Ҳар бир тил бошқа тиллардан таъсирланади, бойийди. Ҳатто жаҳон тиллари ҳам ўзга тиллардан ўзлашган сўзлар ҳисобига ривожланган, ўзини бойитган ва бу жараён фан-техника ривожланган сайин яна давом этаверади. Тарихга назар ташласак, фатҳлар туфайли ислом дини ёйилиши билан бир даврда араб тили ҳам кенг тарқалган. Бу дин кириб борган жойга араб тили ҳам кириб борган. Нафақат тил, балки ислом маданияти, қонун-қоидалари ҳам ерлик халқ урф-одатлари билан уйғунлашган ва бунинг акси ўлароқ, Усмонли турклар даврида туркий сўзлар араб диёрларига кириб борди ва туркий сўзлар араблашди.

Қадим диёримиз Мовароуннаҳрга ҳам Ислом дини билан бирга арабча сўзлар кириб келди. Бу ўлкада дину диёнат билан бир даврда илму фан, ислом маданияти ривож топди. Бутун дунёни ҳар жабҳада лол қолдирган алломалар етишиб чиқди. Ҳадис илмида мўъминлар амири Имом Бухорий, фиқҳ илмида Бурҳониддин Марғилоний, ақида илмида Абу Муъин Насафий, наҳв илмида Имом Замахшарий каби олимлар ўз асарларини араб тилида ёзганлар. Мазкур асарлардан ўша замоннинг ўзидаёқ бутун мусулмон олами фойдаланган ва ўз ҳаётларига татбиқ этганлар.

Туркий тиллар сирасига кирувчи ўзбек адабий тили ҳақида сўз борар экан, биринчи навбатда сўз мулкининг султони ҳазрат Алишер Навоий бобомизни эсга оламиз. У зотнинг асарлари юзлаб, балки минглаб адабиётшунослар, зиёлилар томонидан ҳозиргача ўрганилмоқда ва бундан кейин ҳам ўрганлади. Зеро, Навоий асарлари қиёматгача ҳукми боқий бўлган Қуръони карим оятлари, пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадисларидан тўйинган. Ушбу меросни ўрганишда эса араб тилининг аҳамияти катта.

Ўз тилимизда китоб мутолаа қилганимизда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланганимизда, ўзаро мулоқот қилганимизда шундай сўзлардан фойдаланамизки, гўёки, бу сўзларни соф ўзбекча бўлса керак, деб ўйлаймиз. Аслида эса бу сўз араб тилидан кириб келганлигини ҳамма ҳам билаверайди. Масалан, عِلْمٌ  илм ўзак сўз бўлиб, “билмоқ”деган маънони билдиради, ундан عَالِمٌ  олим (билувчи), عَالَمٌ олам,  مَعْلُومٌ  маълум (билинган), عَلِيْمٌ  алим (барча нарсани билувчи, Аллоҳнинг исми сифатларидан бири бўлиб, бу сифат Аллоҳнинг ўзига хос), عَلّامَةٌ  аллома (кўп билувчи),  مُعَلّمٌ муаллим (илм берувчи),   تَعْلِيْمٌ таълим (ўргатмоқ),  عُلَمَاءُуламо   (олимлар), مَعْلُومَاتٌ  маълумот (маълумотлар).

كِتَابٌ    китоб (ёзмоқ) ундан كَاتِبٌ  котиб (ёзувчи), مَكْتُوبٌ  мактуб, хат (ёзилган нарса), مَكْتَبٌ  мактаб (ёзадиган жой), كُتُبْخَانَه  кутубхона (китоблар хонаси),   كِتَابَة  китобат (ёзиш, ёзишма).

Араб тили грамматикасида “Сарф илми” тушунчаси бор. Бу алоҳида фан бўлиб, битта ўзак сўздан 200 тагача сўз ясашни, бошқача қилиб айтганда, маънолари бир-бирига яқин бўлган бир сўздан бошқаларининг келиб чиқишини ўргатади. Биргина ضَرْبٌ (зарб-урмоқ, зарба бериш)                         ўзак сўзини олсак, ундан 192 та янги сўз ясалишига амин бўламиз. Ёки ҳукм сўзидан келиб чиққан ўзбекча сўзларга эътибор беринг: ҳукм, ҳоким, маҳкум, ҳукумат, ҳикмат, истеҳком, ҳакам, ҳаким, муҳокама, маҳкам, мустаҳкам, ҳукмдор. Уларнинг сони 12 тага етди. Демак, сарф илмини ўзлаштирган одам 5 дона сўз ёдлаб, бемалол мингта сўз маъносини биламан, деб даъво қилса бўлади. 

Араб тилидан ўзбек тилига кириб келган сўзларни бир неча қисмга бўлиб ўрганиш мумкин;

– дину диёнат сабабли ўзлашган сўзлар: Аллоҳ, расул, иймон, Қуръон, сура, оят, ҳадис, эътиқод, ибодат, итоат, закот, ҳаж, ушр, руку, сажда, имом, хатиб, мутавалли, рукн кабилар;

– илм-маърифат сабабли: илм, олим, таълим, китоб, муаллим, дарс, алифбо, алифбе, толиб, талаба, маълум, дафтар, қалам, ирфон, ориф, маъруф, ҳақ, ботил, луғат, таҳлил, таҳқиқ, савоб, гуноҳ, шеър, шоир,  фикр, афкор, мутафаккир ва ҳоказо;

– ислом маданияти кириб келганлиги сабабли: ватан, вилоят, тамаддун, тараққиёт, маҳалла, масжид, минора, мезана, мақбара, маданият, оила, жамоа, жамоат, жамият, истиқбол, истиқлол, сулҳ, ислоҳ, ислоҳот, халқ, хулқ, ахлоқ, одоб, адабиёт, мақол, матал,  ҳусн, холис, соф, халос, мусаффо, муҳташам, шифо, шифохона, дорихона ва ҳоказо;

– давлат ишларига доир; давлат, мамлакат, девон, ҳукмдор, раис, ҳоким, ҳукм, маҳкум, маҳкама,  суд, ижро,  олий мажлис, қонун, ҳужжат, баёнот ва ҳоказо;

– қавму қариндошлик сабабли: қавм, ака, ука,  бобо, аждод, авлод, амаки, амма, хола, қариндош ва ҳоказо.

Сўзнинг араб тилидан ўзлашганлигини кўрсатувчи белги сифатида “-ий” қўшимчасини олишимиз мумкин. Бу қўшимчаси билан тугалланган сўзлар асосан арабий ҳисобланади: иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маданий, мавсумий, мажбурий, маиший, адабий, абадий, мантиқий, илмий, маърифий, диний, мафкурафий, хорижий, дунёвий, ухровий, назмий, насрий, рубоий, хумосий, судосий, азалий, маъмурий ва ҳоказо.

Аксарият “-ан” қўшимчаси билан тугалланган сўзлар ҳам араб тилидан ўзлашган сўзлардир: умуман, тақрибан, асосан, тахминан, шаръан, ҳақиқатан, қисман, баъзан, масалан, нисбатан ва ҳоказо.

Араб тилидан ўзлашганлик белгиси сифатида “-ал” олд қўшимчасини ҳам олиш мумкин: алгебра, алқисса, алҳазар, алҳол, алкогол, алвидо, алмисоқ, албатта ва ҳоказо.

Вақтга доир сўзлар ҳам асли арабчадир: аср, сана, муддат, вақт, соат, дақиқа, сония, лаҳза, тарих, азалий, абадий, давр, замон, муваққат, он, фурсат, боқий, фоний, саҳар, завол, қиём, наҳор, қадим ва ҳоказо.

Араб тилидан ўзлашган сўзларнинг аксарияти араб ва ўзбек тилида бир хил ишлатилади. Мазкур тилдан ўзбек адабий тилига кириб келган сўзлар сони шунчалик кўпки, уларни билиш орқали ҳар икки тилни ўрганиш, тушуниш жараёни сезиларли осонлашади. Қолаверса, аввало, ўз она тилимизни мукаммал ўрганиш, шунингдек, араб ва форс тилларини билиш аждодларимиз томонидан араб ва туркий тилларда битилган асарларни теран ва мукаммал тушуниш имконини яратади.

Ибодуллоҳ Аҳроров

Имом Бухорий номидаги

 Тошкент ислом институти декани

Бугун, 19 октябрь куни Боку шаҳрида бўлиб ўтаётган Туркий давлатлар муфтийларининг III-йиғилиши бошланиши аввалида Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий Нуриддин домла ҳазратлари, Озарбайжон мусулмонлари идораси раиси, шайхулислом Оллоҳшукур Пошозода, Туркия диёнат ишлари бошқармаси раиси, доктор Али Эрбош, Монголия муфтийси Ботир Ҳазрат ва Туркий давлатлар ташкилоти бош котиби Бағдод Амреев Озарбайжонда 1990 йил январь ойи фожиаси қурбонларини ёд этдилар.

Туркий давлатлар муфтийлари ушбу шаҳидларнинг руҳи покига Қуръони карим оятларини тиловат қилиб, дуолар қилдилар.

Фитна сўзи Аллоҳ таолонинг китоби Қуръони каримда бир нечта маъноларда келган. Аҳли илм уламолар уларни йиғиб, ўн бештагача етказганлар. Баъзилар ўн битта ҳам дейишган.

• Синов ва имтиҳон маъносида.“Анкабут” сурасининг 2-оятида:

أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَايُفْتَنُونَ

 “Одамлар: “иймон келтирдик” дейишлари ила имтиҳон қилинмай тарк этилишларини ўйладиларми?” деган. Оятдаги “Лаа юфтануун” сўзи имтиҳон, синов маъносида келмоқда[1].

• Тўғри йўлдан тўсиш маъносида. “Моида” сураси 49-оятда

وَأَنِ احْكُم بَيْنَهُم بِمَاأَنزَلَ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَن يَفْتِنُوكَ عَنبَعْضِ مَا أَنزَلَ اللّهُ إِلَيْكَ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللّهُ أَن يُصِيبَهُمبِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيراً مِّنَ النَّاسِ لَفَاسِقُون(49)

         “Улар орасида Аллоҳ нозил этган нарса ила ҳукм юрит. Уларнинг хоҳишларига эргашма ва улар сени Аллоҳ сенга нозил қилган нарсада фитнага солишларидан ҳазир бўл”[2] , дейилган. Имом Қуртубий оятдаги “ан яфтинука” сўзини “сени йўлдан тўсадилар” деб тафсир қилганлар.

• Азоб маъносида. Ҳаҳл сураси 110-оят.

ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَلِلَّذِينَ هَاجَرُواْ مِن بَعْدِ مَا فُتِنُواْ ثُمَّ جَاهَدُواْوَصَبَرُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ {110}

Оятдаги “футину” сўзи “уззибуу”, яъни азобланганлар маъносида келган.

• Ширк . Аллоҳ таоло Бақара сураси 193-оятда

وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَالدِّينُ لِلّهِ فَإِنِ انتَهَواْ فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ {193}

“Фина босилиб, бутун дин Аллоҳ учун бўлгунга қадар улар билан урушингиз! Агар тинсалар, у ҳолда золимлардан бошқага нисбатан адоват қилишлик (Исломда) йўқ”,[3] деб марҳамат қилган. Ибн Касир оятдаги “фитна” сўзини “ширк” деб, тафсир қилганлар.

• Куфр маъносида. Оли Имрон сураси 7-оятда

فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَمِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ

“Аммо дилларида оғиш бор кимсалар одамларни фитнага солиш ва ўз талқинига мувофиқ маънолар бериш учун унинг (Қуръоннинг ) муташобиҳ оятларига эргашадилар”[4] дейилган.

• Гуноҳ ва маъсиятга тушиб қолиш. Бунга мисол Аллоҳ таолонинг Ҳадид сурасининг 14-оятидаги

 يُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَكُن مَّعَكُمْ قَالُوا بَلَى وَلَكِنَّكُمْ فَتَنتُمْأَنفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الْأَمَانِيُّ حَتَّى جَاء أَمْرُاللَّهِ وَغَرَّكُم بِاللَّهِ الْغَرُور

Уларга (мунофиқлар): “Биз сиз билан бирга эмасмидик?!” – деб нидо қилурлар. Улар: “Худди шундай. Лекин сизлар Аллоҳнинг амри келгунча ўзингизни ўзингиз фитнага дучор қилдингиз, кўз тикиб кутдингиз, шубҳа қилдингиз ва сизларни хомхаёллар ғурурга кетказди. Сизларни Аллоҳ ҳақида алдамчи алдаб қўйди”[5] деган сўзи. Имом Бағавий оятдаги “фатантум анфусакум” жумласини “Ўзларингизни нифоққа ташладингиз ва шаҳват ва маъсиятларни қилиш билан ҳалок қилдингиз”, деб тафсир қилганлар.

8. Қатл қилиш ва асир олиш. Аллоҳ таоло Нисо сураси 101-оятида:

إِنْ خِفْتُمْأَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُواْ لَكُمْ عَدُوّاً مُّبِيناً {101}

“Агар куфр келтирганлар сизларни фитна қилишидан қўрқсангиз” деган. Бундан мурод, кофирларнинг мўминлар намозда сажда ҳолатида турганларида уларни қатл қилиш ёки асир олиш учун ҳамла қилишларидир. Ибн Жарир мана шу гапни айтганлар. Яъни бундан “Агар куфр келтирганлар сизларни ўдириш ёки асирга олишидан қўрқсангиз” деган маъно келиб чиқади.

• Инсонларнинг ихтилоф қилиши ва ўзаро қалбларининг бирлашмаслиги.
• Жунун яъни жиннилик. Аллоҳ таолонинг Қалам сураси 6-оятида:

وَيُبْصِرُونَ فَسَتُبْصِرُ {5} بِأَييِّكُمُ الْمَفْتُونُ {6

“Бас,   тезда кўрасан ва улар ҳам кўрурлар. Сизлардан  қайсингизда мажнунлик борлигини”[6] деган сўзи. Бу оятдаги “мафтун” сўзи “мажнун” маъносида келган.

• Олов билан ёндириш. Буруж сурасининг 10-оятида:

إنَّ الَّذِينَفَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْعَذَابُ الْحَرِيقِ

“Албатта, мўмин ва мўминаларни фитна қилиб, сўнгра тавба қилмаганларга, ана ўшаларга жаҳаннам азоби ва куйдирувчи азоб бор”[7], деб марҳамат қилинган.

• Залолат маъносида. Моида сураси 41-оятида:

وَمَن يُرِدِ اللّهُ فِتْنَتَهُ فَلَن تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّهِ شَيْئا

 “Кимники Аллоҳ (фитнада) синашни истаса, Сиз унинг учун Аллоҳдан ҳеч нарсага эга бўла олмайсиз”[8], деган. Бу оятдаги фитна сўзи “залолатга кетиш “ маъносида келган. Буни Абу Ҳайён айтганлар. 

• Ҳужжат ва узр маъносида. Анъом сураси 23-оятида:

 ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللّهِرَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ {23}

 “Сўнгра уларнинг фитнаси (узри) фақат:”Роббимиз – Аллоҳга қасамки, (биз)мушрик бўлмаганмиз!”[9] – дейишлари бўлур.

• Уқубат маъносида. Нур сураси 63-оятида:

فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِأَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ {63}

“(Пайғамбарнинг) амрига хилоф иш тутадиган кимсалар ўзларига бирор кулфат етиб қолишидан ёки аламли азоб етиб қолишидан сақлансинлар”, дейилган. 

• Беморлик маъносида. Тавба сураси 126-оятида:

أَوَلاَ يَرَوْنَأَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٍ مَّرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّلاَ يَتُوبُونَ وَلاَ هُمْ يَذَّكَّرُونَ {126}

         “Кўрмайдиларми, (улар) ҳар йили бир ёки икки марта синовга учрамоқдалар. (Шундан) сўнг (ҳам) на тавба қиладилар ва на эслатма оладилар”[10], дейилган.

 Ибн Ҳажар раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: “Фитна сўзидан нима ирода қилингани каломнинг сиёқи ва унинг қариналаридан билинади”. “Зодул маод” китобининг муаллифи ўзларининг китобларида қуйидагиларни айтганлар: “Уларни мана шундай бир-бирларига фитна қилдик” ёки Мусо алайҳиссаломнинг оятдаги “Бу фақат сенинг фитнангдир. У билан хоҳлаган кишингни адаштирасан ва хоҳлаган кишингни ҳидоят қиласан” деган сўзи каби Аллоҳ таоло Ўзига изофа қилган ёки Аллоҳнинг Расули Унга изофа қилган фитна бу бошқа маънодадир. Булар Аллоҳ таолонинг Ўз бандаларини яхшилик ва ёмонлик, неъмат ва мусибат билан имтиҳон қилиши маъносидадир. Булар бошқа турдаги фитналар , мушрикларнинг фитнаси эса бошқа хил. Мўминнинг моли, фарзанди ва қўшнисидаги фитнаси бошқа хил. Али ва Муовия ўртасидаги, Жамал аҳли ўртасидаги каби  Ислом аҳли орасида содир бўлган фитналар эса бошқа хилдаги фитналардир”.

         Юқорида айтиб ўтганимиздек, бало-мусибатлар, ўлдиришлар, азоблар каби ишлардан бўладиган фитналар Аллоҳ таоло тарафидан ҳам банда тарафидан ҳам бўлиши мумкин экан. Лекин бу ерда тушунишимиз керак бўлган бир нарса бор. У ҳам бўлса Аллоҳ тарафидан бўлган фитна қандай бўлади-ю, банда тарафидан бўлган фитна қандай бўлади? Агар фитна Аллоҳ тарафидан бўладиган бўлса, бу Аллоҳ Ўзи биладиган ҳикматга кўра бўлади. Лекин Аллоҳнинг амрисиз банда тарафидан бўладиган бўлса, бу маломатга сабаб бўладиган фитнадир. Аллоҳ таоло Қуръонда “Фитна урушдан ашаддийроқдир” деб, инсонни  мазаммат қилган фитна мана шудир.

Шермуҳаммад домла Болтаев,

Хоразм вилояти, Шовот тумани Юсуф Ҳамадоний

жоме масжиди имом-хатиби

[1]Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, Қуръони карим ва унинг ўзбек тилидаги маънолар таржимаси – Т.: “Шарқ” 2011. 396-б

[2] Шайх Абдулазиз Мансур, Қуръони Карим маъноларининг таржимаси – Т. “Тошкент Ислом Университети”, 2001. 78-б

[3] Шайх Абдулазиз Мансур, Қуръони Карим маъноларининг таржимаси – Т. “Тошкент Ислом Университети”, 2001. 30-б.

[4]Шайх Абдулазиз Мансур, Қуръони Карим маъноларининг таржимаси – Т. “Тошкент Ислом Университети”, 2001. 47-б.

[5]Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, Қуръони карим ва унинг ўзбек тилидаги маънолар таржимаси – Т.: “Шарқ” 2011. 539-б

[6] Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, Қуръони карим ва унинг ўзбек тилидаги маънолар таржимаси – Т.: “Шарқ” 2011. 564-б.

[7]Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, Қуръони карим ва унинг ўзбек тилидаги маънолар таржимаси – Т.: “Шарқ” 2011. 590-б.

[8]Шайх Абдулазиз Мансур, Қуръони Карим маъноларининг таржимаси – Т. “Тошкент Ислом Университети”, 2001. 113-б.

[9]Шайх Абдулазиз Мансур, Қуръони Карим маъноларининг таржимаси – Т. “Тошкент Ислом Университети”, 2001. 145-б.

[10]Шайх Абдулазиз Мансур, Қуръони Карим маъноларининг таржимаси – Т. “Тошкент Ислом Университети”, 2001. 237-б.

Собиқ мустабид тузум даврида диёримизда ислом дини таълимотларининг сақланиб қолишига, масжид-мадрасалар фаолиятининг қайта йўлга қўйилишида катта ҳисса қўшган шайх Ешон Бобохон ибн Aбдулмажидхон, Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон ва Шамсиддинхон Бобохоновлар ҳаёти ва фаолияти ҳақида ҳужжатли фильм.

Манба: https://t.me/ziyouz 

Бугун, 19 октябрь куни эрта тонгда Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий Нуриддин домла ҳазратлари Миср сафарини якунлаб, Боку сафарини бошладилар.  

Ҳайдар Алиев номидаги Боку халқаро аэропортида Ўзбекистон делегацияси аъзоларини Кавказ мусулмонлари идораси раисининг биринчи ўринбосари Салмон Мусаев, Ўзбекистоннинг Озарбайжондаги элчиси Баҳром Ашрафхонов ва бошқалар кутиб олишди. 

Ташриф доирасида Муфтий ҳазратлари Туркий давлатлар ташкилоти Муфтийлар кенгашининг III-йиғилишида нутқ қиладилар ва туркий халқлар мўмин-мусулмонлари учун муҳим бўлган қатор масалаларни муҳокама этиш режа қилинган.

Шунингдек, Озарбайжоннинг муборак қадамжоларини зиёрат қилиш, Диний пешволарнинг икки томонлама учрашувлари, мамлакатнинг тарихий-маданий мероси билан яқиндан танишиш ҳам ташриф дастуридан ўрин олган.  

Сафар жараёнлари, йиғилишда муҳокама этилган мавзулар ҳақидаги сўнгги маълумотлар сайт ва ижтимоий тармоқларимиз орқали ёритиб борилади.

Аллоҳ таоло муфтий ҳазратларининг ушбу сафарларини хайрли, мамлакатимиз ва бутун мусулмон уммати учун манфаатли бўлишини насиб этсин!  

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати