Имом Мотуридий яшаган давр сиёсий жиҳатдан анча барқарор бўлса-да, бироқ ақидавий қара­ма-қаршиликлар, мазҳаблар ўр­тасидаги ихтилофлар, фикрий хуружлар турли томонларда қалқиб турган эди.¹

Имом Мотуридий кураш олиб борган ботил тоифаларнинг аввалида, шубҳасиз, муътазилийлар турган. Ўша пайтда мамлакатда муътазилийлар ақидаси ёйилиб борар ва уларнинг сафдошлари кундан кунга кўпаяр эди.

Бунга асосан қуйидаги омиллар сабаб бўлган.

Тарихдан маълумки, халифа Мута­ваккил муътазилийлар таъсирига тушиб, дастлаб уларни қўллаб-қувват­ла­ган. Кейинчалик эса уларнинг эъти­қоди но­тўғрилигини тушуниб етгач, аҳли сунна ақидасига қайтган ва муътази­лийлар тарғиб этган энг хавфли ақи­да – “Қуръони карим махлуқ” деган эъти­қод ботил эканини эълон қилган. Шун­дан сўнг муътазилийлар марказдан қу­вилган. Уларнинг аксарияти шарқий минтақаларга кетганлар. Айниқса, уларнинг пешволари ва катта таъсир кучига эга Абулқосим Каъбий (ваф. 929 м/317 ҳ), Абу Зайд Балхий (ваф. 934 м/322 ҳ) Балх­га келиб ўрнашиб олади. Балхдан ­туриб эса Мовароуннаҳр диёрларига таъсир ўтказиш мумкин эди.

Муътазилийларнинг хавфли жиҳати шунда эдики, улар ақида масалаларида Қуръон ва ҳадисни тан олишмай, салафи солиҳлар йўлидан оғиб, фақат ақлга таянувчи йўлни ишлаб чиққан эдилар. Баъзи ўринларда нақлни бекорга чиқариб, унинг ҳужжат бўлишини инкор қилдилар. Ақидавий масалаларнинг барчасида ақлга таяниб иш кўрдилар ва бу ишлари билан мусулмонларга бегона бўлган “асоларни” юзага чиқардилар.

Имом Мотуридий эса уларнинг бу ус­лубини рад этган ҳолда биринчи ўрин­га нақлни қўйди. Ақлни эса нақлий ҳужжат­ларни тушунишдаги восита деб билди.²

Аждодларимиз барча соҳада илмнинг юксак даражаларига етганлар ва мавжуд муаммоларга ечим топишда биринчи галда илм-маърифатдан фойдаланганлар. Жумладан, Ислом динининг дастлабки босқичлари саналган милодий VII асрдаёқ юзага кела бошлаган фикрий бўлинишлар, ақи­давий қарама-қаршиликларга жавобан Ислом олимлари томонидан муносиб чоралар кўрилган ва илмий баҳслар орқали уларнинг йўллари нотўғри экани исбот­лаб берилган.

Мотуридийлик ўз даврида ақидавий буҳронлар авж олган ва мусулмон жа­миятининг якдиллиги хавф остида тур­ган бир вақтда соғлом эътиқод тамо­йиллари­ни тартибга солган ва ботил қа­рашларга барҳам бера оладиган даражадаги кучли таълимот сифатида юзага келди.

Таълимотнинг юксак аҳа­мияти шундаки, Имом Мотуридий Са­марқандда мавжуд бўлган кўплаб ботил фирқалар билан маърифат воситасида кураш олиб борди ва уларнинг фикри нима учун хато ва ҳатто хавфли эканини аниқ кўрсатиб берди.³

Ҳозир юртимизда “Жаҳолатга қарши – маърифат” тамойили остида олиб борилаётган ишлар илдизи ҳам маърифат негизида қурилган мотуридийлик таълимоти асосларидан сув ичмоқда.

Мотуридия таълимотининг аҳа­мияти бугунги кунда жуда юксак. Ақидавий зиддиятлар жамиятнинг таназзулга юз тутишига олиб келувчи энг бирламчи омилдир. Қора ниятли кучлар ўз мақсадлари йўли­да эркин ҳаракат қилишлари учун фойда­ланадиган воси­таларидан бири халқлар, миллатлар орасига эътиқодий қарама-қаршилик солишдан иборат.

Бугунги кунда ана шундай бўлиниш, миллатлар орасини бузиб юбориш син­гари ишларнинг энг асосийси экстре­мизм кўринишида намоён бўлмоқда. Ислом дини ниқоби остида “жиҳод”, “ҳижрат”, “такфир”, “халифалик” сингари чақириқлар билан ёвуз мақсадларини кўзлаган кучлар миллатлар орасига рах­на солишяпти. Диндор, содда одамлар бу алдовларга учиб, қўллари­га қурол олмоқда, бир-бирлари ва тинч аҳоли умрига зомин бўлмоқда.

Эътиқодий бирдамликнинг нақадар муҳим эканини англаб етган Имом Моту­ридий минг йил олдин ёзиб қолдирган асарларида тўғри ақида меъёрларини белгилаб берди ва улар орқали нафақат Ислом олами, балки бутун инсониятни ўзаро ҳамҳижат яшашга чорлади.

Усмонхон МУҲАММАДИЕВ,

Имом Бухорий халқаро

илмий-тадқиқот маркази

Илмий тадқиқотлар бўлими

катта илмий ходими