Тошкент ислом институти ва Индонезиянинг Кудус давлат ислом институти ўртасида Англашув меморандуми имзоланди.

Мулла Али Қорий (ваф.1014)

Алломанинг тўлиқ исми Нуриддин Али ибн Султон Муҳаммад ал-Маккий ал-Ханафий бўлиб, “ал-Қорий” кунияси билан машҳурдир.

“Ал-Қорий” номининг унга берилишига сабаб, у Қуръони каримни турли қироатларда ўқиш бўйича пешқадамлардан бўлган. Шунинг учун Мулла ал-Қорий номи билан шухрат қозонган.

Али ал-Қорий ҳақидаги маълумотлар олимнинг ўзи томонидан ёзилган асарлар муқаддималарида келтирилади. Шунингдек, унинг ҳаёти ва фаолиятини ёритишда Муҳаммад ал-Муҳиббийнинг “Хулосат ал-асар фий аъён ал-қарн ал-ҳодий ашар” ва аш-Шавқонийнинг “Ал-бадр ат-толеъ” асарлари ҳам асосий манба бўлиб хизмат қилади.

“Хулосат ал-асар фи аъён ал-қарн ал-ҳодий ашар” китобида Али ал-Қорий ўз асрининг беназр олими, ибораларни тузатиш ва тадқиқ этишда моҳир имом, фақиҳ, муҳаддис, усул ва наҳв билимдони, муфассир, мутакаллим, мутасаввиф, тарихчи ва адабиётшунос олим, Суннати набавия борасида етук мутахассис бўлгани баён этилган.

Мулла Али ал-Қорий кўп соҳалар билимдони ҳисобланиб, жуда кўп асарлар ёзган. Манбаларда келтирилишича, уларнинг сони 125 тани ташкил этади ва улар бир неча жилдлик иборат йирик китоблар ва кўплаб саҳифаларни ўз ичига олувчи рисолалардан иборат.

Олимнинг китоб ёзишдаги ўзига хос услуби шундаки, у барча асарлардаги бобларни қимматли маълумотлар ва баҳслар билан бойитган. Ўқувчи учун тушунарли, бошқаларда учрамайдиган йўналиш билан ёзилган бўлиб, мавҳум ибораларсиз ва нодир тадқиқот тарзида амалга оширилган.

Бундан ташқари, Мулла Али ал-Қорий моҳир хаттот ҳам бўлган. Аш-Шавконий “Ал-бадр ат-толеъ” асарида ёзишича, Али ал-Қорий ўнинчи ҳижрий асрнинг мужаддиди ва мужтаҳиддир.

Машҳур фақиҳ Ҳусайн ибн Муҳаммад Саид Абдулғани ал-Маккий ал-Ҳанафий “Иршод ас-сорий ила маносик ал-Мулла Али ал-Қорий” асрида бундай ёзади: “Ўз замонасининг буюк алломаси, машҳур олим, ақлий ва нақлий билимларни ўзида мужассамлаштирган, Қуръон ва ҳадис илми бўйича билдирилган фикрларни асосли тарзда шарҳловчи – тадқиқотчидир”.

Шайх Муҳаммад Зоҳид Кавсарий “Ироқ аҳлининг фақиҳлари ва уларнинг сўзлари” номли рисоласида: “Имом Абу Ҳанифанинг издошларидан Мулла Али ал-Корий ҳофиз, беназир муҳаддис олим эди”, деб ёзади.

Замондошлари уни “Ҳақиқатлар султони, нодир фиқҳий масалалар билимдони, фақиҳ, муфассир, қорию мутакаллим, муҳаддис ҳамда балоғат ва фасоҳат, наҳв илмларининг муаллими” деб тан олишган.

Алломанинг баъзи асарлари неча асрлардан бери ўқув юртларида муҳим дарслик ва қўлланма бўлиб келмоқда. Олимнинг “Анварул Қуръон фий асрорул Фурқон” (“Фурқон сирларида Куръон нурлари”), “Ан-насиху вал-мансуху минал ҳадис” (“Ҳадисларнинг насх ва мансухлари”), “Адиллату муътақади Аби Ҳанифа фи абавайи Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам” (“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ота-оналарига доир ақидада Абу Ҳанифанинг далили”), “Ал-асмарул жанийяту фий асмаил ҳанафия” (“Ҳанафий олимларнинг исмлари ҳақида йиғилган мевалар”), “Ал-аҳадисул қудсияту арбаъиния” (“Кирқ қудсий ҳадис”), “Ал-адаб фий ражаб” (“Ражаб ойи одоблари”) ва “Манақибу ал-Имоми Аъзам ва асҳобиҳи” (“Имоми Аъзам ва асҳобларининг маноқиблари”) каби китоблари машҳур.

Аллома Ҳанафий мазҳабининг фиқҳий масалаларига доир қатор рисолалар ҳам ёзган. “Рисалату фий ҳимаяти мазҳабил Имоми Аби Ҳанифа” (“Имом Абу Ҳанифа мазҳабини ҳимоя қилиш тўғрисида рисола”), “Рисалату фир радди ала мин замми мазҳабил Имоми Аби Ҳанифа” (“Имом Абу Ҳанифа мазҳабини ёмонловчиларга раддия рисоласи”) шулар жумласидан.

Аллома ўндан ортиқ китобга шарҳ ёзган. “Шарҳи Саҳиҳи Муслим” (“Саҳиҳи Муслим”нинг шарҳи), “Шарҳу Айнил илми ва зайнил ҳилми” (“Ҳилмнинг зийнати ва илмнинг булоғи” китобига шарҳ), “Шарҳ ал-Фиқҳ ал-акбар” (“Фиқҳул акбар”нинг шарҳи), “Шарҳу Муснад ал-Имоми Аби Ҳанифа” (Имом Абу Ҳанифанинг “Муснад”ига шарҳ), “Шарҳу ал-Ҳидоя лил Марғиноний” (Марғинонийнинг “Ҳидоя”сига шарҳ), “Шарҳу ал-Виқоя фи масаилил Ҳидоя” (“Ҳидоя” масалаларидаги “Виқоя”га шарҳ) ва “Мирқотил мафотиҳ шарҳи Мишкатил Масобиҳ” («“Мишкатул Масобиҳ”ни шарҳлашда очилган нозик ўринлар») каби шарҳлари бутун Ислом оламида эътиборлидир.

Ҳанафий мазҳабининг етук алломаси Мулла Али ал-Қорий Имом Абу Ҳанифа, Суфён Саврий ва Фузайл ибн Иёзнинг йўлидан бориб, ҳаётда дуч келган масалаларга асосли жавоблар берган. Аллома 1014 ҳижрий (1636 милодий) сананинг шаввол ойида Маккаи Мукаррама шаҳрида ҳаётдан кўз юмди ва шу шаҳардаги машҳур “ал-Муаллот” қабристонига дафн этилди.

Муфтий Иброҳим Десаи раҳимаҳуллоҳнинг "Ҳадис илмига кириш" китобидан олинди.

Намозхон масжидга кирганида агар фарз намозлари адо этилмаётган бўлса, масжид билан саломлашиш ниятида ўқийдиган намози “таҳийятул масжид” дейилади.

Бу намоз икки ёки тўрт ракат ўқилади. Афзали тўрт ракат ўқишдир. Таҳийятул масжид намозини масжидга кирган киши ўтирмасдан олдин ўқиши суннат ҳисобланади.

Мабодо ўтириб олинган бўлса ҳам туриб ўқилади. Унда маълум сураларни ўқиш шарт қилинмаган.

Таҳийятул масжид намозини қуйидаги пайтларда ўқиб бўлмайди:

– Қуёш чиқаётган, қиёмга (тиккага) келган ва ботаётган вақтларда;

– Аср намозини адосидан кейин шом намозини ўқиб бўлгунча;

– Бомдод намозини вақти киргандан бошлаб қуёш чиққунигача;

– Имом хутба қилаётган пайтда;

– Ҳайит куни қуёш чиққандан кейин ҳам то ҳайит намози ўқилгунигача.

Таҳийятул масжид намозини ўқиб бўлмайдиган вақтларда масжидга кирган киши “Субҳааналлоҳи, валҳамду лиллаҳи ва лаа илаҳа иллаллоҳу валлоҳу акбар. Аллоҳумма солли васаллим ъала набиййинаа Муҳаммад”ни айтса масжид ҳаққини адо қилган бўлади.

Абу Қатода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бирортангиз масжидга кирса, ўтиришдан олдин икки ракат намоз ўқисин”, деганлар (Имом Бухорий, Имом Муслим ривояти).

Бир масжидга бир кунда бир неча бор кирилса, бир марта ўқилган таҳийятул масжид намози кифоя қилади.

 "Суннатга мувофиқ намоз ўқинг" китобидан олинди.

Қиз бола ўғил болага нисбатан кўпроқ эътиборталаб бўлади. Аёл кишининг фитратидаги эркак кишининг меҳрига муҳтожлик болалик пайтларидаёқ кўзга ташланади. Қиз бола энг аввал муҳтож бўладиган эркак бу албатта унинг отасидир.

Қиз болага онаси ҳар қанча меҳр бермасин, отанинг ўрни барибир бўлакча бўлади. Агар ота ўз вақтида бу масъулиятни ҳис қилмаса, қизига етарлича меҳр бериб, уни керагича севиб ардоқламаса, қиз бола бу меҳрни бошқалардан қидиришга мажбур бўлади. Чунки меҳрга ташналик худди қорни оч одамнинг қорнини тўйдиришга бўлган эҳтиёжига ўхшайди. Натижада дуч келган ёмон ниятли йигит қиз болани ўз домига илинтиради. Ҳали ҳаёт тажрибасига эга бўлмаган, оқ-қорани яхши ажрата олмайдиган ёш қиз йигитларнинг ширин сўзларига, хом ваъдалирига чиппа-чин ишонади ва минг афсуслар бўлсинки, бундай муносабатлар охир-оқибат тузатиб бўлмас хатоларга етаклайди.

Ота ўзининг қизига шу қадар эътиборли, шу қадар ғамхўр бўлиши керакки, унга бошқа эркакларнинг эътибори керак бўлмай қолсин. Қизига етарлича ғамхўрлик қилиш бу уни бегона назарлардан, ҳар хил тузоқлардан ҳимоя қилиш, атрофини қўрғон билан ўраб қўйиш демакдир.

Қиз бола кийимларини кийиб кўчага чиқар экан, энг биринчи мақтовни, хушомадни отасидан эшитиши керак. Агар отаси уни “Машааллоҳ, қизим, жуда очилиб кетибсан, кийимларинг ўзингга жуда ярашибди, ўзимнинг гўзал, фаришта қизим, Аллоҳ сени Ўз паноҳида асрасин” деб эркаласа, қиз боланинг қалби меҳрга тўлиб тошади. Кўчага чиққанидан кейин бирорта номаҳрамнинг хушомадига, илмоқли гапларига эътибор қилмайди, иффатини сақлай олади.

Мен соҳам тақозоси билан йигитларнинг ширин ёлғонларига алданиб қолган кўплаб қизлар билан гаплашганман. Улардан нега бундай номақбул ишларни қилганлари ҳақида сўраганимда уларнинг аксарияти ўзларининг меҳрга, эътиборга муҳтож бўлганлари ва шу эътиёжни қондирган энг биринчи одамга алданганлари ҳақида айтишган.

Бир куни муаллифи номаълум бўлган хат олдим. Ўқиб кўрсам, бир ёш қиз тарафидан юборилган экан. Бу қиз ўзининг мактубида лицейда ўқиши, оилавий муҳитлари яхши эмаслиги, отаси унга умуман эътибор бермаслиги, уни суйиб эркаламаслиги ҳақида ёзган. Хатининг охирида “Менга кўп йигитлар севги изҳор қилади. Лекин Аллоҳга бўлган қўрқувим сабабли уларнинг бирортасига жавоб бермайман. Ичимда уларнинг муҳаббат изҳорларидан, менга ёзадиган шеърларидан завқ туйсам-да, бу ҳислар шайтондан эканини билиб ўзимни тияман. Лекин бу аҳволда уларнинг бирортасига алданиб қолшидан хавотирдаман. Менга маслаҳат беринг” дея муаммоларига ечим сўраган.

Шунга ўхшаган мактубларни менга бир неч бор юборишган. Нега жамиятда қизлар бу аҳболга тушиб қолишган? Бу муаммонинг илдизи оталарга бориб тақалади.

Бир киши ўз қизи ҳақида шундай ҳикоя қилади: “Қизим мактабда 5-синфда ўқирди. Бир куни онасига: “Синфимиздаги қизларнинг ўз севган йигитлари бор, лекин менинг йигитим йўқ” деб шикоят қилаётганини эшитиб қолдим. Қизимнинг бу гапи мен учун гўё юзимга урилган тарсакидек бўлди. Чунки қизимнинг ҳолатидан кўча-кўйда фақат иш билан овора бўлиб, қизимга керак меҳрни беролмаганимни, оқибатда қизим бу нарсани кўчадан излай бошлаганини англадим. Агар вазиятни вақтида ўнглашга киришмасам, эртага кўнгилни хира қиладиган оқибатларга олиб келиши турган гап эди. Қизимнинг бошини силаб “Қизим, мен борман-ку, мен сенинг йигитинг бўламан” дедим. Қизим кўзларини катта-катта очиб “Ия, дадажон, қандай қилиб? Дугоналаримнинг йигитлари мактабдан чиқишда уларни кутиб туришади, ҳар хил тамаддихонларга олиб боришади-ку!” деди. Мен ҳам бўш келмай “Мен ҳам сени мактабдан чиқишингда кутиб тураман, сени энг зўр тамаддихонларга олиб бораман” дедим. Қизим яна ажабланиб: “Улар қизларга гуллар беришади” деди. “Мен сенга энг гўзал гуллар ҳадя қиламан” дедим. Қизим бир зум ўйланиб қолди. Кейин айтган гапларим маъқул келди шекилли, юзига табассум югуриб ўзида йўқ севиниб кетди. “Келишдик, дадажон” деб бўйнимдан қучди.

Қизимга айтган гапларим қуруқ ваъдалигича қолмади. Ҳамма айтган ишларимни бажардим. Қизимни ҳар куни мактабдан чиқишида кутиб турадиган бўлдим. Уни боғларга олиб бордим, гуллар, тур хил ширинликлар олиб бердим. Унга кўп вақт ажратиб оталик меҳримни бердим.

Бир куни мактабдан чиқишда қизим ёнидаги дугоналарига узоқдан мени кўрсатди. Дугоналарига нималардир деди. Гапириш оҳангидан, юз кўзларининг ҳаракатидан мақтанаётганга ўхшарди чамамда. Дугоналари ҳам унга нималардир деб жавоб қайтаришди. Кейин қўл силташиб хайрлашишди. Қизим олдимга келгач, ундан дугоналарига нима деганини қизиқиб сўрадим. Кейин билсам, қизим уларга “Ана менинг отам” деб мақтанибди. Дугоналари “Сенга ҳавасимиз келади, қандай ҳам яхши, отанг келиб сени кутиб оладилар. Бизнинг ҳам оталаримиз келишса эди, бу йигитлар билан юрмасдик” дейишибди. Шу пайт ич-ичимдан хурсанд эдим. Қизимнинг кўзларидаги қувонч қалбимга чексиз хотиржамлик бахш этарди.

Шу таҳлитда қизим то ақлини йиғиб оқ-қорани, яхши-ёмонни ажратадиган бўлгунча ундан меҳримни аямадим. Тўғри, бу мендан кўп вақт ва фидокорлик талаб қиларди. Лекин эришганларим шуларга арзирди. Аллоҳнинг фазли ва иршоди ила қизимни иффатли, покиза ҳолида турмушга бердик. Ҳозирда мана шу қизимдан бир қиз набирам бор. Мен неварамнинг бахту иқболи учун унинг ҳам “йигит”и бўлишга тайёрман. Чунки қиз бола-аёл киши доимо эркак кишининг меҳрига муҳтож. Унга масъул эркаклар-отаси, ака-укаси, турмуш ўртоғи, ўғли каби яқинлари бу нарсани вақтида англаб етишлари зарур.

Доктор Абдуллоҳ Муҳаммад Абдулмуътининг

“Фарзанд тарбиясида 700 та сабоқ” китобидан

Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Камронбек Ислом таржимаси.