- ҳайит намознинг ўрнига бошқа намоз ўқишнинг ҳукми қандай?
- тарихимизда жамоат, жума ва ҳайит намозлари ўқилиши аввал ҳам тақиқланганми?
- ҳайит кунлари гуруҳ-гуруҳ марҳумларнинг уйига фотиҳа учун борилади, шу тўғрими?
- ҳайит куни куёв томонга тоғора, сарпо-суруқ юбориш урфга айланган. Бу каби ишларга шариатимиз нима дейди?
- ҳайит байрамини карантин шароитида қандай қилиб рисоладагидек ўтказиш мумкин?
“Azon.uz” ахборот таҳлилий портали мухбири ана шундай саволлар билан Ўзбекистон мусулмонлари идораси раисининг биринчи ўринбосари Ҳомиджон домла Ишматбековга юзланди.
– Ассалому алайкум. Ҳомиджон домла, аввало, Рамазон ҳайити муборак бўлсин. Бугунги кунда бутун дунёда пандемия шароити, юртимизда ҳам карантин эълон қилинган. Мана шундай кунларда Ўзбекистон мусулмонларини қуйидаги саволлар қизиқтиряпти, десак хато бўлмайди: Ҳайит намознинг ўрнига қанақа намоз ўқиш лозим? Уни уйда, оила аъзолари билан бирга ўқиш мумкинми? Бу амалнинг ҳукми қандай, яъни фарзми, вожибми ё суннатми?
– Ваалайкум ассалом. Маълумки, айни пайтда аксар мусулмон юртларининг халқаро ва маҳаллий фатво уюшмалари, уламолари мўмин-мусулмонларнинг жонларини омон сақлаш учун масжидларда йиғилмаслик, хавф ўтиб кетгунча ибодатларни уйда адо этиб туриш қарорига келишган. Бунга етарлича асос борлигини ва масала жиддий эканлигини эслатишган. Ўзбекистон мусулмонлари идораси Уламолар кенгаши фатвосида ҳам жума намози ўрнига уйда пешин намози адо этилиши айтилган. Афсуски, ҳозирги вазият жорий йилда Рамазон ҳайити намозини ўқимасликни тақозо қилмоқда. Бу ҳақда фиқҳий манбаларимизга мурожаат қиладиган бўлсак, ҳайит намози дуруст бўлиши учун ҳайит намозини ўқилишига давлат бошлиғи ёки унинг ўринбосари томонидан одамларга умумий рухсат (изни омма) бўлиши ва ҳайит намозини одамларга муфтий томондан тайинланган киши ўқиб бериши керак эканлиги баён қилинган. Демак, ўз-ўзидан ҳайит намозини уйда ўқилганда мана шу шартлар топилмайди, натижада намоз дуруст бўлмайди. Бу ҳақида Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ шундай дейдилар:
“Умумий рухсат – жомеъ масжиди очилиб, одамлар киришига рухсат бўлишидир. Ҳатто, агар масжидда бир жамоат йиғилиб, эшикни ёпиб олиб жума (ёки ҳайит) намозини ўқисалар, намозлари дуруст бўлмайди” (“Раддул мухтор” китоби).
Эътибор берилса, бу масалада, умумий рухсат бўлмаганда, ҳатто бир жамоат масжидга кириб, ўзларича жума ёки ҳайит намозларини ўқисалар ҳам, намозлари дуруст бўлмаслиги баён қилинмоқда.
Вазият тақазосидан келиб чиқиб, ҳайит намози адо қилинмаса ҳам, байрам шукуҳини сақлаб қолиш учун Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир суннатларини тирилтириш мақсадга мувофиқдир.
Абу Саъид разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
“Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам ийд намозидан аввал нафл намоз ўқимасдилар. Қачон уйларига қайтсалар икки ракат намоз ўқирдилар” (Имом Ибн Можа ривоятлари).
Мўътабар ҳанафий фиқҳий манбаларидан бири “Мажмаъул анҳур” китобида шундай дейилади:
“Маълум бўлсинки, ҳайит намози Зуҳо намозининг ўрнига қўйилган. Қачонки, ҳайит намози бирор узр сабабли ўқилмай қолса, икки ёки тўрт ракат нафл намоз ўқиш мустаҳаб бўлади. Тўрт ракат ўқиган афзал”.
Хулоса ўрнида айтамизки, ҳозирги шароитда ҳаммамиз иттифоқ бўлиб, шариатимиз кўрсатмаларига амал қилиш билан бирга, пандемия давридаги талабларга риоя қилишимиз, Аллоҳ таолонинг синов-имтиҳонларидан гўзал суратда ўтишга ҳаракат қилмоғимиз лозимдир. Шоядки, Аллоҳ таоло тез кунларда фазилатли, катта жамоатларда намозларни адо қилишни насиб айласа, халқимизга хотиржамликни қайтарса. Аллоҳ таоло дунё мусулмонлари, жумладан халқимиздан турли бало-офатларни узоқ қилсин! Омин!
– Умуман, тарихимизда жамоат, жума ва ҳайит намозларини ўқишнинг таъқиқланиши аввал ҳам бўлганми? Охирги марта қачон бўлган?
– Мисрлик Ислом тарихи олими Доктор Айман Фуъоднинг таъкидлашича, тарихда жума намозини манъ қилган аниқ муаййан бир воқеъа мавжуд эмас. Лекин тарихда шундай воқеа ҳодисалар бўлганки, уларга қиёсан жума намознинг тўхтатилгани, тарихда ҳам шунга ўхшаш иш бўлганини англаб олиш мумкин. Бунга мисол тарзида “қора ўлим” номли вабо касалини олиш мумкин.
1250-1517 йилларда Миср, Шом, Ироқ каби араб давлатларига подшоҳлик қилган Мамоликлар даврида (Мамлукийлар салтанати даврида) тарқаган мазкур касаллик оқибатида минг-минглаб одамлар қурбон бўлгани айтилади. Аниқки, бундай вазиятларда касалликни янада авж олишини олдини олиш учун ҳар қандай жамланишлар тўхтатилган. Ўша пайтда бир кунда мингдан ортиқ инсон ўлганлиги айтилади.
Доктор Фуъоднинг айтишича Фотимийлар даврида ҳам Мисрдаги Нил дарёсининг суви етти йил мобайнида кескин камайиши оқибатида очарчилик, танглик юзага келган. Жуда қаттиқ очарчилик бўлган, одамлар топган ҳайвонларини еб тугатган. Ҳатто мушуклар ва эшакларни ҳам еб тугатишган. Халифа оч қолганидан отасининг қабрига қўйилган тошларни ҳам сотиб егани айтилади. Бу воқеа Ҳижрий V асрнинг иккинчи ярми бошларида бўлиб ўтган (1094-1036). Бу даврда тирик қолиш катта иш бўлган. Бундай вазиятда ҳам жума намозига тўплана олишмагани келиб чиқади.
Тақийюддин Мақризий ўзининг “Ас-Сулук лимаърифати дувалил мулук” китобида 749 ҳижрий санада Мисрда кенг тарқалган вабо касаллигининг ижтимоий асоратларини гапириб шундай деган: “Ҳар қандай сурур, хурсандчилик маросимлари, тўй тўлқинлар батамом тўхтаган. Вабо даврида бирор киши зиёфат (хурсандчилик) уюштиргани маълум эмас. Бирор мусиқа товуши эшитилмаган. Жуда кўп жойларда азон ҳам тўхтаган. Машҳур жойлардагина қолган.
Муаррих Ибн Тангри Берди ҳам Мақризий айтганларни айтади ва қўшимча равишда “Жуда кўплаб масжидлар, хонақолар ёпилган” дейди.
Шариатимиз атрофдагиларга озор берувчи ҳидли нарсани тановул қилган кимсани масжиддан узоқ бўлишга буюради. Балки ундай инсонларни масжиддан чиқариб юборишга амр қилган. Токи одамларга озор бермасин учун.
Имом Муслимнинг саҳиҳларида келишича: Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу жума кунида хутба ўқиб, жумладан қуйидагиларни айтганлар: “Эй одамлар! Сизлар икки тур нарсани ейсизлар. Мен уларнинг иккисини ҳам ёмон деб биламан. Улар пиёз билан саримсоқдир. Мен Пайғамбаримиз алайҳиссааломни шу икки нарсанинг ҳиди кимда топилса уни Бақиъга чиқариб юборишга буюрганларини кўрганман. У кишини Бақиъга чиқариб юборилар эди. Ким шу икккисини емоқчи бўлса қайнатиб (ҳидини ўлдириб) есин!”.
Агар ҳид сабабли озорга нисбатан ҳукм шундай бўлса, энди инсоннинг ҳаётига хавф солувчи вабо касаллигини юқтириш сабабли бўладиган озорнинг ҳукми қандай бўлиши мумкин?
Бу борада Ҳофиз ибн Абдул Барр “Тамҳид”да айтадилар: “Масжиддан чиқариб юборишнинг иллати ундан одамлар озор топиши бўлса, демак унга қиёсан олинадиган бўлса масжидда шеригингиз озор топадиган ҳар қандай ҳид масалан, касби кўнчи (тери ошловчи) каби ёки жузом касаллиги ва ҳоказолар сабабли масжиддан манъ қилиш тўғри бўлади.”
– Ҳаммамиз яхши биламизки, халқимизнинг урф-одатлари, анъаналари диний қадриятлар билан чамбарчас боғланиб кетган. Бунинг ижобий томонлари билан бирга салбий жиҳатлари ҳам бор. Жумладан, Ҳайит байрами кунлари гуруҳ-гуруҳ марҳумларнинг уйига фотиҳа учун борилади. Қабристонга бориб, қабрлар зиёрат қилинади. Бу айниқса қишлоқ жойларида кўпроқ учрайди. Мазкур ҳаракатларга динимиз қандай муносабат билдиради? Булар ҳайит байрамининг руҳига акс таъсир қилмайдими?
– “Ҳайит” куни бу – мўмин-мусулмонлар байрам қиладиган, яқинларидан ҳол-аҳвол сўраб хурсандчилик ва хайр-саховат қилинадиган кундир.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз саллаллаҳу алайҳи васаллам: “Бева ва мискинга ғамхўрлик қилувчи Аллоҳ таоло йўлида юрувчи ёки туни билан ибодат қилиб, куни билан рўза тутувчи кабидир”-деганлар.
Исломдан олдинги жоҳилият даврида мадиналикларнинг байрам қиладиган кунлари бўлган эди. Шунда Расулуллоҳ саллаллаҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло бу кунларни улардан ҳам яхшироқ кунларга, яъни Қурбон ва Рамазон ҳайити кунларига алмаштирди.”- дедилар.
Ҳайит куни – улуғ байрам, уни азага, мотамга, хафагарчиликка айлантириб олмаслигимиз керак. Баъзи жойларда эркак-аёллар тўда-тўда бўлиб фотиҳага юришади ва азадорларни хонадонларида зиёфатбозлик, исрофгарчиликларга йўл қўйилади. Азадорлар ҳам одамлар келади деб ҳайит кунига махсус тайёргарлик кўриб, имконияти йўқлар қарзга ботадилар.
Ҳанафий мазҳабига оид Ибни Обидийн роҳимаҳуллоҳинг “Раддул-мухтор ала дуррил-мухтор” китобида (1жуз, 663-664 бетлар) баён қилинишича, “..таъзияни уч кун қилиб белгиланиши аслида таъзия билдирувчилар учундир. Жанозада иштирок эта олмаган киши уч кун ичида кўнгил сўраб, ҳамдардлик билдирсин. Кейин келиб маййит соҳибларининг ярасини янгиламасин. Шундагина ваъда қилинган савобга эга бўлади” - дейилган.
Шундан экан, ҳайит кунлари яна таъзия билдириб, маййит эгаларининг яраларини янгилаш жоиз эмас, чунки таъзия бир маротаба бўлади. Айниқса, бугунги карантин кунларида фотиҳахонликка бориш ўзини ҳам, ўзгаларни ҳам хатарга қўйиш билан баробар бўлиб, шариатга ҳам, шароитга ҳам тўғри келмайдиган иш бўлади. Аслида ўтганларни эслаш, уларни руҳини шод этиб, Қуръон тиловат қилиш, дуои хайр қилиш яхши амаллардан хисобланади. Бироқ, бу ишлар Ҳайит кунининг байрамона кайфиятига асло таъсир қилмаслиги керак.
– Катта-катта шаҳарларимизда, ҳатто қишлоқларимизда ҳам ҳайит куни куёв томонга тоғора, сарпо-суруқ юбориш урфга айланган. Афсуски, мазкур жараён йилдан йилга кўпайиб, авж олиб боряпти. Мана шунинг оқибатидан ҳам кўплаб оилаларнинг дарз кетиши, ўртага совуқчилик тушиши кузатилади. Бу каби ишларга шариатимиз нима дейди?
– Бу жамиятимиздаги катта иллатлардан бўлиб, шариатимиз бундан қайтарган иш ҳисобланади. Аллоҳ таоло бандаларига ҳамиша енгилликни раво кўрган. Биз эса, қийинчилик устига қийинчиликни бўйнимизга ортиб, Аллоҳни эмас, ўзимиз каби бир бандани рози қилиш кетидан овора бўлиб юрибмиз.
Холбуки, бундай сарпо-суруққа, зўраки эҳсонга асло савоб бўлмайди. Чунки, буни ҳеч бир оила (келин тараф) чин кўнгилдан қилиб бермаслиги барчага кундек равшан. Ўз навбатида куёв тараф бундай нарсаларни келин тарафга юклаш ва уни ҳузур қилиб ейиш, ишлатишдан аввал бу нарсанинг ҳукмини ҳам билиб қўйишлари лозимдир. Келин томонга бу каби мажбуриятларни юклаш, ҳатто юкламаса-да улардан таъма қилиш шариатимизда манъ қилган амал ҳисобланади. Бу ҳақда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
“Мусулмон кишининг кўнгилдан чиқариб бермаган моли ҳалол бўлмайди” деганлар (Имом Ҳоким ривояти).
Бу иккинчи жиҳатдан келин томонга ўта зулм ҳамда шафқатсизлик ҳисобланади. Аллоҳ таоло зулмни ҳаром қилди, бўлиб ҳам Рамазонда, Ҳайит кунида зулм қилиш етти юз даражагача гуноҳ бўлади. Чунки, яхши амалларга мўл-кўл савоблар бериладиган кунларда, гуноҳ ишларга ҳам шунга яраша жазо бўлади.
Агар бунга кимлардир кўрсин деган ният ҳам қўшилиб қолса риё бўлиб, кичик ширк ишни қилган бўлади. Инсон мол топиб охиратдаги жаннатга эга бўлиш ўрнига ўзгаларга зулм, молни исрофи, Аллоҳга кичик ширк келтиришни сотиб олиши қандай ҳам ёмон.
Куёв тараф биз айтмасак ҳам ўзлари олиб келишади, деган гапни айтишлари мумкин. Агар ундай ишларни қилмасликни қатъий талаб қилсалар келин тараф бу ишларни қилишга ботина олмайдилар.
Қолаверса, Рамазон ойи охирлаб, улкан савобларга ноил бўлиб олиш ўрнига бозорма-бозор юриб муборак вақтларни савоб бўлмайдиган ишларга совуриш яна бир катта ютқазишдир.
Валлоҳу аълам!
– Ҳайит байрамини карантин шароитида гўзал ўтказиш бўйича қандай тавсиялар берган бўлардингиз?
– Дарҳақиқат, Рамазон ҳайити бу бутун дунё мусулмонларига йилда бир хурсандчилик билан кутиб олинадиган байрамдир. Афсуски, бу йилги байрам ҳар йилги байрамдан фарқли равишда ҳамма ўз уйларида, оила даврасида ўтказишга тўғри келмоқда. Шундай бўлса ҳамки, бу кун учун ғусл қилиш, хушбўйланиш, ювиниб тоза-озода бўлиш каби амалларни бажариш бир вақтнинг ўзида Аллоҳ таолонинг бандасига берган неъматларини изҳор этиш, шоду хуррамлигини намоён қилиш куни бўлади. Бомдод намозини адо этгандан сўнг биринчи ўринда бизларни дунёга келишимизга сабабчи бўлган ота-оналаримизни, улардан кейин қариндош-уруғларимизни, ёру биродарларимизни уяли алоқа воситалари орқали масофадан бўлса ҳам бу улуғ кун билан табриклаш лозим бўлади. Айниқса, бу кун фарзандларни алоҳида табриклаб, эсда қоларлик совғалар билан исломий шиорларни уларнинг қалбида жо қилиш пайтидир. Валлоҳу аълам!
– Мазмунли суҳбатингиз учун ташаккур! Байрамингиз муборак бўлсин...
"Azon.uz" мухбири
Абдулазиз Муборак суҳбатлашди
