳам қайсидир шахсий ёки ижтимоий ҳолат тақозосига кўра нозил қилинган», деган уламолар ҳам бор.

Иккинчи тур: Бирор сабабга боғлиқ равишда нозил бўлган оятлар.

Бундай оятлар маълум сабабларга кўра нозил этилгандир. Ушбу бахсимизда ҳудди шу тоифага кирувчи оятлар ҳақида батафсил сўз юритамиз.

«Сабаби нузул»нинг маъноси

Қуръони Каримдан ваҳий нозил бўлишига боис бўлган нарса «Сабаби нузул» дейилади.

Бошқача қилиб айтганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида бирор ҳодиса рўй беради ёки у зотга савол берилади. Шу муносабат ила бир ёки бир неча оятлар нозил бўлиб, Аллоҳ таоло уларда мазкур ҳодисага боғлик нарсани баён қилади ёки саволга жавоб беради. Ана ўша ҳодиса ва савол «Сабаби нузул» бўлади.

Ибн Жарир, Воҳидий, Фирёбий ва Ибн Абу Ҳотим Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қиладилар:

«Яҳудийлардан Шос ибн Қайс исмли одам Авс ва Ҳазраж қабиласига мансуб арабларнинг мажлис қуриб, гаплашиб ўтирган жойларидан ўтди. Жоҳилият вақтида бир-бирига адовати кучли бўлган бу кишиларнинг бундай улфат бўлиб ўтиришлари унинг ғашига тегди ва «Булар бирлашсалар, биз булар билан ёнма-ён яшай олмай қоламиз», деб, бир яҳудий болани чақирди ва унга: «Арабларнинг ичига бориб ўтиргин-да, уларга «Буъос» кунини эслат ва у ҳақдаги шеърлардан ўқиб бер», деб буюрди. («Буъос» кунида Авс ва Ҳазраж қабилалари қаттиқ урушиб, Авс ғолиб чиққан эди.) Ҳалиги яҳудий бола Шоснинг айтганини қилди. Ўтирганлар тортишиб, аччиқлашиб, урушиб кетишди. «Қурол!!! Қурол!!!» деб бақиришди. Бу можаро Пайғамбар алайҳиссолату вассаломга бориб етганда, ҳузурларидаги муҳтожирлару ансорийларни олиб, уларнинг олдига бордилар. Уларга:

«Мен ичингизда туриб, Аллоҳ сизларни Ислом билан икром қилганидан кейин, жоҳилият ишини кесганидан кейин, орангизга улфатликни солганидан кейин ҳам жоҳилият даъвосини қиласизларми?» дедилар.

Одамлар душманнинг гапига учиб, шайтон йўлига юрганларини англаб етдилар. Қуролни ташлаб, йиғлаб, қучоқлашиб кетдилар. Расулуллоҳ билан бирга итоаткор ҳолда қайтдилар.

Шунда Оли Имрон сурасидаги ушбу оят нозил бўлди:

وَٱعۡتَصِمُواْ بِحَبۡلِ ٱللَّهِ جَمِيعٗا وَلَا تَفَرَّقُواْۚ وَٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ إِذۡ كُنتُمۡ أَعۡدَآءٗ فَأَلَّفَ بَيۡنَ قُلُوبِكُمۡ فَأَصۡبَحۡتُم بِنِعۡمَتِهِۦٓ إِخۡوَٰنٗا وَكُنتُمۡ عَلَىٰ شَفَا حُفۡرَةٖ مِّنَ ٱلنَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنۡهَاۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمۡ ءَايَٰتِهِۦ لَعَلَّكُمۡ تَهۡتَدُونَ١٠٣

«Барчангиз Аллоҳнинг арқонини маҳкам тутинг ва бўлиниб кетманг. Ва Аллоҳнинг сизга берган неъматини эсланг: бир вақтлар душман эдингиз, бас, қалбларингизни улфат қилди. Унинг неъмати ила биродар бўлдингиз. Ўтли жар ёқасида эдингиз, сизни ундан қутқарди. Аллоҳ сизга Ўз оятларини ана шундай баён қилади. Шоядки, ҳидоят топсангиз» (103-оят).

Демак, оятдаги хитоб аслида барча Ислом умматига бўлса ҳам, тушаётган пайтда мадиналик Авс ва Хазраж қабилаларига қаратилган эди. Уларнинг ораларида бўлиб ўтган ҳодиса Ислом умматига қилинадиган умумий амрнинг ўша вақтда нозил бўлишига сабаб бўлган.

Аллоҳ таоло Исро сурасида марҳамат қилади:

وَيَسۡ‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱلرُّوحِۖ قُلِ ٱلرُّوحُ مِنۡ أَمۡرِ رَبِّي وَمَآ أُوتِيتُم مِّنَ ٱلۡعِلۡمِ إِلَّا قَلِيلٗا٨٥

«Ва сендан pyҳ ҳақида сўрарлар. Сен: «Руҳ Роббимнинг ишидир. Сизга жуда оз илм берилгандир», деб айт» (85-оят).

Ушбу ояти кариманинг нозил бўлиш сабаби ҳақида икки ривоят келтирилади.

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал, имом Насаий, Ҳоким ва Ибн Ҳиббон каби муҳаддислар ҳазрати Абдуллоҳ ибн Аббосдан қилган ривоятда қуйидагилар айтилади:

«Қурайшликлар яҳудийларга: «Бизга бир нарса ўргатинг, манави одамдан сўрайлик», дейишди. Улар: «Руҳ ҳақида сўранглар», дедилар. Шунда қурайшликлар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан руҳ ҳақида сўрашди. Бу сўровга жавобан «Ва сендан руҳ ҳақида сўрарлар...» ояти нозил бўлди».

Имом Бухорий ва имом Муслим ҳазрати Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда эса қуйидагилар айтилади:

«Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан Мадина кўчаларидан бирида борар эдим. У киши бир шохга таяниб олган эдилар. Шу пайт бир гуруҳ яҳудийларга дуч келдилар. Улар бир-бирларига: «Бундан руҳ ҳақида сўранглар», дейишди. Улардан бирлари ўринларидан туриб келиб, руҳ ҳақида сўради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жавоб бермай, жим туриб қолдилар. Мен у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий келаётганини дарҳол сездим. Турган жойимда кутдим. Ваҳий нузули тўхтаганидан сўнг, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ва сендан руҳ ҳақида сўрарлар...» оятини тиловат қилдилар».

Шунинг учун ҳам баъзи тафсирчи уламоларимиз: «Ушбу ояти карима икки марта, яъни Маккада бир, Мадинада бир нозил бўлган», дейдилар.

Шу масалада келган бошқа ривоятларга кўра, яҳудийлар руҳ ҳақидаги саволга Аллоҳдан бошқа ҳеч ким жавоб бера олмаслигини аввалдан билганлар. Тавротда шу ҳақда маълумот бўлган. Улар қурайшликларга Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан руҳ ҳақида сўрашни ўргатишлари билан бирга, «Агар жавоб берса, Пайғамбар эмас, жавоб бермаса, ҳақиқий Пайғамбар бўлади», дейишган. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақиқий Пайғамбар бўлганлари учун ҳам руҳ ва унинг моҳияти ҳақидаги саволларга жавоб бермадилар. Аллоҳ таоло берган жавобни уларга ўқиб бердилар, холос. Бу жавоб

«Руҳ Роббимнинг ишидир», дейиш эди.

Демак, бу оятнинг нозил бўлишига яҳудийлар тарафидан берилган савол сабаб бўлган.

«Сабаби нузул» илмининг фойдалари 

«Сабаби нузул» илмининг фойдалари кўп бўлиб, улардан баъзилари қуйидагилардан иборат:

Биринчи фойда: Аллоҳ Қуръони Каримда нозил қилган нарсанинг муайян ҳикматини билиш мўминга ҳам, мўмин эмасга ҳам манфаатлидир. Сабаби нузулни билган мўминнинг иймони мустаҳкам бўлади, Аллоҳнинг Китобига амал қилишга рағбати кучаяди. Чунки у сабаби нузулни билиш орқали оятларнинг маъноларини яхшироқ, аниқроқ ҳамда тўлиқроқ тушуниш имконига эга бўлади. Бинобарин, оятларга амал қилиши ҳам осонлашади, кучаяди.

Мўмин бўлмаган шахснинг эса бундаги ҳикматларни кўриб, иймонга келиши умид қилинади.

Иккинчи фойда: Оятнинг маъносини тушунишга ва уни тушунишдаги қийинчиликни кетказишга ёрдам беради.

Ҳатто Воҳидийга ўхшаш олимлар: «Оятнинг тафсирини унинг қиссаси ва сабаби нузулини билмасдан англаш қийин», деганлар. Бошқалари эса: «Сабаби нузулни билиш оятнинг маъносини тушунишга ёрдам беради», дейишган.

Ушбу маънони тўлиқроқ англаб етиш учун баъзи мисоллар келтирайлик.

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

وَلِلَّهِ ٱلۡمَشۡرِقُ وَٱلۡمَغۡرِبُۚ فَأَيۡنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجۡهُ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ وَٰسِعٌ عَلِيمٞ١١٥

«Машриқу мағриб Аллоҳникидир, қаёққа юзлансан-гиз, Аллоҳнинг юзи ўша ерда. Албатта, Аллоҳ қамрови кенгдир, ўта билувчидир» (115-оят).

Ушбу оятнинг сиртқи маъносига қараладиган бўлса, намоз ўқийдиган одам қаёққа қараб ўқиса ҳам бўлавериши келиб чиқади. Қиблага қараб намоз ўқиш шарт бўлмай қолади. Аммо саҳобаи киромлардан қилинган ривоят бу оятнинг ҳақиқий ва тўғри маъносини англаб етишга ёрдам беради. 

Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: 

«У киши: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам нафл намозни уловлари устида у қаёққа юзланса, ўша ёққа қараб ўқир эдилар. Ўзлари Маккадан Мадинага келаётган эдилар, деди. Сўнгра Ибн Умар «Машриқу мағриб Аллоҳникидир» оятини қироат қилди ва: – Ушбу оят мана шу ҳақда нозил бўлган», деди». 

Омир ибн Рабиъа розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан зулматли кечада сафарда эдик. Қибла қайси тарафда эканини била олмадик. Биздан ҳар бир киши ўз қаршисига қараб намоз ўқиди. Тонг оттирганимиздан кейин буни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга зикр қилдик. Бас, «...қаёққа юзлансангиз, Аллоҳнинг юзи ўша ерда» ояти нозил бўлди». 

Иккаласини Термизий ривоят қилган.

Мана шу ривоятлар билан оятнинг маъноси тўғри тушунилди ва ҳақи қати аён бўлди.

Аллоҳ таоло Оли Имрон сурасида марҳамат қилади:

لَا تَحۡسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَفۡرَحُونَ بِمَآ أَتَواْ وَّيُحِبُّونَ أَن يُحۡمَدُواْ بِمَا لَمۡ يَفۡعَلُواْ فَلَا تَحۡسَبَنَّهُم بِمَفَازَةٖ مِّنَ ٱلۡعَذَابِۖ وَلَهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٞ١٨٨

«Қилганларига хурсанд бўлиб, қилмаганларига мақталишни суядиганларни азобдан нажотда деб ҳисоблама. Уларга аламли азоб бор!» (188-оят)

Ушбу ояти кариманинг сиртқи маъносига қараладиган бўлса, қилган ишига хурсанд бўлиб, қилмаган ишига мақталишни хуш қурадиганларнинг ҳаммаси аламли азобга учраши муқаррар бўлади. Марвон ибн Ҳакамга ҳам бу маъно ноаниқ бўлиб қолганда, одам юбориб, Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳудан сўратган. 

«Марвон ўз эшикоғасига: «Эй Рофеъ, Ибн Аббосга бориб, «Агар қилмаганига хурсанд бўлиб, қилмаганига мақталишни суядиган ҳар бир одам азобланадиган бўлса, албатта, ҳаммамиз азобланар эканмиз-да?» дегин», деди. Шунда Ибн Аббос: «Сизларнинг бунга нима даҳлингиз бор? Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам яҳудийларни чақириб, бир нарса ҳақида сўраган эдилар, улар уни у зотдан яширишди. У зотга бошқа нарсанинг хабарини беришиб, ҳузурларидан ҳудди у зот сўраган нарсанинг хабарини бергандек бўлиб чиқишди. Шу билан бирга, бунинг учун мақтовталаб бўлишди. Беркитганларидан ўзларича хурсанд бўлишди», деди.

Сунг Ибн Аббос «Аллоҳ: «Уни одамларга албатта баён қилгайсиз ва беркитмассиз», деб, китоб берилганларнинг аҳду паймонларини олганини эсла» ва «Қилганларига хурсанд бўлиб, қилмаганларига мақталишни суядиганларни азобдан нажотда деб ҳисоблама» оятларини қироат қилди».

Бухорий ва Термизий ривоят қилганлар.

Улуғ саҳобий Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу одамларнинг маълум бир оятнинг маъносини тушунмаганларини эътиборга олиб, уларга оятни унинг нозил бўлиш сабаби билан англатмоқдалар. Ушбу ривоятда келган биринчи ояти каримада аҳли китобларнинг, хусусан, яҳудийларнинг аҳдни бузиб, ҳиёнат қилишлари ўзига хос услубда баён этилган.

«Аллох: «Уни одамларга албатта баён килгайсиз ва беркитмассиз» деб, китоб берилганларнинг ахду паймонларини олганини эсла».

Аслида, Аллоҳ уларга китоб бераётган пайтда «Бу китобни одамларга албатта баён қиласиз ва беркитмайсиз», деб аҳд олган эди. Жумладан, улар ўз китобларида Муҳаммад алайҳиссаломнинг келишлари, у зотнинг васфлари ва у киши ҳақидаги кўпгина маълумотлар зикр қилинганлигини беркитмасдан, одамларга баён қилишлари керак эди. Улар рози бўлиб, аҳд бериб олган бўлсалар ҳам, аҳдни буздилар.

Ҳадиси шарифда келган оятнинг давомида:

«Бас, уни ортларига караб отдилар ва озгина баҳога сотдилар», дейилади.

Яъни аҳли китоблар аҳдни ортларига қараб отдилар ва ўша аҳднинг ўрнига бу дунёнинг арзимас матоҳини олдилар.

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам яҳудийлардан Тавротда ўзлари ҳақида келган оятларни сўраганларида, улар у кишидан мазкур нарсани беркитишди ва гапни чалғитиб, бошқача маълумотларни келтиришди. У зотнинг ҳузурларидан ҳудди сўраган нарсаларининг хабарини бергандек бўлиб чиқишди. Шу билан бирга, бу ишлари учун мақталишни исташди. Пайғамбар сўраган нарсани беркитганларидан ўзлари хурсанд бўлдилар.

Шунда қуйидаги ояти карима нозил бўлди: 

«Қилганларига хурсанд бўлиб, қилмаганларига мақталишни суядиганларни азобдан нажотда деб ҳисоблама. Уларга аламли азоб бор!»

Бу ояти каримада Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга хитоб қилинмоқда. Яҳудийлар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам сўраган нарсани беркитиб, ўрнига бошқа нарсани айтиб, қилмишларига хурсанд бўлиб, қилмаган ишлари учун эса мақталишни истаб юрганлари билан улар азобдан қочиб қутула олмайдилар. Улар албатта аламли азобларга учрайдилар.

Ана энди мазкур оятнинг маъноси равшан бўлди. Унинг равшан бўлишига «Сабаби нузул» илми ёрдам берди.

2. Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَيۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ

«Албатта, Сафо ва Марва Аллоҳнинг шиорларидандир. Ким Байтни ҳаж ёки умра қилса, унга икковлари ўртасида саъй қилиши гуноҳ эмас» (158-оят).

Ушбу ояти кариманинг сиртқи маъносига қараладиган бўлса, кимдир ҳаж ёки умра қилганда Сафо ва Марва орасида саъй қилса, гуноҳ бўлмайди, саъй қилмаса ҳам бўлаверади, деган маъно чиқади. Жумладан, Урва ибн Зубайр розияллоҳу анҳу ҳам худди шундай тушунган. Аммо сабаби нузулни билганидан кейин ҳақиқатни англаб етган. 

Урва розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Мен Оишага:

«Менимча, бир киши Сафо билан Марва орасида саъй қилмаса, зарар бўлмайди», дедим.

«Нима учун?» деди.

«Чунки Аллоҳ таоло: «Албатта, Сафо ва Марва Аллоҳнииг шиорларидандир. Ким Байтни ҳаж ёки умра қилса, унга икковлари ўртасида саъй қилиши гуноҳ эмас», деган», дедим.

«Сафо ва Марва орасида саъй қилмаган одамнинг ҳажини ҳам, умрасини ҳам Аллоҳ тугал қилмайди. Агар сен айтгандек бўлганида, «Икковлари ўртасида саъй қилмаса, гуноҳ эмас», дейиларди. Нима учун ундай бўлганини биласанми? Ансорлар жоҳилиятда денгиз бўйидаги икки санамга ният қилиб, талбия айтар эдилар. Улар Исоф ва Ноила деб аталар эди. Сўнгра келиб, Сафо ва Марва орасида саъй қилар эдилар. Кейин соч олдирар эдилар. Ислом келганда иккиси орасида худди жоҳилиятдаги каби тавоф қилишни ёқтирмадилар. Шунда Аллоҳ азза ва жалла: «Албатта, Сафо ва Марва Аллоҳнинг шиорларидандир»(ояти)ни нозил қилди. Бас, улар саъй қилдилар», деди».

Бошқа бир ривоятда:

«Эй опамнинг ўғли, қандай ҳам ёмон гап айтдинг! Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саъй қилганлар ва мусулмонлар ҳам саъй қилдилар. Бас, суннат бўлиб қолди», дейилган.

Бухорий, Муслим, Абу Довуд, Термизий ва Насаий ривоят қилишган.

Ушбу ривоятда Қуръони Карим оятларидан бирини, яъни Сафо ва Марва орасида саъй қилишга оид оятни нотўғри англаш оқибати ва уни тузатиш лозимлиги ҳақида Оиша онамиз томонларидан батафсил тушунтириш берилмоқда. Ривоят қаҳрамонларидан Урва ибн Зубайр розияллоҳу анҳу Оиша онамизнинг опалари Асмо бинт Абу Бакр розияллоҳу анҳонинг кичик ўғилларидир. У киши «Ким Байтни ҳаж ёки умра қилса, унга икковлари ўртасида саъй қилиши гуноҳ эмас» оятининг нозил бўлиш сабабини билмаганлари учун уни нотўғри тушунганлар. У киши ҳаж ёки умра қилувчилар Сафо ва Марва ўртасида саъй қилмаса, зарари йўқ, деган фикрга борганлар ва буни холалари – Оиша онамизга айтганлар. Оиша онамиз ҳамма тафсилотларни билганлари учун, жиянларининг хатосини тўғрилаганлар. 

Бухорийнинг лафзида:

«Албатта, бу ансорийлар тўғрисида нозил бўлган. Улар Исломдан олдин Манот Тоғияга ният қилиб, талбия айтар эдилар. Улар унга Мушаллал олдида ибодат қилар эдилар. Ким унга атаб эҳром боғласа, Сафо ва Марва орасида саъй қилишни ўзига эп кўрмас эди. Улар Исломга кирган чоғларида Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан бу ҳақда сўрадилар. Шунда ушбу оят нозил бўлди.

Абу Бакр айтдики: «Мен ушбу оятнинг икки гуруҳ ҳақида нозил бўлганини эшитдим. Иккиси ҳам жоҳилият вақтида Сафо ва Марва орасида тавоф қилишни ўзига эп кўрмаганлар ҳақида ва жоҳилиятда иккиси орасида тавоф қилиб юриб, Исломда уни ўзига эп кўрмаганлар ҳақида», дейилган.

Ушбу ривоятда исми зикр қилинган Манот Тоғия жоҳилият аҳлининг энг катта бутларидан бири бўлган. Мазкур бутни Амр ибн Луҳаф исмли киши Қадид деган жойга яқин бўлган Мушаллал номли кириш жойига қўйган бўлиб, ансорийлар Исломдан олдин ўша бутнинг олдида эҳром

боғлаб, ҳаж ва умрани бошлар эканлар. Мазкур бутнинг олдида эҳром боғлаганлар. Сафо ва Марва орасида саъй қилишдан ҳижолат бўлиб қолар эканлар. Демак, жоҳилият вақтида Сафо ва Марва орасида саъй қилишни ўзига эп кўрмаганлар ансорийлар экан.

Исломдан олдинги даврда Сафо тепалигига Исоф исмли, Марва тепалигига Ноила исмли бутлар қўйилганлигини, қурайшликлар саъй қилиб бориб, ўша ерга етганларида уларни улуғлашларини юқорида баён қилдик. Исломга кирганларидан кейин улар бу икки тепалик орасида саъй қилишни ўзларига эп кўрмай қолдилар. Демак, жоҳилиятда иккиси орасида саъй қилиб юриб, Исломда уни ўзига эп кўрмаганлар мухожирлар экан.

Аллоҳ таоло «Албатта, Сафо ва Марва Аллоҳнинг шиорларидандир. Ким Байтни ҳаж ёки умра қилса, унга икковлари ўртасида саъй қилиши гуноҳ эмас» деган ояти каримани нозил қилиб, уларнинг нотўғри мулоҳазаларини тузатиб, ҳаж ва умрани ният қилган киши учун Сафо ва Марва орасида саъй қилиш Ислом шариатида собит қолишини баён этди.

Учинчи фойда: Оят нима ҳақида нозил бўлганини аниқ билиш. Бу эса ҳар бир нарсани ўз ўрнига қўйишга, бошқаси билан аралаштириб юбормасликка ёрдам беради.

Тўртинчи фойда: Ҳар бир оятни эшитган одам учун унинг нозил бўлиш сабабини билиш ёдлашни, тушунишни ва илоҳий каломни қалбга жо қилишни осонлаштиради.

САБАБИ НУЗУЛНИ БИЛИШ ЙЎЛИ

Сабаби нузулни билишнинг саҳиҳ нақлдан бошқа йўли йўқдир. 

Воҳидий Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ўзингиз билмаган гапни гапиришдан сақланинг. Ким менга нисбатан қасддан ёлғон гапирса, дўзахдаги ўрнига тайёрланаверсин. Ким Қуръонга нисбатан ёлғон гапирса, дўзахдаги ўрнига тайёрланаверсин», дедилар».

Шунинг учуй ҳам бирор оятнинг сабаби нузули ҳақида ушбу оятларнинг нозил бўлишига бевосита гувоҳ бўлган, нозил бўлиш сабабларини билган, унинг илмини баҳс қилган зотлардангина тўғри йўл билан нақл қилиш мумкин.

Шунга биноан, сабаби нузул саҳобийдан нақл қилинган бўлса, бошқа ривоят билан тасдиқланган бўлмаса ҳам, қабул қилинаверади. Чунки саҳобийдан ривоят қилинган нарса Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан нақл қилинган нарсанинг ҳукмидадир. Зотан, бу каби нозик масалаларда саҳобийлар ўзларича бир ган айтмайдилар. Улар бу борада фақат эшитган, кўрган, ҳозир бўлган ва тасдиқланган нарсаларнигина гапирадилар.

Агар сабаби нузул ҳақида мурсал (яъни санадида саҳобий тушиб қолган) хабар нақл қилинса, уни бошқа бир мурсал қувватласагина ва уни Мужоҳид, Икрима ва Саъид ибн Жубайрга ўхшаш катта олим, муфассир тобеъинлар ривоят қилсагина, қабул қилинади.

САБАБИ НУЗУЛНИНГ ИФОДА ТУРЛАРИ

Сабаби нузулни ифода қилиш бўйича ишлатиладиган таъбирлар ҳам турлича бўлади.

Баъзида «Фалон оятнинг сабаби нузули бундай», дея очиқ айтилади. Унда сабаб аниқ бўлади ва бошқа гапга ўрин қолмайди.

Баъзида «сабаб» сўзи очиқ айтилмайди. Лекин оятнинг нозил бўлиши ҳақидаги ҳодисанинг сўнгида «фа» таъкиб ҳарфи келтирилади. Мисол учун, «Ундай бўлди. Бундай бўлди. Бас, фалон оят нозил бўлди», дейилади. Бу ҳам сабаби нузулни ифода этадиган таъбир ҳисобланади.

Гоҳида Расулуллоҳ, соллаллоҳу алайҳи васалламга савол берилади. Сўнгра у зотга ваҳий қилинади. У зот саволга ваҳийда нозил бўлган нарса ила жавоб берадилар. Бу ердаги таъбирда «сабаби нузул» лафзи ҳам, «фа» таъқиб ҳарфи ҳам бўлмайди. Аммо сабаб гапнинг боришидан билиб олинади. Бунинг ҳукми ҳам сабаби нузулни баён қилган ҳукмидадир.

Гоҳида «сабаб» сўзи ҳам, «фа» таъқиб ҳарфи ҳам, саволга жавоб ҳам келмай, «Фалон оят фалон нарса ҳақида нозил бўлган», дейилади. Бу иборани сабаби нузул ҳақидаги матн деб бўлмайди. У сабаби нузулдан бошқа маънони ҳам ифода этиши эҳтимоли бор. Қай бир эҳтимол кучли эканини бошқа белги ва аломатлардан билиб олинади.

Шунга биноан, бир мавзуда икки хил ибора келса, улардан бири сабаби нузулни аниқ ифода этса, иккинчиси аниқ ифода этмаса, биринчиси сабаби нузул дея қабул қилинади. Иккинчиси эса оят далолат қилган нарсанинг баёни дейилади.

Келинг айтилган фикрларга мисол келтирайлик. 

Ибн Мункадирдан ривоят қилинади:

«Жобир розияллоҳу анҳунинг: «Яҳудийлар: «Агар эркак хотинига орқа томонидан олдига яқинлик қилса, бола ғилай бўлади», дер эдилар. Шунда «Аёлларингиз экинзорларингиздир. Бас, экинзорингизга хоҳлаганингиздай келинг» ояти нозил бўлди», деганини эшитдим».

Термизий ва Бухорий ривоят қилганлар.

Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Аёлларингиз экинзорларингиздир» аёлларнинг орқаларидан келиш ҳақида нозил қилинган».

Бухорий ривоят қилган.

Бу ерда Жобир розияллоҳу анҳунинг ривояти сабаби нузул иборасидир. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳунинг ривояти эса мазкур масала бўйича шариат ҳукмини баён қилишдан иборат бўлади.

Тафсирчиларнинг «Бу оят фалон нарса ҳақида нозил бўлган, мана буниси фалон нарса ҳақида нозил бўлган» каби гаплари ва ихтилофлари сабаби нузул бўла олмайди.

Аммо сабаби нузул ҳақидаги матн экани аниқ бўлган иборалар орасида ихтилоф бўлса, алоҳида ўрганиб, кейин хулоса қилинади. Мазкур ихтилофлар қуйидагича бўлиши мумкин:

Сабаб бир нечта, нозил бўлган нарса битта.

Сабаб битта, нозил бўлган нарса бир нечта.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Сабаб бир нечта, нозил бўлган нарса битта бўлиши;

Сабаб битта, нозил бўлган оятлар бир нечта бўлиши;

Қуръони Карим эъжози;