Ваҳ, нетиб хуш кўрмагаймен Тенгрининг тақдирини?

Навоий

Бисмиллаҳир-Роҳманир-Роҳийм.

Одамзодга сўзни, баённи, қалам билан ёзишни билдирган Аллоҳ таолога чексиз ҳамду санолар бўлсин. Назмдаги фасоҳат ва насрдаги балоғат таърифида: «Албатта, шеърда ҳикмат, баёнда сеҳр бордир», деб сўзда мўъжиза намоён этган ҳазрати Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам жанобимизга чексиз салоту саломлар бўлсин.

Ҳазрати Алишер Навоийнинг тақдирга бўлган собит иймони ва ўчмас муҳаббати унинг барча асарларидан аёндир. У зотнинг бу ишончи асло таваккулига – ҳар ишда Аллоҳга қаттиқ таяниб иш кўришига, тадбир ва саъйу ғайратига халал етказмайди, аксинча, адиб шуларнинг ҳаммасини, ҳатто, ишқ жунунини ҳам тақдирдан деб билади. «Аллоҳга ҳамд бўлсинки, тақдир қалами азалдан пешонамда жунун ва ишқни ёзди», дейди шоир:

                     Биҳамдиллаҳки, оллимда азалдин

                     Жунуну ишқ ёзди килки тақдир.

Охират ва жамол ошиғи ишқи илоҳий ва ваҳдат майи: Аллоҳ таолонинг якка-ягоналиги шавқи азалдан сарнавишт эканига – пешонага ёзилган тақдир эканига шукрлар қилиб, завқу шавқларга тўлади ва бу илоҳий ишқ неъмати боис Аллоҳнинг тақдирини севади; «Нечун, Тангрининг тақдирини севмас эканман?», деб нидо қилади:

                     Ишқу май, эй шайх, азалдин сарнавишт эрмиш манга,

                     Ваҳ, нетиб хуш кўрмагаймен Тенгрининг тақдирини?

«Тақдир қалами» деган ибора Ҳазрати Имом Бухорийнинг «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ» китобида келган ҳадиси шарифдандир: Ҳазрати Абу Ҳурайра (розийаллоҳу анҳу) ривоят қиладилар: «Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам менга: «Аллоҳ таоло сенга муяссар қилган нарсани тақдир қалами ёзиб қўйгандир!» - дедилар.

*   *   *

Тақир - ўлчов, миқдор, андоза, қазо, қадар, азалдан белгилаб қўйилган, пешонага ёзилган нарса, қисмат деганидир. Қуръонда айтилади: «Аллоҳ ҳамма нарса учун бир ўлчов (бир ҳад) муқаррар қилгандир» («Ат-талоқ» сураси, 3-оят).

Алишер Навоий «Сирожу-л-муслимийн» асарида иймон қоидасининг ижмолини баён этиб, балоғатга етган ақл соҳибига Аллоҳ таоло фарз қилган биринчи нарса иймон эканини айтади, сўнг иймоннинг маъносини билдириб:

                     Анинг маънисидур тил бирла иқрор,

                     Кўнгул бирла инонмоғлиғ дағи бор, -

дейди. Яъни, калимаи тоййиба – покловчи сўз: «Ла илаҳа иллаллоҳ, Муҳаммадун Расулуллоҳ» - «Аллоҳдан бошқа ҳеч бир илоҳ йўқ, Муҳаммад Аллоҳнинг элчисидир», демоқдир. Иймон калималарини тили билан айтиб, дили билан ҳам тасдиқ этган киши мўъмин бўлиб, пок ҳисобланади. Шундан сўнг Навоий муъман биҳлар тафсилини – ишониш шарт бўлган олти нарсани зикр қилиб, Аллоҳга, Унинг фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига, қиёмат куни ҳақ эканига ишонгандан кейин, тақдирга ҳам ишониш фарз эканини билдиради:

                     Яна билмакдурур бемакру тазвир

                     Ки, Ҳақдиндур ямон-яхшиға тақдир.

«Яна макрсиз, ҳийла-фирибсиз билмоқ керакки, яхши ёмон одамларга етадиган яхшилик ва ёмонликлар Ҳақ таоло белгилаган тақдирдир».

Навоийнинг тақдирга иймони шу қадар қувватлики, ҳар ишда ўзини тўлиқ-тўкис Ҳақ таолога ҳавола этади:

                     Эй Навоий, бил неким бўлғонни Ҳақ тақдиридин,

                     Мундин ўзга амрдин кўнглингни уз, илкингни йиғ.

«Нимаики юз берган бўлса, уни Ҳақ тақдиридан бил, бундан бошқа ишдан кўнглингни уз, қўлингни торт», деган хулоса асло умидсизлик ва тушкунлик эмас, аксинча, тўлиқ таваккул намойишидир.

Навоий ҳикмати бежиз эмас. Инсоннинг она раҳимида пайдо бўлиб, одам шаклини олишидан то туғилишигача, туғилишидан то ўлимигача бўлган муддатлар ва унга етадиган барча яхши-ёмон нарсалар тақдирга дохилдир. «Саҳиҳи Бухорий»нинг «Тақдир китоби»да ҳазрати Анас розийаллоҳу анҳудан ушбу ҳадиси шариф ривоят қилинади: «Ҳазрати Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Аллоҳ таоло бир фариштани бачадонга вакил қилиб юборгач, у: «Ё Рабб! Маний (нутфа) бўлди, лахта қон (алақ) бўлди, бир парча эт бўлди», - дегайдир. Аллоҳ таоло (ўша бир парча этни) одам қилиб яратишни ирода қилса, фаришта У Зотдан: «Ё Рабб! Ўғил бўлсинми, қиз бўлсинми? Бахтли бўлсинми, бахтсиз бўлсинми? Ризқи қанча бўлсин? Умри қанча бўлсин?» - деб сўрагайдир. Мана шуларнинг ҳаммаси она қорнида тақдир қилиб битилгайдир!» (239-саҳифа).

*   *   *

«Килки қазо», «хомаи тақдир», яъни тақдир қалами зикри Навоий ғазалиётида комил иймон ва таъкид билан такрорланади:

                     Ҳар не ёзмиш оллингга килки қазо, кўрмак керак,

                     Эй Навоий, қочмоқ ўлмас Тенгрининг тақдиридин.

«Тақдир қалами пешонангга ёзган нарсани кўрмоқ лозим, асло Аллоҳнинг тақдиридан қочиб бўлмайди».

                     Ғам ўлса, солма гириҳлар қошингғаким, қилмас

                 Ғализ ўлуб бу қаро манъи хомайи тақдир.

«Ғам етса, қошингни чимириб, уни буришиқ, чигал қилмагин, чунки қоралиги бадтар қуюқлашади-ю, аммо зинҳор тақдир қаламининг ёзувини тақиқлай олмайди».

                 Чун не тақдир ўлса, тағйир ўлмас эрмиш саъй ила,

                     Қайғу қисмим бўлди деб ортуқси невчун қайғурай?

«Неки тақдир қилинган бўлса, у саъйу ҳаракат билан ўзгармайди, бас, қайғу менга қисмат бўлди деб нечун ортиқча қайғурайин?!»

Бу ҳикматлар Қуръон ва ҳадисга асосланади. Ҳазрати Имом Бухорий «Тақдир китоби»нинг 5-бобига: «Банда назрга эмас, тақдирга ишонмоғи керак» деб сарлавҳа қўйганлар. Унда ҳазрати Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳудан ушбу ҳадиси шариф баён қилинади: …Ҳазрати Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Назр бериб, тақдирдан қутулиб бўлмайди…», - дедилар.

Яна у зотдан ушбу ҳадиси шариф баён этилади: «Назр Одам боласига ҳеч қандай манфаъат бермайди, унинг пешонасига ёзилганини ўзгартира олмади. Лекин азалдан тақдир қилинган нарсаларни тақдирнинг ўзигина унга насиб айлайди, холос!»

Демак, инсон саъйу ҳаракати билан эришадиган яхшиликлар ҳам аслида тақдирдандир. Навоий куйлаган маъно ана шудир. Мажоз ортидаги ҳақиқат ана шудир.

Чунончи, «Сунани Термизий»даги баъзи ҳадиси шарифларда яширин садақа хунук ўлимни дафъ этиши, дам солдириш, табибларга бориш, дори-дармон қилиб даволаниш каби яхши ҳаракатлар ҳам аслида тақдирдан экани баён қилинади. Бас, бу маънолар одамзодни яхшиликка, фаолиятга ундайди.

*   *   *

«Кишига азалдан тақдир қилинган нарса билан унга таъна-маломат қилишдан фойда йўқ. Бемаврид ўгит-насиҳат ҳам беҳудадир. Бировдан айбу нуқсон излагандан кўра, ўз айбингни тафтиш эт,  чунки инсон учун ўз нуқсонини кўришдек маърифат бўлмагай». Бу маъно Навоийнинг бир қанча байтларида акс этган.

                     Не воқиъ ўлса, чу тақдирдин эмас хориж,

                     Бас, ўктадур қилуридин кишига бермак ўгут.

«Инсонда қандай яхши ёки ёмон иш содир бўлса, бу тақдирдан ташқари эмас. Бас, шундоқ экан, кишининг қиладиган ишидан унга ўгит-насиҳат бериб, таъна-маломат қилмоқ беҳудадир».

                     Дайр аро усрук кўруб, зоҳид мени айб айламиш,

                     Билмамиш  мискинки, ҳеч иш хорижи тақдир эмас.

«Дунёда мени (Аллоҳнинг зикри, ишқи, файзи ва жазбасидан) маст, сархуш ҳолда кўриб, зоҳид мени айблабди, у бечора билмабдики, ҳеч бир иш тақдирдан ташқари эмас».

Бу байтлардаги маъно инсонларни ёмонликдан қайтариб, яхшиликка буюриш мўъминга фарз эканини асло хаспўшламайди, чунки бу фарзият ҳеч қачон ҳеч кимдан, айниқса, илм аҳлидан соқит эмас. Шунингдек, бу ифода илми калом соҳасида Мотуридий (ҳазрати Имом Абу Мансур ал-Мотуридий-Самарқандий) таълимотида машҳур бўлган жузъий ихтиёр масаласини ҳам зинҳор таомилдан чиқармайди. Яъни, тақдир ҳақ, бандаларнинг феълини, шубҳасиз, Аллоҳ яратган, аммо Ҳақ таоло иймон ва куфрни, яхшилик ва ёмонликни яратиб, буларни танлашда бандага жузъий (бир қисм) ихтиёр ҳам бериб қўйган. Чунончи, Навоий айтади:

                     Чу топмас ҳар неки тақдирдур бу дайр аро тағйир,

                     Адаб эрмастурур қилмоқ ҳар ишни муддао густох.

«Ҳар неки тақдир қилинган бўлса, бу дунёда у асло ўзгармайди, демак ҳар ишни қилишни муддао этмоқ, орзу қилмоқ, истамоқ адабдан эмас, баски, густох бўлманг - адабсизлик қилманг, ҳаддингизни билинг, адабга мувофиқ ишларни қилишга урининг, одатланинг!»

Мирзо КЕНЖАБЕК

В адрес ИА «Дунё» продолжают поступать отклики и комментарии по случаю празднования 580-летния великого мыслителя Алишера Навои.
Директор библиотеки «Библиотека Нги Энн Конгси» (The Ngee Ann Kongsi Library) при художественной школе Сингапура «LASALLE College of the Arts» Малар Вили Надэсон:
- В связи с тем, что моя работа непосредственно связана с изучением творчества поэтов, художников, а также мыслителей, мне доставило огромную радость ознакомиться с биографией и наследием выдающегося государственного и общественного деятеля Алишера Навои, творчество которого оказало большое влияние на развитие культуры и искусства не только узбекской, но и восточной литературы.
В его трудах подняты темы, касающиеся самых разных сторон общественной жизни граждан ХV века. Следует отметить, что во всех поэтических работах воспеваются благородные качества, такие как доброта, миролюбие, щедрость, самоотверженность, гуманизм и покровительство науке.
Спустя сотни лет его труды остаются актуальными для исследователей-литературоведов и лингвистов.
Решение Правительства Узбекистана о праздновании 9 февраля 2021 года 580-летия со дня рождения великого поэта и мыслителя, а также организации в городе Навои международной научно-практической конференции «Роль творческого наследия Алишера Навои в духовно-просветительском развитии человечества» свидетельствует о непрерывности изучения многогранного творческого наследия произведений этой выдающейся личности.

Пресс-служба Управления мусульман Узбекистана

Ўзбекистон Халқаро ислом академияси ҳузуридаги Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази ҳамда Анкара университети Илоҳиёт факультети вакиллари иштирокида онлайн-мулоқот ўтказилди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА.
Анжуман мамлакатимизнинг Туркиядаги элчихонаси кўмагида ташкил этилди.
Тадбирда буюк мутафаккир аждодимиз, мотуридийлик таълимоти асосчиси имом Абу Мансур Мотуридий ва унинг издошлари меросини чуқур ўрганиш, уларнинг ақида ва калом илми ривожига қўшган бебаҳо ҳиссасини тадқиқ этиш бўйича ҳамкорлик истиқболлари хусусида сўз юритилди. Шунингдек, ёш авлодни эзгу умуминсоний ғоялар руҳида тарбиялаш, уларда маънавий ва маърифий қарашларимизга ёт бўлган зарарли таъсирларга қарши мафкуравий иммунитетни кучайтириш масалалари муҳокама қилинди.
Иштирокчилар ислом динининг инсонпарварлик моҳияти, маърифий-маданий роли ва ривожланиш йўналишларини илмий асосда ўрганиш ва кенг афкор оммага, жумладан, халқаро жамоатчиликка етказиш борасида ҳамкорликни чуқурлаштиришга келишиб олди.
Тадбирда икки муассаса ўзаро ҳамкорлигига оид баённома имзоланди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Афғонистон, Покистон ва Ўзбекистон делегациялари, шунингдек, халқаро молия институтлари вакиллари иштирокида Тошкентда ўтказилган «Мозори-Шариф – Кобул - Пешовар» темир йўли қурилиш лойиҳасини амалга ошириш истиқболлари муҳокамасига бағишланган юқори даражадаги учрашув Покистоннинг сиёсий ва эксперт-таҳлил доиралари вакиллари орасида катта қизиқиш уйғотди, хабар бермоқда «Дунё» АА.
«National Herald Tribune» ахборот агентлиги ва «Al-Akhbar» газетаси халқаро эксперти ва муҳаррири Риаз Аҳмад Маликнинг айтишича, Афғонистон орқали таклиф этилаётган темир йўл қатнови икки томонлама алоқаларни янада мустаҳкамлаш учун стратегик аҳамиятга эга бўлади. Икки мамлакат аллақачон дўстона муносабатларни қўллаб-қувватлаб келаётган бўлса-да, бу қатнов одамлар ўртасида ўзаро муносабатлар ва икки томонлама савдони янада яхшилашда муҳим аҳамият касб этади.
"Бундан ташқари, келажакда темир йўл қурилиши ҳам Ўзбекистон, Афғонистон ва Покистон ўртасида зиёрат туризмини тарғиб қилишга хизмат қилади", - деб ҳисоблайди Риаз Аҳмад Малик. "Ўзбекистоннинг темир йўл линияларини қуриш ва ҳам йўловчи, ҳам турли юкларни ташиш учун вагонларни ишлаб чиқариш борасидаги тажрибаси минтақа мамлакатларида, жумладан Покистонда доимо зарур".

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Алишер Навоий ижодида инсон ҳақидаги тушунчалар исломий ақидалар негизида шаклланган. Шу боис Навоий қарашлари Қуръони карим ва Ҳадиси шарифда инсон ҳақида билдирилган фикрлар билан мувофиқ келади.

 Биринчидан, Қуръондаги оятлар баъзан мазмунан достонларда қайтарилади ва инсон мукаррам зот экани, унинг вужуди тупроқдан бўлса-да, аммо руҳи илоҳий хусусиятга эгалиги баён этилади. Шоир инсонни исломий ақидаларга катъий амал қилган ҳолда таърифлар экан, унинг иймонли бўлиши, шариат талабларига оғишмай риоя қилиши лозимлиги, ўзини англаши, ўз Раббини таниши зарурлиги ҳақида ёзади. Инсон ана шу махзанни кашф этиши, руҳини камол топтириб, покланиб, фонийликка етиб, илоҳий оламга етишиши керак. Комил инсон – илоҳий илмларни эгаллаган, қалби нурли, ҳар нарсадан огоҳ одам. Аммо бу йўл бағоят мушкулликлар билан, тинимсиз Аллоҳ сари покланиб бориш билан амалга ошади.  

Бу жиҳатдан «Ҳайрат ул-аброр»нинг 21-боби ‒ алоҳида аҳамиятга эга. Унда ҳам Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, ҳам Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Валий таърифу тавсиф этилди. Бобнинг дастлабки 15 байти ‒ Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, кейинги 30 байти эса ‒ Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Валий ҳақида.

Навоийнинг бошқа асарларида ҳам Ҳазрати Нақшбанд ҳақида фикрлар бор, лекин бу бобда у силсила асосчиси ҳақида кенг тўхтаб, унинг мавқеи ва салоҳияти, қарашлари – маслагини баён этиб беришга муваффақ бўлади, Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Валийни эса “Хамса” ёзилган замондаги унинг ўринбосари сифатида таърифлайди.

Навоий ҳазрати Баҳоуддиннинг улвий мартабаси, тариқатдаги хизматлари ҳақида ёзар экан, «нақш» сўзининг кўп маънолигидан фойдаланиб, занжирли сўз ўйини ҳосил қилади – ажойиб тасвир яратади. Maълумки, «нақш» сўзи ‒ бир нечта маънога эга. Навоий «нақш» деганда, аввало, дунёни, «наққош» деганда эса Холиқи оламни кўзда тутади:

Хожаки, наққош сипеҳри баланд,

Бўлғали ҳар сафҳасига нақшбанд,

Айлади авроқ мунаққаш басе,

Нақш рақам айлади дилкаш басе  

Шундай қилиб, дунё ашёлари, гўзал ҳаёт, фалаклар барчаси ‒ Аллоҳ, яъни Наққоши азалнинг нақши суратлари. Шу каби набилар ва валилар кўнглидаги лиммо-лим илм ҳам Аллоҳнинг нақши ҳисобланади. Жумладан, Ҳазрат Баҳоуддиндаги валилик қобилияти, илоҳий истеъдод ‒ Тангри неъмати натижаси. Баҳоуддиннинг «нақшбанд»лиги ‒ илоҳий нақшбандликнинг инсон зотига зуҳур этишидан иборат. Баҳоуддин кўнгулларга илоҳий ишқ нақшини, фано ва фақрлар нақшини солади. Бу зотнинг қалбида дунё, яъни ғайр нақши йўқ. Унинг қалби шундай тозаки, унда фақат Аллоҳ суврати ‒ намоён. У зикр орқали кўнгилларни Аллоҳ исму сифатлари билан тўлдирган.  

Хожа Аҳрор ҳам ‒ нақшбандиянинг буюк муршиди. У илму дониш, каромату валиликда тенги йўқ бир зот:

Улки бу офоқ ичида тоқ эрур.

Тоқ неким, муришди офоқ эрур.

Чархи нигун даргаҳида хокрўб,

Балки жабини била хошокрўб.

Юз қўюбон қуллуғиға шоҳлар,

Базмида бехуд ўлуб огоҳлар  

Албатта, булар ‒ шоирона баланд пардали тавсифлар. Бу юксак руҳ шоирнинг Хожа Аҳрорга эҳтиромини кўрсатади. Ул зотнинг шарафи буюклигини таъкидлаш орқали амалда тасаввуф ғояларининг, сўфийлар эътиқодининг буюклиги таъкидланади.

Хожа Аҳрорнинг суҳбатларида беиймон иймон топади, иймони сустларнинг иймони мустаҳкамланади, у балоларни қайтарувчи, руҳ оламини сайр этиб, муждалар келтирувчи, ғайб асрорини кашф этувчи улуғ зот.

У шоҳларга эмас, шоҳлар унга қуллуқ қилади, лекин Хожа Аҳрор учун шоҳу гадо ‒ баробар:

Ҳақ сўзини элга қилурда адо

Тенг кўрунуб олида шоҳу гадо  

Ўзигина эмас, халифалари, яъни шогирдлари ҳам ‒ олам элига раҳнамо. Хожа Аҳрор тижорат билан шуғулланиб, сафарлар қилган бўлса ҳам, аммо «юкларида туҳфаи нақди фано». Хожа Аҳрор Навоий назарида поклик ва руҳий-маънавий камолот тимсоли, эзгуликка ҳидоят этувчи раҳбар, ҳар қандай шароитда ҳақ сўзни айтувчи, шоҳлар ва султонлардан юқори турадиган, Тангри таоло ва пайғамбар (с.а.в.) ишини бандалар орасига жорий этадиган зот. Шоир юртнинг ободлиги, осойишталигини, шундай валиларнинг шарофатидан, деб билади. Хожа Аҳрор ҳазратлари ‒ юртларнинг қўриқчиси, султонлар узра султон:

Мулки жаҳон мазрайи деҳқони ул,

Балки жаҳон мулки нигаҳбони ул.

Йўққи мамоликка нигаҳбон ўлуб,

Борча салотин уза султон ўлуб

Навоийнинг ҳазрати Жомийгa бағишланган байтлари ҳам пирга бўлган меҳр-муҳаббатини ифода этади. Жомий Навоий учун ҳам пир ва ҳам истеъдод илҳомчиси – устози сухан. «Ҳайрат ул-аброр»даги Жомий ҳақидаги бобда шу икки жиҳат бирга ифодаланган. Масалан, қуйидаги сатрлар Жомийнинг буюк сўфий пири муршидлигига ишорадир:

Қайси жаҳон, олами кубро дегил,

Қудрати Аллоҳу таоло дегил.

Хирқа анинг жисмида қаптон бўлуб,

Қаптони тан, жисми анинг жон бўлуб.

Хирқа била топмагани ихтисос,

Танни риё тўнидин этмак халос.

Чунки таважжуҳда қуйи солса фарқ,

Сойири равшан равиш, андоққи барқ  

Демак, Жомий гарчи шайхлар каби хирқа (махсус сўфиёна қуроқ тўн) киймаса ҳам, лекин унда валилик, сўфийликнинг барча белгилари ‒ муҳайё. Бу одамда Худонинг қудрати мужассам бўлган, у гўё олами кубро – илоҳий оламнинг ердаги ифодаси. Бошини таважжуҳ – тафаккургa эгса, ўн саккиз минг оламни сайр қилиб чиқади. Мана бу байтдаги маъно эса Жомий билан Нақшбанд орасидаги муносабат салоҳият ва мартабадагина эмас, балки ахлоқ ва равишда ҳам ўхшашлик борлигини кўрсатиб туради:

Файзи гадову шаҳ аро мунташир,

Хизматига шоҳу гадо муфтахир  

Яъни шоҳу гадо унга баробар бўлиб, хизматига келиш, нафасидан баҳра олишдан фахрланиб юрадилар. Жомий Навоий учун ҳаётдаги комил инсон эди.

Комил инсон ҳақидаги ғоялар асрдан-асрга, шоирдан-шоирга ўтиб, тўлишиб, теранлашиб борган. Бу бир идеал, образ сифатида адабиётдан мустаҳкам ўрин олган. Руҳоний шайхлар, номдор сўфийларга, комиллик тимсоли, деб қаралган. Уларнинг ахлоқи элга намуна қилиб кўрсатилган.  

Навоий «Ҳайрат ул-аброр»да ўзи эътиқод қўйган шайхлар, валилар сиймосини чизиб, инсоний баркамоллик, иймон ва эътиқод ғояларини тарғиб этади. Бу достонда Боязид Бистомий, Иброҳим Адҳам, Абдуллоҳ Ансорий, Шайх Ироқий, Имом Фахриддин Розий, Хожа Муҳаммад Порсо, Абдуллоҳ Муборак номи билан боғлиқ ҳикоятлар келтирилади. «Ҳайрат ул-аброр»даги икки вафоли ёр, ринди Бани Исроил, чинлик гўзал ва унинг ошиғи ҳақидаги ҳикоятларни иккинчи қисм ҳикоятларига киритамиз. Навоийда Нўширавон, Хотами Тоий, Баҳром Гўр, Аюб пайғамбар ҳаётидан олинган ҳикоятлар ҳам мавжуд. Бу ҳикоятларнинг умумий хусусияти шуки, уларнинг ҳар бирида бир сўфиёна ғоя ихчам, эсда қоладиган даражада ифодали қилиб тасвир этилади.  

Хуллас, Навоий қарашларида тасаввуф ғоялари кенг ўрин эгаллайди. Шоир сўфий ахлоқи ҳақида қатор фикрлар баён этишдан ташқари, валий инсон қандай бўлишини кўрсатган. У ўзининг бевосита устози, пири Жомийни ҳам шундай зотлар қаторига қўйиб таърифлайди, уни, реал ҳаётдаги комил инсон, деб билади.  

Навоий ҳаётга муносабатда ҳам тасаввуф таълимотидан келиб чиқади. Чин сўфийнинг ахлоқини намуна қилиб кўрсатади. Одамлар ундан ибрат олиши керак. Инсоний нуқсон ва камчиликлар кишиларни Илоҳдан ва одамийликдан узоқлаштиради. Киши қанча Аллоҳга яқин бўлса, у шунча инсонийдир, шунча буюкдир.

Бу ғоялар бугун учун ўта аҳамиятли ҳисобланади.

Муслиҳиддин МУҲИДДИНОВ,

филология фанлари доктори, СамДУ профессори