Маънавий ва диний қадриятларимиз тарихан уйғун ҳолда ривожланиб такомиллашиб борган. Aйниқса, маънавий қадриятлар ривожида анъанавий исломнинг ўзига хос ўрни бор. Инсоний фазилатларнинг енг юқори чўққиси, шубҳасиз, одоб дурдоналаридир. Хусусан, бугунги кунда комил инсонни камол топтиришда маънавий қадриятларнинг аҳамияти беқиёс.
Бу борада, миллатимизнинг маънавий қадриятлари ҳақида гап кетганда узоқ асрлар қаърида юзага келган, ватанпарварлик, дўстлик, тинчликсеварлик, меҳмондўстлик, меҳнацеварлик, мурувват, андиша, ор-номус, ҳалоллик, меҳр-оқибат, биродарлик ва аҳил қўшничилик муносабатлари каби езгу инсоний фазилатларни алоҳида қайд этиш лозим. Минтақамизда ўн асрдан ортиқ мавжуд бўлиб келаётган ислом дини халқимизнинг ана шундай беқиёс маънавий қадриятларида чуқур акс этиб туради.
Шу ўринда битта нозик нуқтага эътибор қаратиш зарур. Нафақат юртимизда, балки бутун Марказий Осиё минтақасида деярли минг йилдан бери ислом дини билан боғлиқ қадриятларимиз ҳанафий мазҳаби асосида шаклланиб келган. Ҳанафий мазҳабининг бағрикенглик тамойиллари шариатга зид бўлмаган миллий урф-одат ва анъаналарни сақланиб қолишдаги ўрни беқиёс. Биз ҳозирда фахрланиб ёдга оладиган аждодларимизнинг аксари мана шу мазҳаб вакиллари бўлганлар. Демак, айта оламизки, миллий ва диний қадриятларимиз қаторида ҳанафий мазҳаби анъаналари ҳам ўзига хос ўринга ега. Ҳозирда, юртимизга четдан кириб келаётган, халқимизнинг асрлар давомида шаклланган еътиқодига зид бўлган турли бегона диний оқим ва фирқалар нафақат муқаддас динимизга, балки, бевосита маънавий қадриятларимизга ҳам тажовуз еканини англаб йетишимиз керак. Юртимизда Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот марказлари каби буюк аждодларимизнинг бебаҳо маънавий меросини, хусусан, ҳанафий мазҳаби уламоларининг меросини ҳамда мотуридийлик ақидавий таълимотини ўрганиш ва тарғиб қилиш марказлари фаолиятига бежиз асос солинмади. Демак, тўлақонли ишонч билан айта оламизки, ҳанафий мазҳаби ва мотуридийлик таълимоти – халқимизнинг маънавий қадриятлари билан мужассамдир. Нафақат бизнинг, балки минтақмиздаги қардош ва диндош халқларнинг ҳам муқаддас қадриятидир. Ҳанафий мазҳаби анъаналарига зид оқимлар ва фирқаларнинг ғояларини тарқатиш миллий маънавиятимиз ва қадриятларимизга таҳдид, деб қаралади.
Таъкидлаш жозки, меҳмондўстлик, ўзаро ҳурмат-эҳтиром, ота-онанинг ҳақларини адо етиш, ижтимоий ҳамкорлик, қариндош-уруғ, қўни-қўшнилар, хусусан, жамиятдаги эҳтиёжманд қатламларга кўмаклашиш халқимизга хос эзгу фазилатига айланган. Жаҳонда кечаётган коронавирус пандемиясининг энг оғир палласида халқимизнинг жипслилиги ва аҳиллиги, ўзаро ёрдамлашишга доимо тайёрлигининг жонли гувоҳи бўлдик. Aгар биз ғарбдан кириб келаётган индивидуализмга ён бериб, миллатимизга хос бўлган жамоавийлик тамойилларини йўқотиб қўйганимизда натижа қандай бўлар эди?
Демак, бугунги ривожланган жамиятда, хусусан, глобаллашув даврида маънавий қадриятларнинг ўрни беқиёс. Бу исбот талаб қилмайдиган ҳақиқат. Маънавий қадриятларимизни асраб-авайлаш, тарғиб қилиш бугунги жамиятнинг долзарб ва устивор вазифаларидан еканлиги бежиз эмас. Aммо, кези келганда айтиш керак – бугун ижтимоий ҳаётда мавжуд айрим иллатларни “ўзбекчилик” деб хаспўшланиши мутлақо ўринсиз ҳолатдир. Дабдабавозлик, моддиятпарастлик, ҳар қандай ишда кимўзарга берилиб кетиш, риёкорлик, хўжакўрсинчилик, жиноят ботқоғига ботириб юборувчи таниш-билишчилик ва коррупсия каби иллатлар миллатни ва халқни таназзулга йетаклайди. “Топаяптими қандини урсин” дейиш, “узумини йеб, боғини суриштирмаслик” миллатнинг офати бўлиб хизмат қилади. Пул топган, мол топган обрўли бўлавермайди, қаердан қай йўсинда топган, нимага сарфлаяпти, бировнинг ҳаққини еб, ўзини ҳаром-ҳаришга урган кимса каби кишилардаги салбий иллатлар юзасидан жамоатчилик назорати ўрнатилиши даркор. Хусусан, фуқаролик жамиятининг муҳим асосларидан бири жамоатчилик назоратининг мавжуд бўлишидир. Одамлар бундай ҳолатларга бефарқ ва лоқайд бўлмасликлари, энг асосийси хайрихоҳ бўлиб қолмасликлари шарт.
Кўриниб турибдики, глобаллашув жараёнида технологик ривожланиш билан бирга маънавий қадриятлар ҳам жамият аъзолари учун сув ва ҳаводек зарур. Зеро, бугунги ривожланган даврда жамият маънавий қадриятларсиз руҳан ва маънан кемтик ҳолатга тушиб қолади. Ҳар қандай жамиятда ахлоқий меъёрларнинг аҳамияти беқиёс.
Глобаллашув шароитида моддий чегаралар тобора нисбийлашиб, маънавий қадриятлар аста-секин умумийлашиб бориши кузатилади. Бундай даврда миллий ўзига хосликни сақлаб қолиш, миллий ўзликни англаш ва қадрига етиш тушунчалари устивор мақсадга айланади. Миллий ўзликни англаш ва қадрлаш жараёни маънавий қадриятларимизнинг пойдевори бўлиб хизмат қилади.
Жаҳонгир Тоҳиров
Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази бўлим бошлиғи
