Имом Абу Исо Термизийнинг илмий-маънавий мероси

Имом Абу Исо Термизий жаҳон тамаддунига ўзининг маънавий-илмий мероси билан катта ҳисса қўшган буюк олимлардан ҳисобланади. Аллома таниқли ҳофиз имомлардан бири бўлиб, унинг маънавий мероси мусулмонларга манфаатли бўлиб келмоқда[1]. Манба ва адабиётларда муҳаддис қаламига мансуб асарлар сони аниқ қайдланмаган бўлса-да, йигирмага яқини зикр қилиб ўтилган. Шунга қарамасдан, кўпчилик олимларнинг фикрича унинг ҳали номаълум китоблари ҳам мавжуд. Шубҳасиз, “Сунани Термизий” ҳадис тўплами Имом Абу Исо Термизийнинг шоҳ асари ҳисобланади. Бу китоб олимнинг бир умрлик илмий сафар машаққатларининг самараси бўлиб, уни “Адҳа” куни 270/883-884 йили ёзиб тугатган[2]. Муаллифнинг ўзи китоби ҳақида бундай дейган: “Ушбу китобни тасниф қилганимдан кейин, уни Ҳижоз, Ироқ ва Хуросон уламоларига тақдим этдим. Улар розилик билдириб, қабул қилдилар. Кимнинг уйида ушбу китобдан бўлса, ўша хонадонда худди Набий саллаллоҳу алайҳи ва саллам гапираётгандек бўлади”[3].

Муҳаддис ва унинг “Сунани Термизий” китоби ҳақидаги нафақат замонасининг, балки бугунги куннинг олимлари ҳам ижобий фикрлар билдирмоқда. Жумладан, Ҳофиз Муҳаммад ибн Ҳиббон ибн Аҳмад ат-Тамимий ал-Бустий (ваф. 354/965 й.) ўзининг “Китоб ас-Сиқот” номли асарида Абу Исо Термизий ҳақида бундай деган: “Абу Исо Термизий ҳадисларни жамлаган, ёзган, ёд олган ва зикр қилганлардан биридир”[4]. Абу Саид ал-Идрисий бундай деган: “Ҳифзда унга тенг келадигани бўлмаган”[5].

Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъоний (ваф. 562/1166 й.) ўзининг “Китоб ал-Ансоб” асарида Абу Исо Термизийни бундай васф этган: “Муноқашасиз, у ўз асрининг пешқадами бўлиб, турли асарлар соҳибидир. Ҳадис илмида эргашиладиган имомлардан биридир”[6].

Бу ҳақида машҳур ҳанафий олимларидан Аҳмад ибн Мустафо Тошкўпризода (901-968/1495-1561) ўзининг “Мифтоҳ ас-саода” номли китобида бундай деган: “Буюк ҳофиз уламолардан бири эди. Фиқҳда қимматли асарлари бор. Ҳадисни бир гуруҳ муҳаддис олимлардан ўрганган бўлиб, “биринчи табақа” шайхлари билан кўришган. Ҳадис илмида кўпгина китоблар ёзган. Унинг ушбу “Ал-жомиъ-ас-саҳиҳ” китоби бу асарлар орасидаги энг фойдалиси, энг ихчам тартиблиси ва энг такрори озидир. Унда бошқа ҳадис китобларида учрамайдиган хусусиятлар ҳам мавжуд. Жумладан, мазҳаблар ва истидлол (далил келтириш) жиҳатлари эътиборга олинган, саҳиҳ, ҳасан ва ғариб деб ҳадис даражалари аниқ белгиланган. Бу китобда жарҳ ва таъдилга ўрин ажратилган; китоб охирида иллатларга доир махсус бир боб илова қилинган. Хуллас, бу китобда улкан фойдалар жамлангандир. Китобни мутолаа қилган кишилар бунга тан берадилар”[7].

Машҳур муаррих олимлардан Шиҳабуддин Абулфаллаҳ Абдулҳай ибн Аҳмад ад-Дамашқий (1032-1089/1623-1678) ҳам ўзининг “Шазарот аз-заҳаб” китобида “Тенгдошларининг таниқлиси ва хотира ҳамдаетукликда бир мўъжиза эди”, дея таъкидлаган[8].

Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий (ваф. 748/1347 й.) ўзининг “Мизон ал-иътидол фи нақд ар-рижол” асарида олимни “Билиттифоқ, Абу Исо Термизий ишончга созовор инсон”, деб таъкидлаган[9].

Ал-Идрисий ҳам у зотни “Ҳадис илмида эргашиладиган имомлардан бири бўлган”, деб тавсифлайди[10].

Шунингдек, ушбу китоб ҳақида Ҳофиз Абул-Фазл Ал-Мақдисий қуйидагича баён этган: “Ҳиротда имом Абу Исмоил Ал-Ансорийдан эшитдим. У ўз мажлисида, Термизий ва унинг китоби борасида сўз кетганида бундай деди: “Менинг учун унинг (Термизийнинг) китоби Бухорий ва Муслим китобларидан кўра фойдалироқ. Чунки,Саҳиҳи Бухорий ва Саҳиҳи Муслимдан фақат мутахассис олимларгина фойдалана олади. “Сунани Термизий”дан эса ҳар ким фойдаланиши мумкин”[11].

Шайх Абдулазиз Мансур ушбу асари ва унинг таркибий тузилиши ҳақида шундай деган: Улуғ ватандошимиз – Абу Исо Муҳаммад Ат-Термизийнинг қўлингиздаги “Сунани Термизий” китоби “Ал-жомиъ ас-саҳиҳ” (“Ишонарли тўплам”), “Ал-жомиъ ал-кабир” (“Катта тўплам”) ёки (“Саҳиҳи Термизий”) номлари билан ҳам машҳур. Аммо ҳазрати Имом Ат-Термизий ҳадис илмида “Сунани Термизий” йўналишига асос солган муҳаддислардан бўлгани учун бу китоб, асосан, “Сунани Термизий” номи билан шуҳрат қозонган. Маълумдирки, Ер юзи мусулмонларининг асосий кўпчилиги ҳазрати Имоми Аъзам мазҳабларига риоя қиладилар. “Сунани Термизий” китобида эса худди ана шу мазҳаб жиҳатлари эътиборга олинган. Ҳанафий мазҳабининг фикр-қарашларини Имом Ат-Термизий “Куфа аҳли”нинг фикр-қарашлари тарзида баён қилганлар[12].

“Сунани Термизий” ҳадис тўплами манбаларда турли номлар билан келтирилган. Жумладан, улардан қуйидагиларни келтириш мумкин:

1. Ал-Жомиъ. Бу номни Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний ўзининг “Таҳзиб ат-таҳзиб” номли асарида ва Аҳмад ибн Абдуллоҳ ал-Жазарий ўзининг “Хулосот Таҳзиб таҳзиб ал-камол” номли китобида зикр қилганлар[13].
2. Ал-Муснад ас-саҳиҳ. Мансур ал-Холидий бу ҳақида шундай деган: “Абу Исо деди: Мен бу китоб, яъни, “Ал-Муснад ас-саҳиҳ”ни тасниф қилиб, уни Ҳижоз, Ироқ ва Хуросон уламоларига тақдим этдим. Улар уни ижобий қабул қилдилар”[14].
3. Ас-Сунан. Китобнинг бу ном билан аталишига сабаб шуки, ундаги ҳадисларнинг фиқҳий мавзулар тартибида таснифланганлигидир. Асарнинг ушбу номи бошқаларига нисбатан кенг танилгани ва асар таркибига моси ҳисобланади.
4. Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ.“Сунани Термизий” асарига нисбатан бу номни Ҳожи Халифа (1017-1067/1609-1657) ўзининг “Кашф аз-зунун”номли асарида ва Исмоил Пошо Бағдодий (ваф. 1339/1920 й.) “Ҳадият ал-орифин” китобида келтирилганлар[15].
5. Китаб ас-саҳиҳ.
6. Ал-Муснад ал-Жомиъ. Бу номни Ҳофиз Абулқосим ал-Исъардий (ваф. 692/1293 й.) ўзининг “Фазоил ал-Китаб ал-жомиъ ли Абу Исо ат-Термизий” номли асарида ишлатган.
7. Ал-Жомиъ ал-Кабир. Абулҳасан Али ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн ибн Абдулкарим ал-Жазарий аш-Шайбоний (555-630/1160-1233) ўзининг “ал-Комил фи ат-тарих” номли асарида бундай дейди: “Абу Исо Термизий имом ва ҳофиз бўлган. Ажойибасарлар муаллифи бўлиб, китобларининг энг яхшиси “ал-Жомиъ ал-кабир”[16]. Шунингдек, ушбу ном “Сунани Термизий”нинг замонавий нашрларида ҳам қўлланилган[17].
8. Ал-Жомиъ ал-мухтасар мин сунан Расулуллоҳ. Бу ном ҳам баъзи манбаларда келтирилган.
9. Китоб ал-Жомиъ.

Бу борадаги хулосани машҳур тарихчи олимлардан Ҳожи Халифа ўзининг “Кашф аз-Зунун” номли китобида қуйидагича баён этган: “Бу ҳадис бобида тасниф этилган “ал-Кутуб ас-ситта” (олти саҳиҳ ҳадис китоб) нинг учинчи китоби бўлиб, у “Жомиъ ат-Термизий” номи балан аталади. Шунингдек, у “ас-Сунан” деб ҳам юритилади. Аммо, биринчи номи кўпроқ қўлланилади”[18].

Имом Абу Исо Термизийнинг “Сунани Термизий” ҳадис тўплами ишончлилик даражасидан “ал-Кутуб ас-ситта” таркибига киради. Лекин, унинг тартиб бўйича нечанчи ўринда туриши борасида олимлар турли фикрларни билдирганлар. Юқорида атилгани сингари, Ҳожи Халифа “ал-Кутуб ас-ситта”нинг учинчи китоби деган. Шунингдек, бу ҳақида машҳур ҳанафий олимларидан Аҳмад ибн Мустофа Тошкўпризода ўзининг “Мифтоҳ ас-саъода” номли китобида бундай деган:

1. Саҳиҳи Бухорий;
2. Саҳиҳи Муслим;
3. Ал-Муватто;
4. Сунани Абу Довуд;
5. Сунани Термизий;
6. Сунани Насоий;
7. Сунани Ибн Можа;
8. Сунани Дорақутний;
9. Муснади Аҳмад;
10. Муснади Ибн Абу Шайба;
11. Муснад Боззор[19].

Асар таркибига тўхтанилса, унда жами 3956 ҳадис жамланган бўлиб[20], улар бир юз эллик бир китобга таснифланган[21].Лекин, мазкур ҳадислар миқдорида баъзи бир ҳадислар борасида келтирилган икки санад ривояти инобатга олинмаган.

Аш-Шамоил ан-набавия ва-л-фадил ал-мустававия[22]. Бу асар “Шамоили Муҳаммадия”, “Шамоил Термизий” каби номлар билан машҳур. Асар таркибий жиҳатдан муайян мантиқий кетма-кетликдаги мавзулардан тузилган бўлиб, ўзида 397та ҳадиснижамлаган[23].

Ушбу китоб Пайғамбар (с.а.в.) ҳаёти ҳақида маълумот берувчи муҳим ишончли манбалардан бири ҳисобланади. Шу сабаб ҳам асар доим олимлар диққат эътиборида бўлиб,унга кўплаб шарҳлар битганлар.

Китаб ал-Илал ас-сағир[24].Имом Абу Исо Термизийнинг ушбу асари муҳаддислар томонидан ривоят қилинган баъзи ҳадисларда учраши мумкин бўлган камчиликлар ва ровийларнинг ҳолатлари ҳақидаги муҳим манбалардан бири ҳисобланади.Олим бу китобини “Сунани Термизий” асарининг охирида келтирган бўлиб, ҳадис илми соҳасидаги биринчи асари ҳисобланади.

Китаб ал-Илал ал-кабир[25].Ушбу асар “Китоб ал-илал ал-муфрад” номи билан ҳам машҳур. Имом Абу Исо Термизийнинг ушбу асари ривоят қилинган баъзи ҳадисларда учраши мумкин бўлган камчиликлар ва ровийларнинг ҳолатлари ҳақидаги мустақил иккинчи ва асосий китобидир. Олим уни Самарқандда “Ийд ал-адҳа” куни 270/884 йили ёзиб тугатган.

Бу асардан Имом Абу Исо Термизийдан кейин ушбу илм соҳасида фаолият ютирган кўплаб йирик олимлар унумли фойдаланганлар. Жумладан, Имом Аҳмад ибн ал-Ҳусайн ибн Али ибн Мусо ал-Хуросоний ал-Байҳақий (384-458/994-1066)[26]ўзининг “ас-Сунан ал-кабир” номли асарида ва Имом Жамолуддин Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Юсуф ибн Муҳаммад аз-Зайлаъий ал-Ҳанафий (ваф. 762/1361 й.) ўзининг “Насб ар-роят ли-аҳодис ал-Ҳидоя” китобида[27] “Китаб ал-Илал ал-кабир” асаридан фойдаланганлар.

Бу ўринда шунини алоҳида таъкидлаш керакки Имом Абу Исо Термизий ушбу асарида “سألت محمدا” (Муҳаммаддан сўрадим) ёки “قال محمد” (Муҳаммад деди) каби қисқартма лафзларни ишлатганида Имом Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий назарда тутилади.

Абу Толиб Маҳмуд ибн Али ибн Абу Толиб ат-Тамимий ал-Асбаҳоний аш-Шофиий ал-Қозий (ваф. 585/1189 й.)[28]“Китаб ал-Илал ал-кабир” асарида келтирилган ҳадисларни “Сунани Термизий”га мувофиқ тартибга асосан мавзуларга ажратиб чиққан. Ушбу асарда жами етти юз ўн еттита ҳадис келтирилган бўлиб, шулардан ўн тўрттаси “Сунани Термизий”да келтирилмаган. Абу Толиб ал-Қозий уларни қуйидаги мавзувий катта боблар ва такрор бўлмаган ўн тўртта ҳадисни битта алоҳида бобга жамлаган:

• Таҳорат ҳақидаги боб;
• Намоз ҳақидаги боб;
• Закот ҳақидаги боб;
• Рўза ҳақидаги боб;
• Ҳаж ҳақидаги боб;
• Жаноза ҳақидаги боб;
• Никоҳ ҳақидаги боб;
• Талоқ ва лион ҳақидаги боб;
• Савдо-сотиқ ҳақидаги боб;
• Ҳукмлар ҳақидаги боб;
• Хун ҳақидаги боб;
• Жазолар ҳақидаги боб;
• Ов қилиш ва сўйиш ҳақидаги боб;
• Қурбонлик ҳақидаги боб;
• Гуноҳ ва қасам ҳақидаги боб;
• Сияр ҳақидаги боб;
• Жиҳод ҳақидаги боб;
• Либос ҳақидаги боб;
• Озиқ-овқат ҳақидаги боб;
• Ичимлик ҳақидаги боб;
• Яхшилик ва қариндошлик алоқаси ҳақидаги боб;
• Тиббиёт ҳақидаги боб;
• Вакиллик ва совға ҳақидаги боб;
• Қадар ҳақидаги боб;
• Фитналар ҳақидаги боб;
• Зуҳд ҳақидаги боб;
• Жаннатнинг сифати ҳақидаги боб;
• Имон ҳақидаги боб;
• Илм ҳақидаги боб;
• Рухсат сўраш ва одоб ҳақидаги боб;
• Қироат ҳақидаги боб;
• Дуо қилиш ҳақидаги боб;
• Маноқиб ҳақидаги боб.

Шунингдек, ровийларга тегишли сўз ва фикрларни ҳам алоҳида ажратиб берган. Ушбу асар бир неча бор нашр қилинган[29].Муҳаддиснинг бу асарига ҳам кўплаб олимлар томонидан шарҳлар ёзилган. Шулардан бири Абдурраҳмон ибн Аҳмад ибн Ражаб ал-Ҳанбалий (726-795/1326-1393) қаламига мансуб[30].

Китоб ал-Асмоъ ва-л-куно. Муҳаддиснинг ушбу асари ҳам ҳадис илмига оид бўлиб, униШиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалонийўзининг “Таҳзиб ат-таҳзиб” номли асарида айтиб ўтган[31].Лекин, бу асар бугунги кунгача етиб келмаган.

Китоб ат-Тафсир. Олимнинг ушбу асари ҳақида Аҳмад ибн Абдуллоҳ ал-Жазарий ўзининг “Хулосот Таҳзиб таҳзиб ал-камол” номли асаридаайтиб ўтган[32]. Муҳаддиснинг ушбу китоби ҳам бугунги кунгача топилмаганлиги туфайли, унинг қайси илм соҳасига оидлиги ҳақида аниқ маълумот келтириш мушкул. Лекин номига асосланиб уни Қуръон илмларига тааллуқли деб тахмин қилиш мумкин.

Китоб ат-Тарих. Муҳаддиснинг ушбу асари ҳам ҳадис илмининг бир соҳаси “Илм ар-рижол”га оид бўлиб, у ҳам олимнинг бугунги кунгача топилмаган асарлари сирасига киради. У ҳақида олим Хайруддин аз-Зириклий ўзининг “Ал-Аълом” номли ва Исмоил Пошо ал-Бағдодий “Ҳадият ал-орифин” номли асарида айтиб ўтганлар[33].

Китоб аз-Зуҳд. Имом Абу Исо Термизийнинг ушбу асари бир жилддан иборат бўлган ва бугунги кунгача етиб келмаган. Бу асар ҳақида Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний ўзининг “Таҳзиб ат-таҳзиб” номли китобидақисқача маълумот бериб ўтган[34].

Китоб Тасмият асҳоб Расулиллаҳи саллоллоҳу алайҳи васаллам. Ушбу асар “Китоб асмои ас-Саҳоба” номи билан ҳам машҳур[35]. Китоб Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг саҳобалари ҳақида бўлиб, унда келтирилган шахслар араб алифбоси тартибига мос равишда уларнинг исмлари бўйича йигирма саккизта бобга ажратилган. Ушбу бобларда жами етти юз йигирма саккизта саҳоба номлари баён этилган. Шунингдек, фақат “куня”лари маълум, лекин исмлари номаълум бўлган бир гуруҳ саҳобаларни охирида алоҳида бобга жамланган. Муҳаддис саҳобанинг исмини, отасининг исмини, кунячини ва нисбасини ҳам келтириб ўтган. Шунингдек, алоҳида саҳобаларнинг ҳаётида содир бўлган муҳим воқеаларни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтган. Олимнинг ушбу асари ҳам нашр қилинган[36].

Китоб ас-Сулосиёт. Бу асар нашр этилмаган. Унинг бир қўлёзма нусхаси Оё Софиё кутубхонасида №7882 рақам остида сақланади. Китоб “Сулосиёт ҳадис”га бағишланган бўлиб, ишончлилик аҳамияти жиҳатидан у жуда муҳим манба ҳисобланади.

Ар-Рубоъиёт фи ал-ҳадис^[37].Муҳаддиснинг ушбу асари ҳам нашр этилмаган. Унинг йигирма уч варақдан иборат бир қўлёзма нусхаси Туркиядаги “Жор Аллоҳ” кутубхонасида №282 рақам остида сақланади. Китоб “Рубоъиёт ҳадис” га бағишланган бўлиб, ишончлилик аҳамияти жиҳатидан у “Сулосиёт”дан кейинги ўринда туради.

Ал-Уъшариёт[38]. Муҳаддиснинг ушбу асари ҳам бугунги кунгача етиб келмаган.

Китоб ал-Мавқуф. Олимушбу асари борлигига“Сунани Термизий” асарида ишора қилиб ўтган. Агар ҳадис илми истилоҳига асосан қаралганда ушбу асар “мавқуф” ҳадислар ҳақида бўлиб, унда шу туркумга тегишли ҳадислар жамланган[39].

Китоб фи ал-жарҳ ва-т-таъдил[40]. Олимнинг бу асари ҳадис илмларининг “Жарҳ ва таъдил” соҳасига бағишланган бўлиб, ушбу асар ҳам бугунги кунгача сақланиб қолмаган.

Рисола фи-л-хилоф ва-л-жадал.Муҳаддиснинг ушбу асари ҳақида машҳур тарихчи олимлардан Ҳожи Халифа ўзининг “Кашф аз-Зунун” номли китобида асар номи ва бошланишини келтириб ўтган: “الحمد لله مسبب الاسباب ”. Асар ўн икки фаслдан таркиб топган[41]. Лекин ушбу китоб нусхаси бугунги кунгача аниқланмаган.

Хуласа ўрнида шуни айтиш мумкинки, мазкур тадқиқот давомида Абу Исо Термизий қаламига мансуб мазкур 15 асараниқланди. Шулардан, “Рисола фи-л-хилоф ва-л-жадал”,“Китоб фи ал-жарҳ ва-т-таъдил”, “Китоб ал-Мавқуф”,“Ал-Уъшариёт”, “Китоб ал-Асмоъ ва-л-куно”, “Китоб аз-Зуҳд”, “Китоб ат-Тарих”ва “Китоб ат-Тафсир” каби асарлари ҳанузгача топилмаган. Шунингдек, “Ар-Рубоъиёт фи ал-ҳадис” ва “Китоб ас-Сулосиёт”сингари асарларининг қўлёзма нусхалари бўлсада, ҳалигача айни шу китоблар хусусида алоҳида илмий тадқиқотлар олиб борилмаган ва нашр ҳам қилинмаган. Хуллса, олим асарларининг илмий-маънавий жиҳатдан ҳамияти жуда катта.

[1] Жамолуддин Абулҳажжож Юсуф ал-Миззий. Таҳзиб ал-Камол. – Байрут: Муассасат ар-рисала, 1996. – Ж. XXVI. – Б. 250.

[2] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[3] Абу Абдуллоҳ Шамсуддин Муҳаммад аз-Заҳабий. Китоб Тазкират ал-ҳуффоз. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1998. – Б. 634.

[4] Ал-Ҳофиз Муҳаммад ибн Ҳиббон ибн Аҳмад ат-Тамимий ал-Бустий. Китоб ас-Сиқот. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1973. – Ж. IХ. – Б. 153.

[5] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХIII. – Б. 273.; Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.

[6] Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъаний. Ал-Ансоб. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1980. – Ж. II. – Б. 335; – Ж. III. – Б. 45.

[7] Абулхайр Исомуддин Аҳмад ибн Мустофа ибн Жалил Тошкўпризода. Мифтаҳ ас-Саода. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1975. – Ж. II. – Б. 122.

[8] Шиҳабуддин Абулфаллаҳ Абдулҳай ибн Аҳмад ибн Муҳаммад ад-Дамашқий. Шазарот аз-Заҳаб фи ахбор ман заҳаб. – Байрут: Дор ибн Касир, 1986. – Ж. III. – Б. 327.

[9] Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Мизон ал-иътидол фи нақд ар-рижол. – Байрут: Дор ал-маърифа, 1975. – Ж. III. – Б. 678.

[10] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.

[11] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХIII. – Б. 277.

[12]Абу Исо Муҳаммад ат-Термизий. Сунани Термизий./ Таржимон, шарҳ ва изоҳлар муаллифи: Мирзо Кенжабек. – Т.: Шарқ, 2010. – Б. 12.

[13] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.; Аҳмад ибн Абдуллоҳ ал-Жазарий. Хулосот Таҳзиб таҳзиб ал-камол. – Миср: ал-Матбаа ал-кубро, 1884. – Б. 355.

[14] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 669.

[15] Мустафо ибн Абдуллоҳ. Кашф аз-зунун. – Байрут: Дор иҳя ат-турос ал-арабий, 2004. – Ж. I. – Б. 320.

[16] Абулҳасан Али ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн ибн Абдулкарим ал-Жазарий аш-Шайбоний. Ал-Комил фи ат-тарих. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1994. – Ж. VI. – Б. 373.

[17] Қаранг. Абу Исо Термизий. Сунан. – Байрут: Дор ал-ғарб ал-исломий, 1996. 6 жилд.

[18] Мустафо ибн Абдуллоҳ. Кашф аз-зунун. – Байрут: Дор иҳя ат-турос ал-арабий, 2004. – Ж. I. – Б. 320.

[19] Абулхайр Исомуддин Аҳмад ибн Мустофа ибн Жалил Тошкўпризода. Мифтаҳ ас-Саода. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1975. – Ж. II. – Б. 113-114.

[20] Қаранг. Абу Исо Термизий. Сунан. – Байрут: Дор ал-ғарб ал-исломий, 1996. VI ж.

[21] Шиҳабуддин Абу Ҳафс Умар ибн Касир ибн Давъин ибн Касир ал-Қураший. Ал-Бидая ва-н-ниҳая. – Байрут: Дор ал-маориф, 1990. – Ж. XI. – Б. 67.

[22] Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322.

[23] Қаранг. Абу Исо Термизий. Аш-Шамоил ал-Муҳаммадия. – Байрут: Дор ал-ҳадис, 1988. – 216 б.

[24] Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322.

[25] Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322.; Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.

[26] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХVIII. – Б. 163-171.

[27] Қаранг. Жамолуддин Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Юсуф ибн Муҳаммад аз-Зайлаъий ал-Ҳанафий. Насб ар-раъйа ли-аҳодис ал-Ҳидоя. – Байрут: Муассасат ар-раййон, 1997.(5 жилдли)

[28] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХХI. – Б. 227.

[29] Қаранг. Абу Исо Термизий. Китаб ал-илал ал-кубро. – Байрут: Олам ал-кутуб, 1989. – 478 б.

[30] Қаранг. Абдурраҳмон ибн Аҳмад ибн Ражаб ал-Ҳанбалий. Шарҳ Илал ат-Термизий/муҳаққиқ Нуруддин Иътр. – Байрут: Дор ас-малаҳ, 1978. – 986 б.

[31] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.

[32] Аҳмад ибн Абдуллоҳ ал-Жазарий. Хулосот Таҳзиб таҳзиб ал-камол. – Миср: ал-Матбаа ал-кубро, 1884. – Б. 355.

[33] Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322; Исмоил Пошо ал-Бағдодий. Ҳадият ал-орифин. – Истамбул: Миллий эғитим басимеви, 1951. – Ж. II. – Б. 19.

[34] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 669.

[35] Шиҳабуддин Абу Ҳафс Умар ибн Касир ибн Давъин ибн Касир ал-Қураший. Ал-Бидая ва-н-ниҳая. – Байрут: Дор ал-маориф, 1990. – Ж. XI. – Б. 66.

[36] Қаранг. Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ибн Савра ат-Термизий. Китоб Тасмият асҳоб Расулиллаҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам. – Байрут: Дар ал-Жинон, 1986. 120 б.

[37] Исмоил Пошо ал-Бағдодий. Ҳадият ал-орифин. – Истамбул: Миллий эғитим басимеви, 1951. – Ж. II. – Б. 19.

[38]Ас-Саййид аш-Шариф Муҳаммад ибн Жаъфар ал-Каттоний. Ар-Рисола ал-мустатрофа. – Байрут: Дор ал-Басоир ал-исломия, 1993. – Б. 101.

[39] Абу Исо Термизий. Ал-Жомиъ ал-кабир. – Байрут: Дор ал-ғарб ал-исломий, 1996. – Ж. VI. – Б. 229.

[40] Шиҳабуддин Абу Ҳафс Умар ибн Касир ибн Давъин ибн Касир ал-Қураший. Ал-Бидая ва-н-ниҳая. – Байрут: Дор ал-маориф, 1990. – Ж. XI. – Б. 67.

[41] Мустафо ибн Абдуллоҳ. Кашф аз-зунун. – Байрут: Дор иҳя ат-турос ал-арабий, 2004. – Ж. I. – Б. 863.

Тошкент ислом институти

 "Ҳадис ва ислом тарихи фанлари"

кафедраси ўқитувчиси Ф.Хомидов

Набира бобосининг “Аллоҳ ҳамма нарсага қодир, У буюк қудрат эгасидир”, дея бераётган сабоғини тинглаб туриб савол берди:
– Бобожон, Худо ҳамма нарсани берувчи куч-қудрат эгаси, дейсиз, У ҳамма ишга қодир бўла туриб нега довчани тайёр ўрик ҳолида ёки буғдойни тайёр нон қилиб бермайди? Узумни-чи, аввал ғўра ҳолида кўрсатади, биз кутамиз, кутамиз... Қачон ўрик ширин бўлиб пишади... қачон ғўра узум бўлади... буғдой қачон етилиб ун бўлади-ю кейин нон?..
Кекса отахон набирасининг саволига кулиб бундай жавоб берди:
– Жон болам, биласанми, Аллоҳ бизга ўрик ёки узумни тайёр (пишган) ёки буғдойни тайёр нон қилиб берса ҳам бўлади. Аммо биз унда меваларнинг асл лаззати, мазасини сезмаймиз. Улар бизга пишиб етилишини кутиб еганимизчалик ҳузур бермасди.
Аллоҳ бизга улуғ фазилат – сабрни ато қилганки, неъматларнинг ҳақиқий таъмини кутиб яшаймиз, шундагина уларнинг маззани ҳис қиламиз. Бу инсон учун бир синов бўлади. Сабр қилсак, ғўрадин ҳалво битади.
Дарҳақиқат, бобосининг гапларини бола ҳозир чуқур англаб етмаса-да, дунёда сабр қилиб яшашнинг ҳам сурури, гашти борлигини, сабр инсонни хотиржамликка элтувчи буюк бир фазилат эканини улғайгандан сўнг, албатта, тушуниб етади.
Бугун бутун дунё халқлари, жумладан, Ўзбекистонга ҳам Аллоҳ оғир синов юборди. Мушкулот қаршисида бандаларининг ҳолатини назорат қилиб турибди. Халқимизда: Дард келганда сабр қил, бахт келганда шукр қил, – деган ҳикматли сўз бежиз айтилмаган.
Дард ва ғам инсонга Аллоҳ томонидан бериладиган синов эканлигини биламиз.
Робия розияллоҳу анҳани йиғлаб юрганини кўрганлар сўради:
– Робия, нега йиғлайсан? Ҳамма ишинг жойида, ҳеч нарсадан каминг йўқ, дардинг йўқ, ғаминг йўқ.
– Шунга йиғлайманда, – деди Робия, – Аллоҳим мени эсдан чиқариб қўйдими? Ғамим йўқ, дардим йўқ эканлиги Аллоҳ мени эсламай, йўқламай қўйганлиги эмасми?!
Демак, инсонга юбориладиган ҳар бир ғам, дард гуноҳларига каффорат бўлиши, дарду-ғам ҳам Алллоҳдан бандаларига юборилган синов эканлигини ҳар дам ҳис қилиб, бундай вазиятларда сабр қилишимиз лозим.
Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратлари сабр ҳақида бундай деганлар: “Исломда сабр ахлоқий фазилатлардан бўлиб, мусулмон кишининг руҳий таянчларидан биридир. У мусулмонлар қалбига сукунат ва хотиржамлик солиб, алам бераётган дардига малҳам бўлади. Сабрли киши қийинчиликларни сабот билан қарши олади, уни “Аллоҳ тарафидан юборилган синов” деб билади.
Қуръон ва ҳадис ҳам ҳамиша бизга маёқ – йўлчидир. Ҳар иккиси “қийинчиликларга бардош бериш, одамларнинг озорларига чидаш, камбағаллик, касаллик ва яқин кишисини йўқотиш каби мусийбатларга бардош бериш”га чақиради. Мана шуларнинг барчасининг марказида сабр ётади.
Сабрсизликнинг қандай ёмон оқибатларга олиб келишини ҳаётда кўп учратамиз. Бизга Аллоҳ буюк бир САБР ато қилган. Агар шу сабримизга суянсак-чи! Ҳаммасини енгиб ўта оламиз. “Аллоҳ сабр қилган бандаларини ўзи қўллаб қувватлайди. Сабрли кишиларда уч хислат борлигини, бу хислат бошқаларда бўлмаслигини айтадилар:
Биринчиси – уларга Аллоҳнинг мағфирати бўлишидир. Бу улар учун мақтов бўлиб, бу дунёда ҳам, у дунёда ҳам шарафлидир;
Иккинчиси – Аллоҳнинг раҳмати. Бу етган мусибатнинг ўзи ҳам Аллоҳнинг лутфи ва эҳсонидан эканини билдиради;
Учинчиси – улар ҳидоятда юрган кишилар экани. Яъни, ҳақ ва тўғри йўлда эканлари”.
Халқимиз бошига дард келди. Ҳамма бундан хавотирда, азият чекяпмиз.
Ҳозир ҳамма уйда. Қилишимиз керак бўлган биринчи вазифа уйда қолиб вақтимизни беҳуда ўтказмаслик. Болалар ўзларини ҳақиқий боладек ҳис қилишди: ота-оналари, опа-укалари ёнларида. Дастурхон атрофида ҳамма жамул жам. Ўқилмаган китоблар ўқиляпти, рўзғорда анчадан бери кутиб ётган юмушлар охирига етяпти, қозон товоқлар ҳаракатга тушиб қолди.
Энг асосийси, болалар ота-оналари билган бирга кўчага чиқмасдан туриб, уйда ҳам вақтни кўнгилли ўтказса бўларкан.
Катта-кичик ибодатда. Аллоҳдан бандаларининг гуноҳлари, камчилик ва нуқсонлар учун истиғфор айтиш, тавба қилиш кунлари бўлмоқда бу кунлар...

Халқ ичида юрган масъул инсонлар қаторида дин аҳлларининг ҳам ўз ўрни, вазифалари бор. Ҳозир масжид ва мадрасалар ҳам ёпиқ... Аммо мударрис, имом хатибу отинойилар фаолиятини тўхтатганлари йўқ. Оммавий ахборот орқали чиқишида, интернет сайтларида халқимизнинг огоҳ бўлиши, сабрга суяниб яшашига ҳиссаларини қўшаётир.
Ҳар куни йўлланаётган истиғфору саловотларнинг сон саноғи йўқ. Булар ҳаммаси мусулмон бандаларни Аллоҳга яқинлаштирувчи, билиб-билмай қилган, қилаётган гуноҳларимизни енгиллаштирувчи омиллардир.
Аллоҳ ўзи меҳрибон, келинг азизлар, фақат «Аллоҳгагина суяниб яшайлик, фақат Ундан мадад сўрайлик». Бу синовдан эсон-омон ўтиб, ёруғликка етмоғимиз яқин, иншааллоҳ.

Дилором КАРИМОВА,
Юнусобод тумани отинойиси

Динимизда зироатчилик билан шуғулланиш улуғ амаллардан ҳисобанади. Чунки деҳқонлардан ҳамма манфаат олади. Аллоҳ таоло бу касб эгаларини жуда кўп жонзотнинг ризқига сабабчи қилиб қўйган. Шу боис Ислом уламолари наздида деҳқончилик касбларнинг ичидаги энг афзал касб саналади. Қиёматда жаннатилар жаннат эшиклари олдида тўпланганда “Ким биринчи киради?”, дейилганда «Деҳқонлар», деб айтилар экан.
Ҳадиси шарифларда деҳқончилик ва чорвачиик билан шуғулланган одамларга кўплаб савоб ва ажрлар борлиги айтилган. Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар: «Қайси бир мусулмон бирор экин экса-ю, ундан ейилгани, албатта, унинг учун садақа бўлади. Ўғирлангани ҳам унинг учун садақа бўлади. Йиртқичлари егани ҳам унинг учун садақа бўлади. Қушлар егани ҳам унинг учун садақадир. Ўша экиндан бирортаси манфаат олса, албатта, унинг учун садақадир». Бошқа бир ривоятда: «Мусулмон киши бир экин экса-ю, ўшандан инсонми, жонворми, қушми, еса, албатта, қиёмат кунигача унинг учун садақа бўлади», дейилган (Имом Муслим ривояти).
Саҳобаларнинг бир қанчалари деҳқончилик билан шуғилланганлар. Жумладан, Ислом тарихида энг кўп ҳадис ривоят қилган саҳоба Абу Ҳурайра, тажрибали қўмондон, моҳир мерган Саъд ибн Абу Ваққос ва бошқа саҳобалар розияллоҳу анҳумлар деҳқончилик сир-асрорларидан воқиф бўлиб, мўл ҳосил олиш йўлини яхши билганлар.
Ҳар бир киши ўз меҳнати билан касб қилиб, ризқ-рўз талаб қилиши катта фазилат ҳисобланади. Миқдом розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда “Ҳеч ким, ҳеч қачон ўз қўли (меҳнати) билан топган таомидан яхшироқ таом еган эмас” (Имом Бухорий ривояти).
Баҳор фаслида Аллоҳ таоло ердан унумли фойдаланиб, унга турли хил экинларни қадаш, улардан ҳосил олиб, ўзимиз ва бошқаларнинг ризқли бўлишига ҳаракат қилишимиз бандалик бурчимиздир. Зеро, Аллоҳ таоло ерни инсоният учун буйсундириб, унда тирикчилик, деҳқончилик, боғдорчилик ва бошқа касбу кор учун восита – неъмат қилиб берган.
Қуръони каримда марҳамат қилинади: “У сизларга ерни буйсундириб қўйган Зотдир” («Мулк» сураси, 15-оят), “Батаҳқиқки, Биз сизларни ер юзида имконли қилдик ва унда сизларга маишат (воситалари) қилдик. Жуда оз шукр қиласизлар” («Аъроф» сураси, 10-оят).
Афсуски, ўзидаги имкониятлардан фойдаланмаётган кишиларнинг борлиги ачинарлидир. Ахир, ўз томорқасида деҳқончилик қилса, ўзи ва бошқаларга ҳалол ризқ, ўзгаларга манфаат бергани учун садақа савобига эга бўлишадику!? Алҳамдулиллаҳ, заминимиз қуёшли, ерларимиз серунум. Нима экмайлик, албатта, униб, мўл ҳосил беради.
Қадимда бир маддоҳ бўлган экан. Ўзининг маза-бемаза қофияли шеърлари билан барчанинг жонига тегибди. Атрофидагиларнинг бетакаллуфлигидан норози бўлган маддоҳ бир ҳафта мобайнида подшоҳга атаб қирқ байт мадҳ битибди. Алқисса, подшоҳ ҳузурига кирган маддоҳ ўз мадҳини ўқий бошлабди. У ўқиган сайин подшоҳнинг юзи тундлашиб бораверибди. «Ашъор»и яримламай туриб подшоҳ мулозимларига «Шоирнинг ҳар бир мисраси учун бир даррадан урилсин. Туманидан тўрт таноб ер ажратилиб, бундан буёнига деҳқончилик билан шуғуллансин. Ёнидаги деҳқонлардан кам ҳосил олса, зиндонбанд қилинсин», дея амр этибди. Жазодан қўрққан маддоҳ бор меҳрини бериб, меҳнат қилибди. Натижада мўл ҳосилга эга бўлиб, дастлабки ҳосилидан саройга олиб келибди. Унинг меҳнати самарасини кўрган подшоҳ қирқ тилло билан сийлаб, «раҳмат сизга бобо деҳқон!» дея тасаннолар айтган экан. Қиссадан хулоса чиқариш ўзимизга боғлиқ.
Меҳнат инсонни улуғлайди, ризқнинг кенг бўлишига сабаб бўлади. Агар меҳнат ерга сингдирилса, нафи бир неча карра бўлиши, шубҳасиз.

Зайниддин ЭШОНҚУЛОВ,
Самарқанд вилояти бош имом-хатиби

 Қодирхон домла Абдураззақов,

Наманган шаҳри  "Муҳаммад ал-Амин" жоме масжиди имом-хатиби