Тафсир сўзи луғатда: “изоҳлаш” ва “баён” деган маъноларни англатади. Ушбу маъно Қуръони каримнинг “Фурқон” сурасида ҳам келган. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади: “Улар сенга бирор масал келтирсалар, Биз, албатта, сенга ҳақни ва гўзал шарҳини келтирамиз” (Фурқон сураси, 33-оят).

Истилоҳда эса, уламолар тафсирга турлича таъриф берганлар. Шулардан бири Имом Суютий бундай таъриф берган: “У оятларнинг нозил бўлиши, қиссалари, нозил бўлиш сабабларини билиш. Сўнгра, Маккий ва Маданий оятлар тартиби, муҳкам ва муташобеҳ баёни, носих ва мансухи, хос ва оммаси, мужмал ва муфассари, ҳалол ва ҳароми, ваъда ва ваъийди, буйруқ ва қайтариқлари ва шу кабиларни билишдир”.

Таъвил луғатда: “Қайтиш” деган маънони билдиради. Яъни, сўзни эҳтимоли бор маънога қайтариш дейилади. Истилоҳда эса, салаф уламолари таъвилни икки хил маъноси бор деганлар. Биринчиси: бир каломнинг тафсири ва унинг маъносининг баёни. Мана шу таърифга биноан тафсир ва таъвил сўзлари ўзаро маънодош (синоним) ҳисобланади.

Иккинчиси: каломдан ирода қилинган нарсанинг айни ўзидир. Яъни, калом агар, бир нарсани талаби ҳақида бўлса, унинг таъвили: талаб қилинганнинг ўзи ҳисобланади. Агар, калом хабарий бўлса, унинг таъвили: хабар берилган нарсанинг айни ўзи бўлади.

Тафсир уламолари тафсир ва таъвил орасидаги фарқ борасида турлича йўлни тутганлар. Баъзи олимлар тафсир ва таъвилнинг иккиси ҳам бир маънода деганлар. Айрим олимлар эса, иккисининг орасини фарқлаганлар. Шулардан бири Роғиб Асфаҳоний раҳимаҳуллоҳ бундай дейдилар: “Тафсир: таъвилга нисбатан омроқ. Кўпинча тафсир лафзларда, таъвил эса, маъноларда ишлатилади. Ва яна таъвил кўпинча илоҳий китобларда ишлатилди. Тафсир эса, илоҳий китобларда ҳам, бошқаларда ҳам ишлатилади.

Муҳаммад Юнус Муҳаммад Мусо ўғли,

Мир Араб Олий мадрасаси талабаси.