Милодий 611 йил. Макканинг Ҳиро ғорида Аллоҳ таолодан инсониятга илк хитоб нозил бўлди: “Ўқинг (эй Муҳаммад! Бутун борлиқни) яратган зот бўлмиш Раббингиз исми билан! (У) инсонни лахта қондан яратди. Ўқинг! Раббингиз эса карамлидир. У инсонга қалам билан (ёзишни ҳам) ўргатди. У инсонга билмаган нарсаларини билдирди” (Алақ сураси, 1–5-оятлар).

Шу кундан эътиборан Ислом умматига ўқиш, илм олиш фарз бўлди. Бу амалга “Лаббай” дея жавоб берган қанча саҳобалар, тобеинлар ва кейинги мўмин-мусулмонлар ўзларидан кўплаб бебаҳо маънавий асарлар қолдиришди. Уларнинг илм зиёси бугунгача башариятга маёқ бўлмоқда.

Инсон илм билан икки дунёда азиз бўлади. Билмаганини билади, дунёни англайди, янги марралар сари интилади. Энг асосийси, Яратганни янада яхшироқ танийди. Илм эгасини эса Аллоҳ фаришталар қаторида зикр қилади ва уларга юқори даражалар ато этади.

Бу ҳақда Қуръони каримда: "Аллоҳ адолатда (барқарор) туриб, шундай гувоҳлик берди: “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқдир”, фаришталар ва илм эгалари ҳам..." (Оли Имрон сураси, 18-оят). “...Аллоҳ сизлардан имон келтирган ва илм ато этилган зотларни (баланд) даража (мартаба)ларга кўтарур...” (Мужодала сураси, 11-оят), дейилган.

Илмни ёшликдан фарзандига ўргатиш ҳар бир ота-онанинг вазифасидир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Болаларингизга меҳр кўрсатинг, уларга ҳурмат билан қаранг, одоб ва тарбиясини гўзаллаштиринг!” дея илмга тарғиб қилганлар (Имом Ибн Можа ривояти).

Бу сўзлар Конституциямизнинг 77-моддасида ҳам акс этган: “Ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахслар ўз фарзандларини вояга етгунига қадар боқиши, уларнинг тарбияси, таълим олиши, соғлом, тўлақонли ва ҳар томонлама камол топиши хусусида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар”.

Демак, фарзандларимизни илмли, касб-ҳунарли қилиш динимиз буйруғи ва қонуний мажбурият. Лекин бу мажбуриятни барча ота-оналар ҳам тушуниб етмаяпти. Фарзандини ўқишга рағбатлантириш, етук инсон қилиб тарбиялаш ўрнига беъэтибор бўлаётганлар, афсуски, орамизда йўқ эмас.

– Ҳозир “Эти сизники, суяги бизники”, дейдиган ота-оналар деярли йўқ, – дейди Бағдод тумани 2-умумий ўрта таълим мактаби ўқитувчиси Дилафрузхон Сулаймонова. – “Болам қайсар, яхши гапирсам, айтганимни қилади”, дея боласини эркалаётганлар кўп. Бундай фарзандларнинг аксари ўқишга қизиқмайди. Ота-оналар боласининг кўнглига қараши тўғри. Аммо уни илмга қизиқтириши, юриш-туришини назорат қилиши керак. Кези келганда эркалатиши, кези келганда қаттиқ туриши ҳам лозим. Моддиятини таъминлаб қўйган билан маънавий ҳеч вақо бера олмаса, эртага ким бўлади улар? Боланинг ёмони ёки иқтидорсизи бўлмайди. Ҳар бир ўқувчида ўзига хос иқтидор бор. Уни шакллантириб, тўғри йўналтирмоқ ота-онанинг вазифаси. Яқинда бир аълочи қизимизнинг аҳволини эшитиб дилим оғриди. У ўқишга кириш ўрнига ўзини пул топишга урибди. Унинг тенгқурларидан қанчаси олий ўқув юртлари талабаси бўлди. Буни кўриб ўша қиз анча афсус-надомат қилди.

Конституциямизнинг 50-моддасида: “Ҳар ким таълим олиш ҳуқуқига эга... Давлат бепул умумий ўрта таълим ва бошланғич профессионал таълим олишни кафолатлайди. Умумий ўрта таълим мажбурийдир”, дея қайд этилган.

Демак, фарзандимизнинг билим олиши – унинг конституциявий ҳуқуқи. Бундан юртимизда туғилган ҳар бир бола фойдалана олиши мумкин. Унга қаршилик қилиш эса конституцияга зид ҳисобланади.

Айни дамда республикамизда бошланғич ва ўрта таълимни олиш мутлақо бепул. Бунинг учун эса давлат ғазнасидан миллиардлаб маблағ сарфланади. Болаларимиз мактабларда илмли бўлиб чиқаётган бўлса, бу пуллар ўзини оқлади дейиш мумкин. Агар акси бўлса-чи? Бу ўқитувчининг ҳам, ўқувчининг ҳам вақти беҳуда кетаётганидан, бюджет маблағлари исроф бўлаётганидан дарак эмасми? Бунга асосий жавобгар ота-онага юкланмайдими? .

Қуръони каримда: “…Исрофгарчиликка мутлақо йўл қўйманг! Чунки исрофгарлар шайтонларнинг биродарларидир” (Исро сураси, 26–27-оятлар), дейилган. .

Ўзимиз тақво қилиб, тоат-ибодатдадирмиз, ҳалол-ҳаромни фарқига борармиз. Бироқ фарзандимиз ҳам ўзимиз каби бўла оляптими? Вақтини беҳудага совуриб, исрофгарлардан бўлмаяптими? Уни назорат қилмасдан, беэътибор қўйиш унга шерик бўлиш каби эмасми?

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ахлоқли ва жамиятга фойда келтирадиган фарзанд ўстирган ота-онанинг амал дафтари вафотидан кейин ҳам ёпилмайди”, деганлар (Имом Насоий ривояти).

Демак, фарзандимизнинг солиҳ инсон бўлиши бизни икки дунё саодатига элтиши мумкин. Бунга эришмоқ учун уларга илму ҳунар ўргатмоқ, ҳақиқий маърифат чашмасини англатмоқ даркор.

Муҳаммаднаби ОРИПОВ

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

У кишининг тўлиқ исмлари Саъд ибн Молик ибн Уҳайб ибн Абдуманноф ибн Зуҳра ибн Килоб ибн Муррадир.

Саъд ибн Абу Ваққоснинг насаблари Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг насаблари билан Килоб ибн Муррада бирлашади.

Саъд ибн Абу Ваққоснинг оталарининг исми Молик бўлган, Моликнинг куняси Абу Ваққос бўлган. Саъд ибн Абу Ваққоснинг исмларига оталарининг исмини эмас, кунясини қўшиб айтиш одат бўлган.

Саъд ибн Абу Ваққос Исломга биринчи бўлиб кирганлардан ҳисобланадилар. Маълумки, ҳазрати Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг дастлабки чақириғи самараси ўлароқ, ўша пайтда Қурайшнинг ашрофларидан бўлган, кейинчалик саҳобаларнинг улуғларига айланган ва жаннатга киришларига башорат берилган ўн кишининг бешталари: Усмон ибн Аффон, Зубайр ибн Аввом, Абдурроҳман ибн Авф, Саъд ибн Абу Ваққос ва Толҳа ибн Убайдуллоҳ розияллоҳу анҳум иймонга келдилар.

Шу билан бирга, Саъд ибн Абу Ваққос ўзларини учинчи бўлиб Исломга келган шахс ҳисоблаб юрар эдилар.

عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي وَقَّاصٍ رَضِي اللهُ عَنْهُ قَالَ: مَا أَسْلَمَ أَحَدٌ إِلَّا فِي الْيَوْمِ الَّذِي أَسْلَمْتُ فِيهِ، وَلَقَدْ مَكُثْتُ سَبْعَةَ أَيَّامٍ وَإِنِّي لَثُلُثُ الْإِسْلَامِ. رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ.

Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Мен Исломга кирган кунимдан аввал ҳеч ким Исломга кирмаган эди. Таъкидки, етти кунгача Исломнинг учдан бири бўлиб турдим».
Бухорий ривоят қилган.

Албатта, Саъд ибн Абу Ваққос ўзларига маълум бўлган гапни айтмоқдалар. Чунки ўша вақтда ҳамма нарса ўта махфий тутилган. Ҳатто мусулмонлар ҳам бир-бирларини билмаганлар. Шунинг учун ҳам Саъд ибн Абу Ваққос Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уйларида Исломга келган кишилардан бехабар бўлганлар. У кишини Абу Бакр розияллоҳу анҳу бошлаб олиб келганлар ва Исломга келганларидан кейин «Мен учинчи мусулмон бўлдим», деб ўйлаганлар. Етти кундан кейин бошқа кишиларнинг ҳам Исломга кирганига гувоҳ бўлганлар.

Уламоларимиз бу ҳақдаги маълумотларнинг ҳаммасини диққат билан ўрганиб чиқиб, «Саъд ибн Абу Ваққос еттинчи рақамли мусулмонлар», деган хулосага келганлар.

Буларнинг ҳаммаси Саъд ибн Абу Ваққоснинг Исломга илк бор кирган улуғ зотлардан эканликларини кўрсатади ва бу у киши учун улуғ фазл ҳисобланади.

Тарихчиларимиз қилган ривоятларда Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу Исломга қандай кирганларини қуйидагича васф қиладилар:
«Исломга киришимдан уч кун илгари тушимда ўзимни қатма-қат зулматларнинг ичида қолганимни кўрдим, унинг тўфони ичида типирчилаб турганимда бирдан менга ой нур сочиб қолди. Мен у томон юрдим. Ўз олдимда ул ойга мендан олдин борганларни кўрдим. Зайд ибн Ҳориса, Али ибн Абу Толиб ва Абу Бакр Сиддиқни кўрдим. Уларга:

«Бу ерга қачон келдингиз?» дедим.

«Бу соатда», дедилар.

Эрта билан менга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг яширин равишда Исломга чақираётганлари хабари етди. Шунда Аллоҳ менга яхшиликни ирода қилганини, мени зулматлардан нурга чиқаришини ирода қилганини билдим. 

Бас, у зот томон шошилиб бордим. Жиёд дарасида учратдим. Намоз ўқиб турган эканлар. Мусулмон бўлдим. Тушимда кўрганларимдан бошқа менинг олдимга туша олмаган.

Онам Исломга кирганимни эшитиши билан тўполон қилишни бошлади. Мен унга яхшилик қиладиган ва маҳбуб йигит эдим. У менинг олдимга келиб:

«Эй Саъд! Сен қандай динга кирдинг ўзи! У сени ота-онангнинг динидан чалғитибди!? Аллоҳга қасамки, ёки янги динингни тарк қиласан ёки ўлгунимча еб-ичмайман! Менга маҳзун бўлганинг¬дан юрагинг парчаланиб кетади! Қилган ишингдан надомат қилиб, ўлиб кетасан! Одамлар сени абадий айблаб юрадилар!» деди.

«Эй она, ундай қилманг. Мен барибир ўз динимдан қайтмайман», дедим».
Барча янги мусулмонлар каби Саъд ибн Абу Ваққос ўз Исломларини эълон қилишлари билан дин йўлида синовга дучор бўлдилар.

وَعَنْهُ قَالَ: حَلَفَتْ أُمُّ سَعْدٍ أَلَّا تُكَلِّمَهُ أَبَدًا، وَلَا تَأْكُلَ وَلَا تَشْرَبَ حَتَّى يَكْفُرَ بِدِينِهِ، وَزَعَمْتَ أَنَّ اللهَ وَصَّاكَ بِوَالِدَيْكَ وَأَنَا أُمُّكَ وَأَنَا آمُرُكَ بِهَذَا، فَمَكَثَتْ ثَلَاثًا حَتَّى غُشِيَ عَلَيْهَا مِنَ الْجَهْدِ، فَقَامَ ابْنٌ لَهَا يُقَالُ لَهُ عُمَارَةُ فَسَقَاهَا. وَفِي رِوَايَةٍ: فَإِذَا أَرَادُوا أَنْ يَسْقُوهَا شَجَرُوا فَاهَا بِعَصًا ثُمَّ أَوْجَرُوهَا، فَجَعَلَتْ تَدْعُو عَلَى سَعْدٍ، فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى - ﭞ ﭟ   ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭﭮ-. رَوَاهُ مُسْلِمٌ هُنَا وَالتِّرْمِذِيُّ فِي التَّفْسِيرِ.

Яна у кишидан ривоят қилинади:
«Саъднинг онаси унга ҳатто у ўз динига куфр келтирмагунича ҳеч ҳам унга гапирмасликка, еб-ичмасликка қасам ичди. Ва «Аллоҳ сенга ота-онангга итоат қилишга амр қилган, мен онангман, мен сени шунга амр қилмоқдаман!» деди. Бас, уч кун туриб, қийналганидан ҳушидан кетиб, йиқилди. Унинг Умора деган ўғли туриб, унга (бир нарса) ичирди».

Бошқа ривоятда:
«Қачон унга ичимлик ичирмоқчи бўлишса, оғзини чўп билан очиб туриб, қуйишар эди. У Саъдни дуоибад қила бошлади. Бас, Аллоҳ таоло:
«Ва инсонга ота-онасига яхшилик қилишни тавсия ‎қилдик. Агар улар сени ўзинг билмаган ‎нарсани ‎Менга ширк келтиришингга зўрласалар, бас, уларга ‎итоат этма!»ни нозил қилди», дейилган.
Муслим бу ерда, Термизий эса «Тафсир»да ривоят қилганлар.

Бу ўша вақтнинг мушриклари янги мусулмонларни азоблашнинг турли услубларини топганларига яна бир далилдир. Саъд ибн Абу Ваққосга нисбатан у кишининг оналари маънавий азоб берган. Энг азиз киши бўлмиш она «Динингдан қайтмасанг, сенга гапирмайман, ўзим еб-ичмайман», деб туриб олиши ўғил учун энг оғир маънавий азоб бўлиши турган гап. Эҳтимол, ундан кўра калтаклаб, азоб берсалар, енгилроқ бўлармиди?!
Саъд ибн Абу Ваққоснинг оналари билан бўлиб ўтган бу можара ҳақида имом Термизийнинг юқорида зикр қилинган «Ва инсонга ота-онасига яхшилик қилишни тавсия ‎‎қилдик. Агар улар сени ўзинг билмаган ‎нарсани ‎Менга ‎ширк келтиришингга зўрласалар, бас, уларга ‎итоат ‎этма!» оятининг («Анкабут» сураси, 8-оят) нозил бўлиш сабаби ҳақидаги ривоятларини ўргансак, ҳолат яна ҳам равшанлашади.

Имом Термизий бу ҳақда қуйидагиларни ривоят қиладилар:
«Ушбу оят Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу ва унинг онаси Ҳамна бинти Абу Суфён ҳақида нозил бўлган. У онасига яхшилик қилувчи эди. Онаси унга:
«Бу янги дининг нима ўзи? Аллоҳга қасамки, аввалги ҳолингга қайтмагунингча, ўлсам ҳам ов¬қат емайман, ичимлик ичмайман. Кейин умрбод шу билан ор-номусга қолиб кетасан. Сени «Эй онасини ўлдирган», деб чақиришади», деди.

Сўнгра аёл бир кечаю бир кундуз таом емай, ичимлик ичмай ётди. Сўнгра Саъд розияллоҳу анҳу унинг олдига келиб:
«Эй онагинам, агар сенинг юзта жонинг бўлса-ю, битта-биттадан чиқиб турса ҳам, мен динимдан қайтмайман. Агар хоҳласанг, еб-ич, хоҳламасанг, еб-ичма», деди.
Саъднинг динидан қайтишидан ноумид бўлган онаси еб-ичди. Ана шунда Аллоҳ таоло юқоридаги оятни нозил қилди».

Уламоларимиз юқорида зикри келган ояти кариманинг Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу ҳақларида нозил бўлганлигини таъкидлашади. У киши Макка ёшлари ичида онасини ҳурмат қилиш билан ном чиқарган эдилар. Бошқа ёшларга онани эҳтиром этишда Саъд розияллоҳу анҳу мисол қилиб кўрсатилар эди. Иймонга келганларидан сўнг Саъд ушбу нозик нуқтада синовга учрадилар. Аммо у киши иймонни устун қўйдилар.

Ўн етти ёшли ёш йигит Саъд ибн Абу Ваққоснинг дин йўлида қилган бу ишлари мисли кўрилмаган қаҳрамонлик эди. Шу билан бирга, Саъд ибн Абу Ваққос оналарига яхшилик қилишда бардавом бўлдилар. Чунки Аллоҳ таолонинг «Ва уларга бу дунёда маъруф ила соҳиб бўл» деган қавлига биноан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам у кишига оналарига яхшилик қилишда бардавом бўлишни амр қилган эдилар.

Саъд ибн Абу Ваққос дастлабки босқичдаги мусулмонлар дучор бўлган барча азоб-уқубат ва машаққатларни диндошлари билан бирга баҳам кўрдилар.

Абу Нуъайм раҳматуллоҳи алайҳи «Ҳулятул Авлиё»да келтирган ривоятда Саъд ибн Абу Ваққос қуйидагиларни айтадилар:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бизга Маккада ҳаётнинг турли оғирликлари, қийинчиликлари ва машаққатлари етар эди. Бизга бало етганда уни эътироф қилдик, унга ўргандик ва сабр қилдик. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан Маккада эдим. Кечаси ҳожатга чиқдим. Бирдан пешобим остидан шитирлаган нарсанинг овозини эшитиб қолдим. Қарасам, туянинг бир парча териси экан. Уни олиб, ювдим, кейин куйдириб, икки тош орасига олиб, чақдим. Сўнг уни сув билан ичиб, уч кун жон сақладим».

Саъд ибн Абу Ваққос ёшлигидан ўзида жанговарлик сифатларини мужассам қилган ҳолда ўсган эдилар. У киши камон отишни жуда кўп машқ қилар эдилар. Шундай қилиб, Саъд ибн Абу Ваққос ўз вақтининг энг моҳир ва машҳур мерган камончиси бўлиб етишди.

У кишининг қалбини иймон нури ёритган лаҳзадан бошлаб Исломнинг мухлис лашкарига айландилар. У киши ҳар қандай оғир ҳолатда ҳам душманга юзма-юз келишдан тап тортмас эдилар.

Ўша пайтда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари мушриклардан беркиниб, намоз ўқиб юрган пайтлари эди. Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу бир гуруҳ саҳобийлар билан Макканинг дараларидан бирида юриб борар эдилар. Бир пайт бир тўп мушриклар уларнинг устиларига бостириб келиб қолдилар. Улар мусулмонларнинг динларини ҳақоратлаб, ўзларига тажовуз қилдилар. Шунда Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу туянинг суяги билан мушриклардан бирининг бошини ёрдилар. Бу Ислом йўлда тўкилган биринчи қон эди.

«Ҳадис ва ҳаёт» китобининг 23-жузидан олинди

Қозоғистон мусулмонлари идораси раиси, Бош муфтий Шайх Наврўзбай ҳожи Тағанули жаноблари

26 ноябрь куни Бухорои шарифда Мир Араб мадрасасининг 500 йиллигига бағишланган “Боқий Бухоронинг ислом цивилизациясидаги ўрни” мавзуидаги халқаро анжуман бўлиб ўтди. Унда Халқаро мусулмон уламолар кенгаши ва Абу Даби Тинчлик форумининг обрў-эътиборли уламолари, Ўзбекистон, Миср, Озарбайжон, Қозоғистон, Тожикистон, Туркманистон сингари мамлакатлар муфтийлари, таниқли уламолар, исломшунос тадқиқотчи ва диний соҳа вакиллари (“Мир Араб” мадрасаси битирувчилари) иштирок этди.

Анжуман Қуръони карим тиловати ва хайрли дуолар билан очилди.

Нуфузли тадбирни Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти ректори, сиёсий фанлар доктори, профессор, Муҳаммадолим Муҳаммадсидиқов олиб борди.

Йиғилиш аввалида таъкидланганидек, Бухоро асрлар давомида ўзининг бой илмий мероси, ислом илм-фани ривожига қўшган улкан ҳиссаси, мадрасалари, таълим тизими билан Ислом дунёсида катта шуҳрат қозонгани, Мир Араб Бухоронинг дунёга донг таратган мадрасаларидан биридир, шубҳасиз. Шу маънода ушбу мўътабар даргоҳнинг фаолият бошлаганига ҳижрий йил ҳисоби бўйича 500 йил тўлиши муносабати билан бу муҳим сана халқаро миқёсда нишонланмоқда.

Нуфузли анжуманнинг асосий қисмида Ислом оламининг обрў-эътиборли уламолари ҳамда исломшунос тадқиқотчилари уч шўъбага бўлинган ҳолда “Бухоро алломалари илмий меросининг аҳамияти”, “Мир араб мадрасаси ташкил топганининг 500 йиллиги: ўтмиш ва ҳозирги замон”, “Бобохоновлар сулоласининг ислом динини сақлаш, тарғиб ва ҳимоя қилишга қўшган ҳиссаси” каби мавзулари бўйича маърузалар қилишди. Шунингдек, мавзу доирасида муҳим вазифалар, таклиф ва фикр-мулоҳазалар билдирилди.

Сўзга чиққан нотиқлар Ўзбекистонда сўнгги йилларда диний-маърифий соҳада амалга оширилган ислоҳотлар, ўзгаришлар ва эришилган ютуқларни юқори эътироф этиб, юртимизда ташкил этилган илмий-тадқиқот муассасаларининг фаолиятига ижобий баҳо берди. Хусусан, Мир Араб мадрасасининг фаолиятини юқори баҳолаб, тарихдан Ўзбекистон заминидан улкан алломалар етишиб чиқишига ушбу таълим даргоҳи катта ҳисса қўшганини таъкидлаб ўтдилар. Анжуман қатнашчилари мазкур мадраса талабаси бўлганларидан ғурурланишларини айтиб, мадраса уларнинг ҳаётида ўчмас из қолдирганини таъкидлашди.

Халқаро анжумандаги маърузалар, билдирилган фикр-мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда ўзаро илмий хулосалар алмашилди ҳамда келгусида шу каби тадбирларни ҳамкорликда ўтказишга келишиб олинди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Матбуот хизмати

2025 йили Чеченистон пойтахти Грознийда Мусо пайғамбар номидаги илмий-маърифий ислом марказини очиш режалаштирилган. Бу ҳақда Чеченистон маданият вазири ўринбосари Мамед Мадаев “IslamNews”га маълум қилди.

“Грозний шаҳрида кўплаб исломий мажмуалар, масжидлар, ҳофизлик мактаблари қурилган ва ҳозирда ҳам қурилмоқда. 2025 йилда Россиядаги энг йирик илмий-маърифий ислом маркази очилади”, деди у Грознийнинг маданият пойтахти тақдимоти чоғида.

Мазкур ислом маркази ҳудудида Россиянинг энг йирик илмий-маърифий мажмуаси ва масжиди қурилади. Шунингдек, унинг таркибида кутубхона ва синфхоналар, қадимий қўлёзмаларини тиклаш учун тадқиқот бўлимлари ташкил этилади.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Матбуот хизмати