Мақолалар

Имлони билмаган омидир

Она тилим – жону дилим

Тил ҳар куни, ҳар лаҳзада миллионлар томонидан қўлланиб, тинимсиз ўзгариб турадиган улкан жараён. Хусусан, кейинги ўн-ўн беш йил мобайнида ижтимоий ҳаётда рўй бераётган янгиликлар тилимизга зўр таъсир ўтказди. Масалан, динга алоқадор талай сўзлар ёзилишида анча ўзгариш юз берди.

Гапни “Бисмиллоҳ”дан бошлайлик.

Илгари китобларда “Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим” деб ёзилар эди. Энди бўлса, ўн китобда ўн хил: “Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм” (Фаридуддин Ат­тор, “Тазкиратул авлиё”. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, Т., 1997). “Бисмиллоҳирраҳ­монирраҳим” (“Таҳорат ва намоз ўқиш қоидалари”“Хонақоҳ” масжиди, 1990), “Би-сми-л-лаҳи-р-раҳмонир-раҳийм” (Заҳириддин Муҳаммад Бобур, “Кито­бу-с-салот”. Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, Т., 1993)“Бис­миллоҳир-раҳмонир-раҳим” (Алишер Навоий. “Мукаммал асарлар тўплами”. ЎзР ФА “Фан” нашриёти, 20 томлик, XIV том, Т., 1998, 7-б), “Бисмиллаҳир Раҳманир Роҳим” (С.С. Бухорий, “Дилда ёр”. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти), “Бисмиллаҳир раҳмаанир роҳиийм” (“Ислом. Пайғам­баримиз дуо­лари”, “Исломда эътиқод, Икки ҳайит ва жума намози хутбалари”, Марғилон, “Масжидул Фурқон”) ва ҳоказо.

Таажжубки, аввалгининг тескариси: олдин қаерда “а” ёзилган бўлса, энди “о” қилиб, “о” ни эса “а” деб ёзиш керак эмиш. (Раҳмон – Роҳман). Биргина “Раҳим” сўзида ниҳояти бешта товуш бўлса, бунинг эски ва янги шакли ўртасида учта ҳарф тафовути юзага келяпти. Яъни, ўзгариш 60 фоиз. Оллоҳ-Аллоҳ, дин-дийн, имон-иймон, вали-валий, тариқат-тарийқат, расул-росул ва ҳоказолар ҳақида ҳам шундай гапларни айтиш мумкин.

Хўп, бу ўзгаришлар яхши ният билан – диний калималарни асл арабча ёки унга яқин ифодалашга интилишдан келиб чиқади, дейлик. Аммо, ўзингиз ўйлаб кўринг, араб тилидан кириб келган сўз­ларни худди араблардек талаффуз қила оламизми? Шунга уриниш тўғрими ўзи?

Диний атамалар имлоси соф илмий масала бўлиш билан бирга, кўп ҳамдир. Дунёнинг ҳамма халқлари четдан кир­ган сўз ва атамаларни ўз тилига мослаш­тириб, талаффуз қилади, шундай ёзади ҳам. Араблар “жавҳар” дейди, “Шош” дейди, чунки “гавҳар”, “Чоч” дейишга тили келишмайди. Биз эса, нима учундир, қайси тилдан сўз олар бўлсак, ўшанга мослашишга уринамиз, она тилимиз хоссалари поймол бўлаётгани билан ишимиз йўқ.

Билмадим, баъзиларнинг табиати шу­нақа шекилли. Ҳар кимга тобе бўлишга шай. Бутун дунё: инглизлардан тортиб, арабларгача Россия пойтахтини “Москов” дейди, русларнинг ўзи ҳам жумла ичида “Московские новости” деб атайди, аммо биз ҳижжалаб: “Москва”, деймиз.

Ўзбек тилидаги нутқда – у оғзаки бў­ла­дими ёки ёзма – ўзбек тили хусусият­ла­ри устун бўлиши керак. Бу ҳол араб­чадан кирган диний калималар имлосига ҳам тўла тааллуқли. Фоне­тика соҳасида шундай тажрибалар ўт­казилганми ё йўқлигини бил­майман, аммо мен учун “роҳийм” дейиш­дан кўра “раҳим” дейиш қулайроқ.

Оталаримиз “Аллоҳ”, “расул”, “тариқат” де­ган ва бу шакл ўзбек тилининг орфо­эпиясига тўла мувофиқ келади. Бугунга келиб “тариқат” эмас, “тарийқат” тўғри деб топиладиган бўлса, унда “ҳа­қиқат”ни “ҳақийқат”, “Фарида”ни “Фарий­да” деб ёзишга тўғри келади ва ҳо­казо. Юз-юзлаб сўзлар шакли ўзгаради, ўз­бек им­лоси пароканда бўлади.

Бу каби “таҳрир” ва “ислоҳ”ларни қу­лоқ қоқ­май қабул этаверадиган бўлсак, ҳадемай форсийча сўзларни ҳам тафтиш қилишга киришамиз:  пайғамбар – пай­ғомбарга, раҳбар – роҳбарга айланади.

Араб сўзларини, ҳарчанд уринмайлик, кириллу лотин алифболарида барибир мукаммал ифодалаб бўлмайди. Бино­барин, диний калималарни, ҳозиргача ёзиб келинганидай, луғатларга мувофиқ беравериш мақсадга мувофиқ.

* * *

Форс-тожик, рус ва бошқа тиллардан кирган қўшма сўзларни ўзбек сўзи каби ёзамиз (хушомад, нуқтаи назар, элек­тростанция, интерактив). Аммо араб тилидан олинган аксар сўз бирикма­ла­ри, нима учундир, дефис (-) билан ифодаланади (“Маҳбуб ул-қулуб”, “Яти­мимат ад-даҳр”). Аслида, араб ёзувида дефис деган нарсанинг ўзи йўқ. Руслар­нинг арабча киши исмлари (Сайфиддин, Худоёрхон, Умми Кулсум) ва жой номлари (Қўқонқишлоқ) орасига дефис қўйиши (Сайф-эд-дин, Худаяр-Хан, Умм-аль Куль­сум, Кокан-кишлак)нинг ҳам араб имло­сига алоқаси йўқ. Бу ғарблик шарқ­шу­нослар ихтироси бўлиб, сўз ўзагидан артиклни фарқлаш учун орага чизиқча қўйишган. Масалан, Алишер Навоий асарини “Назм-аль-Джавахир” деб ёзади. Кейинчалик Шарққа тегишли ҳар қандай сўз бирикмаси, ҳат­то арабий бўлмаса ҳам, дефис билан ёзиладиган бўлди (“Бабур-наме”). Ажабки, Европанинг ўзидаги жой ном­лари, ҳатто қўшма отлардан ташкил топ­ган бўлса ҳам, дефиссиз ёзилади (Бу­дапешт, Штутгарт, Волгоград).

Бугина эмас. Ғарб имлосида нафақат араб, балки умуман Шарққа (хитой, япон, ҳинд, вьетнам, корейс…) тегишли ҳар қандай сўзни дефис билан парчалаб ёзиш анъанага айланган. Улар “Учқу­дуқ”ни ҳам “Уч-кудук” деб ёзади.

Хуллас, тил миллат кўзгуси. Ажнабий тилдан ўзлаштирилган ёки ўзлаштирила­ётган ҳар қандай сўз ўзбек тили грамма­тикасига мослашиши шарт. Акс ҳолда маънавиятимизга, ўзлигимизга дарз кетади. Бу эса жуда хавфлидир.

 Зуҳриддин ИСОМИДДИНОВ,

адабиётшунос олим

Read 2386 times

Мақолалар

Top