www.muslimuz

www.muslimuz

Неділя, 25 октябрь 2020 00:00

2. БАҚАРА СУРАСИ, 168–169 ОЯТЛАР

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ كُلُواْ مِمَّا فِي ٱلۡأَرۡضِ حَلَٰلٗا طَيِّبٗا وَلَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَٰتِ ٱلشَّيۡطَٰنِۚ إِنَّهُۥ لَكُمۡ عَدُوّٞ مُّبِينٌ١٦٨

168. Эй инсонлар, Ердаги ҳалол-пок нарсалардан енглар ва шайтонга эргашманглар, чунки у сизларнинг аниқ душманингиздир.

Инсонлар Ер юзидаги ҳалол-пок нарсаларнигина ейишга чорланмоқда. Чунки ҳаром нарсалар Аллоҳ таолонинг чегараларидир. Аллоҳ чегараларини бузиб, нопок нарсаларни ейдиган, ҳаром ишларга қўл урадиган, ҳалол ва ҳаромни ажратмайдиган кимсаларни огоҳлантирган яна бундай оят ҳам бор: "Ким Аллоҳга ҳамда Унинг Пайғамбарига исён ва чегараларига тажовуз қилса, У абадий қолинадиган дўзахига киритади ва унда хорловчи азоблар бордир" (Нисо, 14). Ким шайтонга эргашса, Аллоҳнинг ана шу чегараларини бузиб, ҳаром нарсалардан тап тортмайдиган, гуноҳларни осон санайдиган бўлиб қолади. Чунки шайтон инсонларга очиқ-ойдин, аниқ душмандир.

Аллоҳ таоло рухсат этган нарсалар шариатда "ҳалол" дейилади. Мўмин-мусулмонларга ҳалол ризқ топиш, ҳалол касб билан рўзғор тебратиш, ҳалол таом-ичимликларни истеъмол қилиш буюрилган. Шариатимизда ижозат этилган ҳамма нарса, ейиладиган таомлар ёки қилинадиган ишлар ҳалол саналади. Аллоҳ таоло ҳалол қилган нарсалар инсон учун моддий ва маънавий фойдалардан холи эмас. Аллоҳ таоло ман қилган нарсалар ва ишлар шариатда ҳаром ҳисобланади. Ҳаром ишга ўтиш ёки ҳаром таом ейиш оғир гуноҳ саналади. (Баъзан зарурат туфайли ҳаром ҳалолга айланиши ҳам мумкин, масалан, очдан ўлаётган одам зарур миқдорда ҳаром истеъмол қилиши, душманга нисбатан ёлғон ишлатиш мумкинлиги кабилар.) Ҳаром иш ва нарсалар саноқлидир. Қуйида улардан айримларини келтирамиз: тўнғиз, ваҳший ҳайвонлар, ўзи ўлиб қолган ҳалол ҳайвонларнинг гўштлари, сўйганда чиққан қон, "Бисмиллаҳ..."сиз сўйилган ҳалол ҳайвонларнинг гўшти, динсиз (мажусий)лар сўйган ҳайвон гўшти, маст қилувчи ичимлик ва гиёҳларнинг барча турлари, эркакларга ипак ва тилла ишлатиш, аёлларга эркакча кийиниш, тилла-кумуш идишда овқат ейиш, зинокорлик, судхўрлик, ўғрилик, қароқчилик, ғийбат, туҳмат, бўҳтон, ёлғончилик каби нарсалар мусулмонларга ҳаром қилинган.

إِنَّمَا يَأۡمُرُكُم بِٱلسُّوٓءِ وَٱلۡفَحۡشَآءِ وَأَن تَقُولُواْ عَلَى ٱللَّهِ مَا لَا تَعۡلَمُونَ١٦٩

169. У сизларни фақат ёмонлик ва бузуқликка, Аллоҳ хусусида билмаган нарсаларингизни гапиришга буюради.

Шайтон ва нафс инсон зурриётининг энг катта душманларидир. Айниқса шайтон (шу жумладан одамларнинг шайтонлари ҳам) инсонларни гуноҳ ишлар қилишга, ҳақ йўлдан чекинишга, Аллоҳ ва Унинг Пайғамбарига итоатсизлик кўрсатишга, турли бузуқлик ва шаҳвоний ишларга ҳамиша чорлаб, қизиқтириб туради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Шайтон инсон билан унинг нафси орасига кириб олиб васаваса қилади", деганлар (Ибн Можа ривояти). Масалан, шайтон намозни кутиб ўтирган одамни ҳали намоз вақти кирмасидан ўқиб олишга васваса қилса, намоз вақти ўтиб кетаётганида янада кечиктиришга ундайди. Намоз бошлаган мўминнинг эса хаёлини чалғитишга, хушуъни кетказишга, ҳатто неча ракат ўқиганини унуттиришга уринади. Сахийни садақа бераётганида, обидни Аллоҳни зикр қилаётганида, илм толибини илм олаётганида турли йўллар билан чалғитади. Шайтоннинг одамларни ҳақ йўлдан оздиришга ҳаракати айниқса қаттиқ бўлади. Аллоҳ хусусида билмаган нарсаларини гапиришга буюради. Натижада гумроҳ кишилар "Ҳамма нарсани Аллоҳ яратган бўлса, Унинг Ўзини ким яратган?", "Фаришталар Аллоҳнинг қизларимикин", "Аллоҳнинг фарзанди бормикин", "Аллоҳ қаерда: осмондами ё ердами", "Аллоҳнинг кўриниши қандай" каби бемаъни саволлар тўғрисида бош қотиришга ундайди. Бундай ҳолатларда шайтоннинг таъзирини бериш, васвасасидан қутулиш учун аввало, унинг ёмонлигидан Аллоҳдан паноҳ тилаш лозим, чунки Аллоҳ номи зикр қилинганида шайтон тирақайлаб қочади. Иккинчидан, мияга шайтоний фикрлар келганида дарҳол уни тўхтатиб, зикр, тасбеҳ ёки бошқа раббоний лафзларни айтиш керак. Чунки инсон ақли чегараланган, нафси эса жуда ожиз. Ожизлигини билган инсон илоҳий мадад орқали шайтонга бас кела олади. Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи васаллам: "Ҳақиқий мўмин шайтонни худди сизлар сафарда туяларингизни қийнаб юборганингиз каби қийнайди", деганлар (Аҳмад ривояти).

Имоми Аъзам Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит, раҳматуллоҳи алайҳ, ҳижрий 80 йили Куфа шаҳрида дунёга келганлар. Дастлаб ипак ва жун матолар тижорати билан шуғулландилар. Сўнгра Аллоҳ унинг қалбида илмга муҳаббат пайдо қилади. Ўткир заковатли, теран тушунчали, соғлом ва жуда қувватли далиллар топиш қатъияти билан қиёсда, далиллардан янги ҳукмлар чиқаришда тенгсиз даҳо эдилар. У кишининг асл исмлари Нўъмон, оталарининг исми эса Собит, боболарининг исми Зуто бўлган. Зуто Қобул шаҳрида таваллуд топганлар. Қавмиятлари, миллатлари форслардан. Мусулмонлар Қобулни фатҳ этишганида, асир бўлиб Куфа шаҳрига келиб қолганлар. Зуто Ислом динини қабул қилганларидан сўнг, уни қулликдан озод қиладилар. Зутодан Куфада Собит исмли фарзанд дунёга келади. Собитдан эса бизнинг Имомимиз – ҳазрат Нўъмон ибн Собит, кунялари Абу Ҳанифа, унвонлари Имоми Аъзам бўлган зот таваллуд топдилар.

Имоми Аъзам Пайғамбаримизнинг, алайҳиссалом, асри саодатларида Куфада ўсиб-улғайганлар. Шу ердаги энг катта уламолардан дарс олдилар. Устозлари Куфа шаҳрининг фақиҳи, катта муҳаддис олим Ҳаммод ибн Абу Сулаймон деган зот эди. Бу даврда баъзи саҳобалар ҳаёт эдилар. Жумладан, Куфа шаҳрида Имоми Аъзам тўққиз нафар саҳоба билан мулоқотда бўлганлар.

Абу Ҳанифа, рахматуллоҳи алайҳ, ўз мазҳабини Куфада шакллантирдилар. У зот ўз фиқҳ услубини қуйидагича баён қиладилар: «Аввало Қуръони каримга мурожаат қиламан, агар лозим бўлган далилни ундан топа олмасам, Пайғамбаримизнинг, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, ҳадиси шарифларига мурожаат қиламан. Қидирган нарсамни ундан ҳам топа олмасам, саҳобалардан бирининг сўзини далил сифатида оламан, уларнинг сўзини қўйиб, бошқалар айтган сўзни далил ўлароқ қабул қилмайман. Зарур бўлган далилни саҳобаларнинг сўзларидан топа олмасам, бошқа кишиларнинг сўзларига суянмай, ижтиҳод қилган инсонлар каби мен ҳам ижтиҳод қиламан».

Аҳли сунна вал жамоа мазҳаблари уламоларини номма-ном санасак, мазҳаббошимизнинг даражаси яққол аён бўлади.

Имоми Аъзам Абу Ҳанифа, раҳматуллоҳи алайҳ, 80 ҳижрий йилда туғилганлар.

Имом Молик ибн Анас, раҳматуллохи алайҳ, 93-йилда туғилганлар.

Имом Шофеъий, раҳматуллоҳи алайҳ, 150-йилда туғилганлар.

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал, раҳматуллоҳи алайҳ, 164-йилда туғилганлар.

Имом Шофеъий шундай эътироф қиладилар: "Одамлар ҳаммалари – барча уламолар Куръону ҳадисни англашда, масала илмида Абу Ҳанифага бола-чақаликка ярайди, холос. Абу Ҳанифа билан рақобат қилиш даражасига чиққан инсон йўқ".

Имом Молик ибн Анас, раҳимаҳуллоҳ, эса: "Мен ҳадис илмини билишда, жаноб Расулуллоҳнинг охирги ҳадисларини етказишда, энг саҳиҳ ҳадисларни англаб етишда Имоми Аъзамга ўхшаган бошқа инсонни учратмадим", дейдилар ва бу зот ҳам доимо Имоми Аъзамни ўзларига устоз санаганлар. Жаноб Расулуллоҳнинг, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, 124 минг ададли саҳобасининг 150 нафари, яна бошқа бир ривоятга кўра, 1500 нафари Куфада яшаганлар. Уларнинг энг улуғларидан Абдуллоҳ ибн Масъуд, розийаллоҳу анҳу, Ҳазрати Али, каррамаллоҳу важҳаҳу, каби улуғ зотлар ҳам Куфада истиқомат қилганлар.

Демак, Имоми Аъзам тарбияланган муҳит – Куфа иқлими ҳадис илмига бой иқлим эди. Шунинг учун Имомимиз ўзлари тақрибан 4000 ҳадис ривоят қилганлар.

Абдуллоҳ ибн Масъуд, Абдуллоҳ ибн Аббос, Абу Дардо, Убай ибн Каъб, Абу Мусо ал-Ашъарий, розийаллоҳу анҳум, каби саҳобалар мужтаҳидлик мақомига чиққан эдилар. Имомимиз буларнинг ҳаммаларидан ҳадис ривоят қилганлар.

Ҳазрати Усмондан сўнг халифа бўлган ҳазрати Али Куфани Ислом давлатининг пойтахтига айлантирдилар.

Ҳазрати Али халифа сифатида Куфага кириб келган даврда бу ерда тўрт минг нафардан зиёд жуда етук билимли уламо бор эди. Буларнинг барчаси Абдуллоҳ ибн Масъуддан, розийаллоҳу анҳу, таълим олган эдилар.

Имоми Аъзам, раҳматуллоҳи алайҳ, мана шундай иқлимда униб ўсганлар. Ривоятларда келишича, Имоми Аъзамнинг боболари Зуто оталари Собитни гўдаклик чоғида Ҳазрати Алининг олдига олиб бориб, ўғлимнинг ҳаққига дуо қилинг, деб ўтинадилар. Шунда Ҳазрати Али, розийаллоҳу анҳу, «Ўғлига Аллоҳ муборак зурриёт ато қилсин», деб дуо қилган эканлар.

Ҳасан ибн Зиёд: Имоми Аъзам шахсан тўрт минг ҳадис ривоят қилган бўлса, тўрт минг ҳадиснинг тенг ярмини устозлари Ҳаммод ибн Сулаймондан ривоят қилганлар, – дейди.

Уламолардан бири Ҳазрати Имоми Аъзамни, раҳматуллоҳи алайҳ, энг камида саксон уч мингта масала айтганлар, дейди. Бу – то қиёмат сўралиши мумкин ва лозим бўлган ҳамма масалаларга Имоми Аъзам жавоб айтганлар деганидир. Тўрт мазҳаб ичида Имоми Аъзам мазҳаби энг улуғ деб тан олиниши ўша масалаларнинг пухталиги ва Қуръону ҳадисга мувофиқлигидандир. Тарих давомида бутун дунёдаги мусулмонларнинг қарийб ярми Имоми Аьзам мазҳабида бўлганлар. Ҳозир ҳам шундай. Бу Имомимизнинг масалалари нақадар пухта ва тўғрилигига далолатдир.

Имоми Аъзам, раҳматуллоҳи алайҳ, масалаларининг яшовчанлиги шундаки, ҳеч қачон бирон масалани ёлғиз ўзлари айтиб китобларга ёздирмаганлар. Ўзларининг энг пешқадам шогирдларидан муфтийлик мақомидаги 40 кишига ҳавола қилганлар. Улардан ўртага қўйилган масалани асослаб беришни, агар асоси заифроқ бўлса, мазкур масалага қарши бошқа масала қўйишни талаб қилар эканлар. Демак, қирқ нафар муфтийнинг муҳокамасидан ўтган масалагина Имоми Аъзамнинг масаласи сифатида китобларга киритилар экан. Шу боис ҳам мазҳабимизни маслаҳат мазҳаби, шўро мазҳаби ҳам деб атайдилар. Шунинг учун ҳам бизнинг мазҳабдаги фиққ китобларига мурожаат қилсак, айрим ҳолларда Имоми Аъзам айтган бир гап айтилиб туриб, ёнида шогирдларидан бирининг гаплари ҳам айтилади. Имомимиз қайси олимнинг ҳужжати қувватлироқ бўлса, ўшани китобга туширишга буюрар эканлар. Ўзларининг фикрларини ҳам хато дейишиб, исботлаб берсалар, қабул қиларканлар. Мана шу туфайли ҳам бу мазҳаб дунёнинг, Ислом оламининг кўп тарафларига ёйилди.

Имомимиз тақвода Аллоҳдан қўрққанида ҳар бир мусулмон учун бир мактаб, юксак намуна бўла оладиган ҳаётни яшаб ўтганлар. Имомимиз тижорат билан ҳам шуғулланган эдилар, аниқроғи, тужжорлик Имоми Аъзамнинг касблари эди.

Имоми Аъзамнинг тижоратдаги ҳалолликлари тарихда достон бўлиб қолган. Бу ҳақда замондошлари – дўстлари ҳам, душманлари ҳам ёзиб қолдирганлар. Мана баъзи лавҳалар: Имомимиз бир тожир шериклари билан бошқа юртга мол юборибдилар. Мол икки хил навли бўлиб, бири сифатли, иккинчи хили сифатсизроқ экан. Имомимиз шерикларига молни икки хил нархда, яхшисини қимматроқ, ёмонини арзонроқ сотасан, деб тайинлабдилар. Лекин мол етказилган юртда айнан шу нарса тақчил бўлганлигидан, молнинг ҳаммаси бир хил – қиммат нархда сотилиб кетибди. У киши ўттиз минг кумуш тангалик савдо қилиб, Куфага қайтибди. Шунда Имомимиз ўша шерикларидан: "Икки хил навли молни икки хил нархда сотдингми?" деб сўрабдилар. У киши: "Йўқ, одамлар ўша қиммат нархга хам рози бўлиб, сотиб олавердилар", деб жавоб берибди. Шунда Имоми Аъзамнинг дили оғриб, ўша ўттиз минг тангани Аллоҳ йўлида садақа қиладилар. "Лекин мен бу садақадан савоб умид қилишга Аллоҳдан ҳаё қиламан, одамларни алдаб савдо қилибсиз, шунинг учун энди орамиздаги шериклик ҳам битди", деган эканлар. Бировнинг ҳаққидан қўрқиш, яъни, Аллоҳдан қўрқиш Имоми Аъзамда, раҳматуллоҳи алайҳ, шу даражада қувватли экан.

Савдогарлик билан шуғулланиб юрган даврларида Имомимизнинг газлама дўконлари бўлар экан. Ўша дўкондаги ходимлари бир куни газламаларни тахлай туриб, матолардаги гулларга махдиё бўлиб қолибдида: "Бу дунёнинг гуллари шу қадар гўзал бўлса, Жаннат гуллари қандай бўлар экан? Эй Хўдо, бизга ҳам Жаннатингдан насиб эт!" деб дуо қилиб юборади. Ходимларининг бу дуосини эшитган Имомимизнинг ранглари қув ўчиб, дўконни ёпиб, уйларига кетиб қоладилар. Эртасига келганларида Имомимиздан ходимлари кечаги воқеанинг сабабини сўрайди. Шунда Имоми Аъзам, раҳматуллоҳи алайҳ: "Эй биродар, биз қайси қилган ибодатимиз учун Аллоҳдан Жаннатни сўрашга ҳаддимиз сиғади? Биз фақат Аллоҳдан гуноҳларимизни афв қилишни сўрашга ҳақлимиз, холос", дейдилар. Имоми Аъзам, раҳматуллоҳи алайҳ, шу қадар гўзал хулқли инсон эканларки, замондошлари у кишининг фазилатларини тан олиб, энг чиройли хулқ Имоми Аъзамнинг хулқидир, деб эътароф қилганлар. Бу хусусда кўп катта уламолардан баёнотлар қолган. Имомимиз Аллоҳ таоло берган неъматлар шукронаси ташқи кўринишда ҳам кўрсатиб ўтганлар. Доимо чиройли ва покиза кийимларда юрганлар. Бу ҳақда ҳам замондошлари гувоҳлик бериб кетганлар. Шундай баланд мақомга эришган зот ниҳоятда тавозели, хокисор, камтар бўлган эканлар. Маълумки, кишига Аллоҳ таоло фазилат бериб, у қанчалик баланд мақомга кўтарилса, унинг ҳасадгўйлари ҳам шунчалик кўпаяди.

Имомимиз эса ўшандай ҳасадгўйларни кўрганларида: "Бизларни ёмонлаган кишиларнинг гуноҳини Аллоҳ кечирсин, бизларни яхши кўрганларни Аллоҳ раҳмат қилсин", деб дуо қилар эканлар. Яъни, ёмонликка ёмонлик билан жавоб қилмас эканлар.

Яна бир мисол: ҳалолни ҳаромдан ажрата олмайдиган, ўзи камбағал, бечора бўлса ҳам, калондимоғ, бировларга озор етказадиган кишилар бўлади. Имомнинг ҳам бир қўшнилари бор экан. У Аллоҳ таоло ҳаром қилган ичкиликка гирифтор, ҳар кеча маст экан. Имоми Аъзам шаънларига ҳажвлар айтар, бақир-чақир қилиб, у зотга озор берар экан. Имомимиз тоқат билан унинг ҳақоратларини эшитаверар эканлар. Иттифоқо, бир куни қўшнининг хонадонидан одатдаги бақир-чақир, сўкиниш, ҳақорат саси келмай қолибди. Имомимиз хавотирланиб, хабар олдирадилар. Маълум бўлишича, қўшниси бадхулқлиги туфайли миршаблар қўлига тушиб, ҳибсга олинибди. Имоми Аъзам уни Худо жазолабди, деб қўя қолмасдан, дарҳол амирнинг хузурига борибдилар. Менинг бир аёлманд косиб, камбағал қўшнимни қандайдир айб билан зиндонбанд қилибдилар. Ўша қўшнимни озод қилинг, унга менинг ўзим кафилман, деб илтимос қилибдилар. Куфанинг амири, албатта, Имоми Аъзамнинг ким эканини билар эди. Шунинг учун у кишининг ҳурматидан нафақат бадхулқ қўшнини, балки кейинги икки кун давомида ҳибсга олинганларнинг ҳаммасини қўйиб юборадилар.

Шундан сўнг у қўшнига Худо инсоф беради. У зиндондан тўғри Имоми Аъзамнинг ҳузурига келади. Тавба қилиб, Имомимизга шогирд бўлади.

Имоми Аъзамнинг масала бобида беқиёс бўлганликларига яна бир мисол. Бу мисол Имомимиз яшаган давр учун анча мушкул эди. Куфада бир аёл эгазак фарзанд кўрибди. Эгизаклар бир-бирларига белларидан ёпишган ҳолда туғилибдилар. Ҳозир бундайларни Сиём эгизаклари деб атайдилар. Бир оз фурсат ўтгач, ўша икки чақалоқдан бирининг ажали етиб ўлади, иккинчиси эса тирик. Агар бу ҳолат бизнинг замонда рўй берса, дарҳол жарроҳлар аралашиб, масалани наштар билан ҳал қилиб қўя қоладилар. Лекин гап 1300 йил аввал бўлган воқеа ҳақида кетяпти. Хуллас, ҳамма ҳайрон. Ўликни қабрга қўймоқчи бўлсалар, унинг тирик шериги бор. Кўммасалар...

Шунда ҳеч ким жўяли бир жавоб айтолмаган мазкур масалага Аллоҳнинг илҳоми билан Имоми Аъзам жавоб қиладилар. У киши, бу ўлган бола кўмилади, лекин шундоқ кўмиладики, тирик бола ернинг устида қолади, дейдилар. Худди шундай кўмадилар ва Аллоҳнинг қудрати билан саноқли кундан сўнг ер ўша марҳум фарзандни тирик фарзанддан ажратиб олади. Тирик боланинг хаёти мана шундай сақлаб қолинади. Кейин уни Имоми Аъзамнинг ўғли деб атайдилар. Имомимизнинг бу "ўғли" узоқ йиллар умр кўради.

Куфа вилояти ва шаҳрининг ҳокими Ибн Ҳубайа Имоми Аъзамга Куфа вилоятига қози бўлишни таклиф қилади. Таклифимни қабул қилмасангаз, зиндонбанд бўласиз, сизни ҳар куни ўн дарра урадилар, деб таҳдид қилади. Шунда Имомй Аъзам, раҳматуллоҳи алайҳ: "Аллоҳнинг охират диёридаги азобидан бу дунёдаги ҳокимнинг азоби енгил бўлади, мен розиман", дейдилар.

Имоми Аъзамни зиндонбанд қилганларидан сўнг ўн кун давомида ҳокимнинг ҳузурига олиб борар эканлар. Ҳоким у зотдан: "Ўйлаб кўрдингизми, энди қози бўлишга розимисиз" деб сўрар экан. Рад жавобини эшитгач, ғазабланар, яна ўн дарра уришга буюрар экан.

Имомимиз калтакланиб, зиндонга қайтганидан сўнг йиғлар эканлар. Ҳамхоналари бу ҳолатдан ҳайрон. Ниҳоят, Имомимиздан нега бундай қилаётганларини сўрашга журъат қилибдилар. Ахир сизга лавозим бермоқчилар-ку, уни тезроқ қабул қилинг шу азоблардан қутуласиз, дейишибди. Шунда Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ "Мен калтак зарбидан йиғлаётганим йўқ. Онамга раҳмим келганидан йиғлаяпман. У киши менинг зиндонга тушганимдан, калтакланаётганимдан бохабарлар. Онам қандай чидаяпдилар экан! Мени мана шу нарса йиғлатяпти", деган эканлар. Шу тариқа ўн кунни азобда ўтказибдилар. Ўн биринчи кунга ўтар кечаси ҳокимнинг тушига жаноб Расулуллоҳ, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, кирибдилар. Пайғамбаримиз ҳокимга: "Менинг суннатимни тирилтириб, дунёга ёяётган зотни зиндонга олиб киришдан кўрқмайсан-ми?" деб танбеҳ бердилар. Ҳоким тонг отиши биланоқ, шахсан ўзи зиндонга кириб, Имоми Аъзамдан, раҳматуллоҳи алайҳ, узр сўраб, у зотни озод қилди.

Зиндондан озод бўлганларидан кейин имомимиз Куфани тарк этиб, Маккаи мукаррамага кетадилар ва бу муборак шаҳарда ўн йиллар давомида истиқомат қилдилар. Бу зотнинг ҳаётларидан яна бир нуқта – етмиш йиллик ҳаётларида эллик беш марта ҳаж ибодатини адо қилганлар. Демак, Имомимиз нафақат Куфадага, балки Маккаи мукаррама ва Мадинаи мунавварадаги уламоларнинг суҳбатларидан ҳам баҳраманд бўлганлар.

Бизларга минг йиллар давомида Имоми Аъзам мазҳабида таълимот берилди ва шунга биноан бу таълимотга ота-боболаримиз амал қилиб келдилар, биз ҳам амал қилмоқдамиз. Аллоҳ таолонинг буйруқларида қоим бўлиб, Имом Аъзамнинг мазҳабларида бўлишимиз ҳар биримиз учун бир хайрият, яхшилик эканини яхши англаб олсак, ҳаммамиз учун ҳам фойдали бўлади.

Абу Юсуф ва Имом Муҳаммад (уларни «Соҳибон» дейишади) ҳамда Имом Зуфар каби кўплаб забардаст олимлар Имоми Аъзамдан фиқҳ илмини ўрганадилар.

Абу Ҳанифанинг "Ал-Фиқҳ ал-акбар", «Усмон ал-Бутийга тақцим этилган рисола, "Ал-олим ва ал-мутааллим", «Ар-Радду алал-Қадария» каби асарлари мавжуд.

Имоми Аъзам ҳижрий 150 йили етмиш ёшларида Бағдодда вафот этганлар.

Абу Ҳанифа шаҳардаги Ҳизарон қабристонига дафн қилинади. Олимнинг Бағдоддаги масжиди машҳурдир. Масжиднинг жуда қимматли ва ноёб китобларга бой бўлган кутубхонаси мавжуд.

Аллоҳ таоло мазҳаббошимиз ҳазрати Имоми Аъзам Абу ҳанифага, раҳматуллоҳи алайҳ, улуғ раҳмати ила марҳамат қилсин! Ислом динига ва бизга қилган беқиёс хизматлари учун ул зотга энг гўзал туҳфалар инъом айласин. Омин!

«Имоми Аъзам буюк имомимиз»

китобидан олинди.

 

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

ҲАЖ КИТОБИ

Ҳажнинг фарз бўлиш вақти

Ҳукми ва фарз бўлишининг далили

Каъбанинг қисқача тарихи

Фарз бўлишининг сабаби

Фарз бўлишининг шартлари

Саҳиҳ адо бўлишининг шартлари

Вақти

Рукнлари

Ҳажнинг вожиблари

Ҳажнинг суннатлари

Иҳром

Мийқот

Ҳажни адо этиш тартиби

Ҳажда манъ қилинган амаллар

 

Неділя, 25 октябрь 2020 00:00

2. БАҚАРА СУРАСИ, 165–167 ОЯТЛАР

وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ ٱللَّهِ أَندَادٗا يُحِبُّونَهُمۡ كَحُبِّ ٱللَّهِۖ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَشَدُّ حُبّٗا لِّلَّهِۗ وَلَوۡ يَرَى ٱلَّذِينَ ظَلَمُوٓاْ إِذۡ يَرَوۡنَ ٱلۡعَذَابَ أَنَّ ٱلۡقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعٗا وَأَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعَذَابِ١٦٥

165. Одамлар орасида Аллоҳдан ўзгаларни Унга тенг қилиб, уларни Аллоҳни севгандек севадиганлар ҳам бор. Мўминларнинг эса Аллоҳга муҳаббатлари ҳаддан зиёдадир. Золимлар азобга рўпара бўлишгач барча куч-қудрат Аллоҳгагина хос эканини ва Аллоҳнинг азоби қаттиқлигини билишса эди!

Инсонлар орасида буту санамларни, аллақандай тайини йўқ "илоҳ" ва "илоҳча"ларни Аллоҳга тенглайдиган, ана шу суянганларини Аллоҳдан ҳам яхшироқ севадиган, улардан кўпроқ умидвор бўладиган кимсалар ҳам бор. Қуръони каримда бундай марҳамат этилган: "Огоҳ бўлингизки, холис дин ёлғиз Аллоҳникидир. Ундан ўзга "дўст"ларни ("илоҳ") қилиб олган кимсалар: "Фақат уларга бизни Аллоҳга яқин қилишлари учунгина ибодат қилурмиз", (дейишади)" (Зумар, 3). Улар мушриклардир, улар бу қилмишлари учун қиёмат куни Аллоҳ таоло ҳузурида жазо соатларини ваҳима ичра кутиб турганида ана шу ўзлари сиғинган, Аллоҳдан устун ва афзал кўрган ишонганлари ёрдамга келармикин?! Ўз жонига зулм қилган бундай золим кимсалар қиёмат куни бутун куч-қудрат ҳам, ҳукм чиқариш ҳам фақат Аллоҳ таолонинг Ўзигагина хос эканини, Аллоҳнинг азоби ниҳоятда қаттиқлигини билишганида, дунё ҳаётида Парвардигорларига ҳеч кимни, ҳеч нарсани шерик қилмаган бўлишар эди. Аллоҳ таоло айтади: "Улар у жойда: "Парвардигоро, бизларни чиқар, қилиб ўтган амалларимиздан бошқача амаллар қилайлик", дея фарёд чекишади. Ахир, Биз сизларга эслатма оладиган киши эслатма олгудек узоқ умр бермаганмидик?! Сизларга огоҳлантирувчи (пайғамбар) ҳам келган эди-ку! Бас, энди (жазоларингизни) тотаверинг, золимлар учун ёрдамчи бўлмайди" (Фотир, 37). Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ривоят қилади: "Набий алайҳиссалом бир сўз айтдилар, мен ҳам бир сўз айтдим. У зот: "Аллоҳ таолодан бошқаларни Унга шерик қилган одам ўлса, дўзахга тушади", дедилар. Мен: "Аллоҳ таолодан бошқани Унга шерик қилмаган одам ўлса, жаннатга тушади", дедим" (Бухорий ривояти).

إِذۡ تَبَرَّأَ ٱلَّذِينَ ٱتُّبِعُواْ مِنَ ٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُواْ وَرَأَوُاْ ٱلۡعَذَابَ وَتَقَطَّعَتۡ بِهِمُ ٱلۡأَسۡبَابُ١٦٦

166. Ўшанда пешволар ўзларига эргашувчилардан тонишади ва ҳаммалари азобни кўришади, ораларидаги муносабатлар қирқилади.

Инсон дунё ҳаётида кимга суяниб, кимни пешво санаб юрган бўлса, қиёмат кунининг даҳшатидан ўша пешволар ҳам саросимага тушиб қолгани учун эргашувчиларидан тониб юборади. Чунки пешвоми-эргашувчими, ҳамманинг кўз олдида қиёмат даҳшатлари, ўзларига бериладиган азоблар равшан намоён бўлиб турибди. Бундай ҳолатда уларнинг ораларидаги ҳар қандай муносабатлар узилади, ҳар ким ўзини, оқибатини ўйлаб қолади. Қуръони каримда зикр этилганидай: "Ёки уларнинг шериклари борми? У ҳолда ростгўй бўлишса, ўша шерикларини келтирсинлар!" (Қалам, 41); "У кунда дўст дўстидан (ҳол-аҳвол) сўрамайди" (Маориж, 10).

وَقَالَ ٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُواْ لَوۡ أَنَّ لَنَا كَرَّةٗ فَنَتَبَرَّأَ مِنۡهُمۡ كَمَا تَبَرَّءُواْ مِنَّاۗ كَذَٰلِكَ يُرِيهِمُ ٱللَّهُ أَعۡمَٰلَهُمۡ حَسَرَٰتٍ عَلَيۡهِمۡۖ وَمَا هُم بِخَٰرِجِينَ مِنَ ٱلنَّارِ١٦٧

167. Эргашувчилар: "Кошки қайтишнинг иложи бўлганида улар бизлардан тонганидек, биз ҳам улардан тонардик", дейишади. Аллоҳ уларнинг қилмишларини мана шундай ўзларига армонли кўрсатиб қўяди ва улар дўзахдан асло чиқа олишмайди.

Нодон кимсалар дунёда эргашган пешволари қиёмат куни ўзлари билан овора бўлиб, эргашувчиларга ҳатто қиё боқмай турган лаҳзаларда дод-вой қилиб қолишади. "Агар яна дунёга қайтишнинг иложи топилса, улар биздан тониб юборганларидай, биз ҳам улардан тонган, Аллоҳнинг пайғамбарига эргашган бўлар эдик" дея надоматлар чекишади. Аммо энди кеч, ҳукмлар ўқилган, сиёҳлар қуриган, ҳар бир кимса қилмиши учун жавоб берадиган фурсат келган. Аллоҳ таоло ҳар бир банданинг дунё ҳаётида қилган ишларининг энг майда-чуйдасигача ёзилган номаи аъмолларини кўрсатиб қўйган. Дунё ҳаётида куфр ва ширк билан ўтганлар қилмишлари нақадар армонли бўлганини кўриб-билиб, ўзларини қўйгани жой тополмай қолишади. Энди улар қанча афсус-надоматлар қилишмасин, баҳоналар топишмасин, кимларнидир ва нималарнидир рўкач қилмасин, кимлардандир умидвор бўлишмасин, барибир дўзахдаги мангу азоблардан қутула олишмайди. Чунки Аллоҳ таолонинг бундай ваъдаси бор: "(Қиёмат куни) золим кимсалар: "Парвардигоро, бизларга озгина муҳлат бер, Сенинг даъватингга ижобат этурмиз ва пайғамбарларга эргашурмиз", дейишади. (Уларга шундай жавоб қилинади): "Илгари заволга юз тутмаслигингиз (ўлмаслигингиз) ҳақида қасам ичган эмасмидингиз?!" (Иброҳим, 44); "(Йўқ, сизлар мана шу азобда мангу қоласизлар). Бунга сабаб, қачон ёлғиз Аллоҳгагина (ибодат қилишга) даъват этишганида кофир бўлгансиз, бўйсунмагансиз, У Зотга шерик қилинганларга имон келтиргансиз" (Ғофир, 12).

Аршга истиво ҳақида

 

١2 - وَرَبُّ الْعَرْشِ فَوْقَ الْعَرْشِ لَكِنْ    بِلاَ وَصْفِ التَّمَكُّنِ وَالتِّصَالِ

 

Маънолар таржимаси:

Аршнинг Роббиси Аршдан юқори, лекин макон олиш ва бирлашиш васфисиздир.

Назмий баёни:

Арш  Роббиси Аршдан юқори, бироқ

Жой олиш,  ўрнашиш васфидан йироқ.

 

Луғатлар изоҳи:

 رَبُّ – луғавий  ва истилоҳий маънолари юқорида ўтди.

 الْعَرْشِ – Арш луғатда “подшоҳнинг тахти” маъносига тўғри келади. Робга изофа қилиб келтириш Аршнинг улуғ нарса эканига далолат қилади.

فَوْقَ – “юқорисида” маъносини англатувчи зарф.

لَكِنْ – “истидрок” (тўғрилаб қўйиш) ҳарфи.

بِ – таъкидни ифодалаб келган зоида жор ҳарфи. 

لاَ – маътуфун алайҳга собит бўлган ҳукмни маътуфдан инкор қиладиган атф ҳарфи.

وَصْفِ – васф деганда маълум бир зотга маъно эътиборидан далолат қилган нарса тушунилади.  

التَّمَكُّنِ – бу масдардан макон олувчи нарсанинг бирор маконда бўлиши маъноси тушунилади. Макон деганда жисм унда жойлашиб турадиган нарса назарда тутилади.

 التِّصَالِ – луғатда бир жисмнинг бошқа бир жисмга бирлашиши ва унга туташиши маъноларини англатади.

 

Матн шарҳи:

Ақоид уламолари: “Арш барча жисмларни иҳота қилиб турадиган нурдан бўлган улкан жисмдир”, – деганлар.

Қуръони каримда Арш икки хил васф билан баён қилинган:

  1. Кўтариб турилиш билан қайдлаб зикр қилинган:

﴿ٱلَّذِينَ يَحۡمِلُونَ ٱلۡعَرۡشَ وَمَنۡ حَوۡلَهُۥ

 “Аршни кўтариб турганлар ва унинг атрофидагилар”[1].

  1. Мутлақ зикр қилинган:

﴿ وَهُوَ رَبُّ ٱلۡعَرۡشِ ٱلۡعَظِيمِ١٢٩

“У улуғ Аршнинг Роббисидир”[2]

Уламолар кўтариш билан қайдлаб зикр қилинган Арш ҳақида: “Фаришталар кўтариб ўраб турадиган тахтдир”, – деганлар.

Мутлақ зикр қилинган Арш ҳақида эса “ундан мулк ирода қилинган бўлиши ҳам мумкин”, – деганлар.

Мотуридия мазҳаби уламолари: "Қуръон ва суннатда келган, лекин амалиётга тааллуқли жойи бўлмаган нарсаларни таъвил қилишга уриниш шарт эмас. Балки унинг собитлигига ва ундан ирода қилинган нарсанинг ҳақиқати нима бўлса, ўшанга иймон келтирдим, деган эътиқодда бўлиш лозимдир", – деганлар.

Аршнинг Аллоҳ таолога изофа қилиниши Арш мавжудотларнинг энг улуғи ва етти осмондан ҳам кенг бўлгани учундир. Аршнинг ана шундай улкан қилиб яратилиши яратувчисининг буюклигига далолат қилади.

Ўший раҳматуллоҳи алайҳнинг “Аршнинг Роббиси” деган сўзларидан  Аршнинг яратувчиси ва эгаси деган маъно тушунилади.

Қуръони каримда Аллоҳ таолонинг Аршга “истиво” қилгани ҳақидаги оятлар бўлиб, улардаги “истиво”нинг маъноси ҳақида кўплаб баҳс-мунозаралар бўлиб ўтган. Ушбу маънодаги оятлардан бирида қуйидагича хабар берилган:

﴿إِنَّ رَبَّكُمُ ٱللَّهُ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٖ ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰ عَلَى ٱلۡعَرۡشِۖ يُغۡشِي ٱلَّيۡلَ ٱلنَّهَارَ

“Албатта, осмонлару ерни олти кунда яратган, сўнгра Аршга “истиво” қилган Роббингиз кечани кундузга қоплайди”[3].            

Ушбу ояти каримани шайх Муҳаммад Али Собуний “Софватут Тафосир” асарида қуйидагича тафсир қилган: “Сўнгра Аршга “истиво” қилган” яъни, ўзининг улуғлигига муносиб, бирор ўхшашсиз, бирор тимсолсиз, истиво қилган. Шундай тушуниш олдинги  ўтган уламоларимизнинг тутган йўлидир. Имом Молик: “Истиво маълум (яъни луғавий маъноси), қандайлиги номаълум, унга иймон келтириш вожиб, у ҳақида сўраш бидъатдир”, – деган. Имом Аҳмад: “Сифатларнинг хабарлари қандай келган бўлса, шундайлигича бирор нарсага ўхшатмасдан ва инкор қилмасдан гапирилади. Қандай, нима учун, дейилмайди. Биз бирор васф қилувчи васф қилолмайдиган ва бирор ифодаловчи ифода қилиб бера олмайдиган даражада унинг Ўзи қандай хоҳлаган бўлса, ўша хоҳлаганидек Аршга "истиво" қилганига иймон келтирамиз. Оят ва хабарни ўқиймиз ҳамда улардаги нарсаларга аниқ ишонамиз. Сифатларнинг қандай эканини  Аллоҳ таолонинг илмига топширамиз”, – деган”[4]

Мулла Али Қори мазкур мавзуни шарҳлаб, шундай деган: “Кейинги уламоларимиз ояти карималарда келган “истава” сўзини “иставла”, яъни “эгаллади”  сўзига таъвил қилишни жоиз санашган.  Олдинги уламоларимиз эса, қандай нозил қилинган бўлса, худди ўшандай таъвилсиз эътиқод қилишни ихтиёр этганлар. Бундай эътиқод қилиш бандадаги убудиятнинг комиллигига далолат қилади. Муташобиҳ хабарларнинг тафсирига киришиш ва уларни мусаффо эътиқод тушунчасига кўра таъвил қилиш банданинг ибодати ҳисобланади.

“Убудият”[5] тушунчаси “ибодат”[6] тушунчасидан устун туради. Чунки убудият Аллоҳ таолонинг ишларига розилик бўлса, ибодат Аллоҳ рози бўладиган амалларни қилишдир. Ризо эса амалдан устундир. Амални тарк қилиш фосиқлик, рози бўлмаслик эса куфр бўлади. Ибодат охиратда соқит бўлади, убудият эса дунёда ҳам охиратда ҳам соқит бўлмайди. Шулардан маълум бўладики, олдинги уламоларимизнинг тутган йўллари саломатроқ ва ёрқинроқдир, кейинги уламоларимизнинг тутган йўллари эса шароит тақозосига кўра иш тутиб, оммани адашиб кетишдан сақловчироқдир”[7].

 Муташобиҳ оятларни тафвийз ва таъвийл қилиш деганда қуйидагилар тушунилади:

  1. Тафвийз (ирода қилинган маънони Аллоҳга) ҳавола қилиш;
  2. Таъвийл (муҳкам оятларга мувофиқ маъно бериш).

Тафвийз қилувчилар деганда аҳли сунна вал жамоа уламоларининг жумҳури тушунилади. Таъвил қилувчилар деганда эса зарурат тақозосига кўра таъвил қилишга рухсат берган озчилик уламолар тушунилади.

 Саҳобалар ва тобеъинларнинг даврларида тафвийз қилингани маълум бўлади. Бу зотларнинг даврларида муташобиҳ хабарлар Қуръон ва суннатда келганидан ортиқча баҳс қилинмаган, баҳс қилишга уринмоқчи бўлганлар ҳам, бу ишдан қаттиқ қайтариб ташланган. Бунга асосан қуйидаги машҳур ривоят мисол қилиб келтирилади:  “Абдуллоҳ ибн Ваҳбдан ривоят қилинади: “Биз Молик ибн Анаснинг ҳузурларида эдик, бир киши кириб келиб, “Ар-Роҳман аршга истиво қилди” маъносидаги оятни ўқиди ва: “Эй Абу Абдуллоҳ, истиво қандай бўлган”, деб сўради. Имом Молик ерга қаради, шу туришда у зот терга ботиб кетди сўнг бошини кўтариб: “Ар-Роҳман Ўзи васф қилганидек Аршга истиво қилган, у “қандай бўлган” дейилмайди, “қандай бўлиш” ундан олиб ташлангандир, сен бидъатчи ёмон кишисан, чиқариб юборинглар буни”, деди. У чиқариб юборилди”. 

Ҳа, сўралган масала бандадан ниҳоятда эҳтиёткор бўлиб сўзлашни тақозо қиладиган ўта нозик масала эди. Бу масала мўмин банданинг муташобиҳ оятларда баён қилинган Роббисининг сифатлари тўғрисида қандай эътиқод қилиши ҳақида эди. Шунинг учун ҳам имом Молик раҳматуллоҳи алайҳ бу масалага рўбарў бўлганида терга ботиб кетган ва энг эҳтиёткор йўл бўлган саҳобалар ва тобеинларнинг йўлларини, яъни тафвийзни маҳкам ушлаган.

Мана шу йўл мотуридия мазҳабининг йўлидир.

 

Аллоҳ бетимсол зотдир

 

١3 - وَمَا التَّشْبِيهُ لِلرَّحْمَنِ وَجْهًا      فَصُنْ عَنْ ذَاكَ أَصْنَافَ الأَهَالِ

 

Маънолар таржимаси:

Ар-Роҳманга ўхшатиш рози бўлинган йўл эмас, шундай экан аҳоли синфларини ундан сақлагин. 

 

Назмий баёни:

Ар-Роҳманга қиёслаш мумкинмас билгин,

Аҳоли синфларин ундан сақлагин.

 

Луғатлар изоҳи:

مَا – нафий ҳарфи, бу ўринда لَيْسَ нинг амалини қилади.

التَّشْبِيهُ луғатда “бирор нарсага ўхшатиш” маъносини англатади. مَا нинг исми бўлгани учун раф бўлиб турибди.

لِ жор ҳарфи اِلَى маъносида келган.

الرَّحْمَنِ калимаси اَلْ билан фақат Аллоҳга нисбатан ишлатилади.

وَجْهًا луғатда “рози бўлинган йўл” маъносида келган. مَا нинг хабари эканига кўра насб бўлиб турибди.

– فَ  “сабабия” маъносида келган.

صُنْ  “сақлагин”, “ҳимоя қилгин” маъноларидаги амр феъли.

عَنْ – жор ҳарфи مِنْ маъносида келган.

ذَاكَ – исми ишора ذَا ва хитоб ҳарфи бўлган كَ дан таркиб топган калима. Жор мажрур صُنْ га мутааллиқ. 

أَصْنَافَ – луғатда “навлар” маъносини англатади. صُنْ феълига мафъул бўлгани учун насб бўлиб турибди.

الأَهَالِ – музофун илайҳ. Луғатда “оила аъзолар, қавму қариндошлар” маъносини англатади. Аммо бу ерда Аҳли сунна вал-жамоанинг барча вакиллари кўзда тутилган. 

 

Матн шарҳи:

Матнда келган مَا ҳарфи لَيْسَ нинг амалини қилувчи нафий ҳарфидир[8]. Ушбу байт Аллоҳ таолога бирор нарсани ўхшатиш мумкин эмас, ушбу ҳақиқатни Аҳли сунна вал-жамоа вакилларига етказиб, уларни адашган фирқаларнинг фитналаридан сақлашга ҳаракат қилинг, маъносини англатади. 

 Ҳар бир мўмин банда Аллоҳ таолонинг бирор нарсага ўхшамайдиган бетимсол зот эканига қатъи иймон келтириши шартдир. Бу ҳақида Қуръони каримда шундай хабар берилган:

﴿ لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ١١

“Унинг мислидек бирор нарса йўқдир. У Эшитувчи ва кўрувчидир”[9].                                                                                                                  

“Софватут тафосир” китобида ушбу ояти карима қуйидагича тафсир қилинган:  “Аллоҳ таолонинг зотида ҳам, сифатларида ҳам, амалларида ҳам Унга ўхшаш ва тенг келадиган йўқ. У яккаю ягона, бемисл Сомад зотдир. Бу ерда кўзланган асосий мақсад, Аллоҳ таолонинг махлуқларга ўхшашдан пок эканини билдиришдир. Ояти каримадагиك  ҳарфи рад этишни  таъкидлаш учун келган... Баъзи муҳаққиқлар сўзига кўра, тавҳид зотни бошқа зотларга ўхшатишсиз ва сифатларни ажратмасдан исбот қилишдир. Воситий раҳматуллоҳи алайҳ бунга қўшимча қилиб: “Унинг зотидек зот йўқ, Унинг исмидек исм йўқ, Унинг амалидек амал йўқ, бу аҳли ҳақнинг – Аҳли сунна вал-жамоанинг мазҳабидир”, –деган”[10].      

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳ: “Аллоҳ таоло Ўзи ёки Расули васф қилганидан бошқача васф қилинмайди, Қуръон ва ҳадисдан ташқарига чиқилмайди”, – деган.

Имом Бухорийнинг устози Нуъайм ибн Ҳаммод: “Ким Аллоҳни Унинг яратган нарсасига ўхшатса, кофир бўлибди. Ким Аллоҳ ёки Унинг Расули васф қилган нарсани инкор қилса, кофир бўлибди. Аллоҳ ва Расули васф қилган нарсада ўхшаш ҳам, тенг ҳам йўқдир”, – деган.

 

 

Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳақидаги
муташобиҳ оятлар

Аллоҳ таолонинг сифатлари баён қилинган муташобиҳ[11] оятлардан нима ирода қилингани ҳақида жуда кўплаб баҳс-мунозаралар қилинган. Бундай муташобиҳ оятларни учга тақсимлаш мумкин[12]:

  1. Зоҳири Аллоҳ таолога тараф нисбатини беришни ваҳмга келтирувчи муташобиҳ оятлар. Масалан,

﴿يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوۡقِهِمۡ

“Улар устиларидаги Роббиларидан қўрқурлар”[13].

Ушбу оятнинг зоҳирий маъноси Аллоҳ таолога уст тараф нисбатини беришни ваҳмга келтиради.

  1. Зоҳири Аллоҳ таолога жисм нисбатини беришни ваҳмга келтирувчи муташобиҳ оятлар. Масалан,

﴿وَجَآءَ رَبُّكَ وَٱلۡمَلَكُ صَفّٗا صَفّٗا٢٢

“Ва Роббинг келса”[14].

Оятнинг зоҳирий маъноси Аллоҳга жисмлар каби бир жойдан иккинчи жойга кўчиш нисбатини беришни ваҳмга келтиради.

  1. Зоҳири Аллоҳ таолога аъзо нисбатини беришни ваҳмга келтирувчи муташобиҳ оятлар. Масалан,

﴿ يَدُ ٱللَّهِ فَوۡقَ أَيۡدِيهِمۡۚ

“Аллоҳнинг қўли уларнинг қўллари устидадир”[15].

Ушбу оятнинг зоҳирий маъноси Аллоҳ таолога тана аъзосини нисбат беришни ваҳмга келтиради.

Ушбу оятларнинг зоҳирий маънолари Аллоҳ таолонинг сифатларини баён қилган муҳкам[16] оятларнинг маъноларига зид бўлиб қолган. Аллоҳ таолонинг зоти ва сифатлари ҳақидаги эътиқод эса Қуръоннинг асли бўлган муҳкам оятлар билан собит бўлган. Шунинг учун ушбу муташобиҳ оятларни қандай тушуниш лозимлигида жуда кўплаб баҳс мунозаралар қилинган.

Уламолар Аллоҳ таолонинг сифатлари баён қилинган муташобиҳ оятлар ҳақидаги Аҳли сунна вал-жамоа ичидаги эътиқодий қарашларни умумий тўрт турга ажратганлар:

  1. Тафвийз. Яъни муташобиҳ оятларнинг зоҳирий маъноларидан Аллоҳ таолони холи деб билиб, улардан нима ирода қилинганини Аллоҳ таолога ҳавола қилиш. (Бу мотуридия мазҳабининг тутган йўли);
  2. Таъвийл. Яъни муташобиҳ оятларга зоҳирий маъноларидан бошқа маъно беришни жоиз деб билиш. (Бу ашъария мазҳабидаги баъзи уламоларнинг тутган йўли);
  3. Асли маълум, кайфияти номаълум деб билиш. Яъни муташобиҳ оятларда баён қилинган сифатлардан уларнинг ҳақиқати ирода қилинган. Мазкур сифатлар Аллоҳ таолонинг сифати бўлиб, бандаларнинг сифатларига ўхшамайди ва уларнинг қандайлиги номаълумдир деб билиш. (Ҳофиз Заҳабий каби бир қанча уламоларнинг тутган йўли);
  4. Таъвийл ва тафвийз орасидаги ўрта йўлни тутиш. Яъни таъвийл қилувчининг берган маъноси муҳкам оятга мос ва араб тили тақозосига яқин бўлса, инкор қилинмайди. Аммо узоқ бўлса ундан сақланилади. Агар одатда ҳамма фақат ўшанигина тушунадиган араб тили истеъмолидаги ёрқин маъноси бўлса ўша маъно берилади деб билиш. (Аллома Ибн Дақиқ Ийднинг қараши. Бу қарашни ҳам кўпчилик уламолар маъқуллаган).

Хулоса шуки мазкур қарашларнинг барчасида асосий мақсад иккитадир:

  1. Аллоҳ таолони махлуқотларига ўхшатиб қўйишдан сақланиш;
  2. Аллоҳ таолонинг сифатларидан бирортасини инкор қилиб қўйишдан сақланиш.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

ЯХШИГА МУКОФОТ ЁМОНГА ЖАЗО БЕРУВЧИ

МУТЛАҚ ЭҲТИЁЖСИЗ ЗОТ

УЛУҒЛИК ВА ОЛИЙЛИК ЭГАСИ

 

[1] Ғофир сураси, 7-оят.

[2] Тавба сураси, 129-оят.

[3] Аъроф сураси, 54-оят.

[4] Муҳаммад Али Собуний. Софватут-тафосир1-жилд. – Байрут-Лубнан: “Мактабатул Асрия”, 2009. – Б. 383-бет.

[5] Аллоҳ тақдир қилган нарсаларга рози бўлиш – убудият дейилади.

[6] Аллоҳ рози бўладиган нарсаларни қилиш – ибодат дейилади.

[7] Мулла Али Қори. Зовъул маолий. – Истанбул: “Дор Саодат”, 1962. – Б. 33.

[8] “Нафий ҳарфлари бўлган اِنْ , مَا , لَا ва لاَتَ лар мубтадо ва хабарга кирган пайтда қуйидаги шарт билан لَيْسَ нинг амалини қиладилар, яъни мубтадони роф ва хабарни насб қиладилар. У шарт لَيْسَ нинг амалини қилувчи нафий ҳарфнинг исми хабаридан олдин келиши ва اِلَّا билан синмаслиги керак. Масалан, مَا الْحُصُونُ مَنيعَةً “Қўрғонлар мустаҳкам эмас...” Қаранг: Фуад Нуъма. Мулаххос қоваъиди луғатил арабия. – Миср: “Макткабатул илмия ли таълиф ва таржима”. – Б. 63.

[9] Шўро сураси, 11-оят.

[10] Муҳаммад Али Собуний. Софватут-тафосир1-жилд. – Байрут-Лубнан: “Мактабатул Асрия”, 2009. – Б. 1116.

[11] Бир-бирига зид икки хил маънонинг эҳтимоли бўлгани учун сўзловчининг ирода қилган нарсаси эшитувчига ноаниқ бўлиб қолган сўзлар муташобиҳ дейилади.

[12] Аҳмад ибн Муҳаммад Моликий Совий. Китаб шарҳу Совий ала жавҳаротит тавҳид. – Дамашқ Байрут: “Дору Ибн Касир”, 1999. – Б. 217.

[13] Наҳл сураси, 50-оят.

[14] Фажр сураси, 22-оят.

[15] Фатҳ сураси, 10-оят.

[16] Ирода қилинган маъноси қатъий равишда очиқ-ойдин бўлиб, фақат битта маънонинг эҳтимоли бўлган оятлар – муҳкам дейилади. Қаранг: Аҳмад ибн Аби Саид Мулла Жийван. Нурул анвор . – Покистон. Ҳофиз Санауллоҳ Зоҳидий таҳқиқ ва таълиқи. 2-жилд, – Б. 224.

П'ятниця, 23 октябрь 2020 00:00

2. БАҚАРА СУРАСИ, 163–164 ОЯТЛАР

وَإِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ لَّآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلرَّحۡمَٰنُ ٱلرَّحِيمُ١٦٣

163. Маъбудингиз ягона Илоҳдир. Ундан ўзга илоҳ йўқдир, У ниҳоятда раҳмли ва меҳрибондир.

Барча пайғамбарлар, шу жумладан Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳам инсонларни ягона илоҳга – Аллоҳ таолога сиғинишга чақирганлар. Аллоҳ таоло айтади: "Ёлғиз Аллоҳгагина ибодат қилайлик, Унга ҳеч нарсани шерик қилмайлик ва Аллоҳни қўйиб бир-бирларимизни илоҳ қилиб олмайлик" (Оли Имрон, 64). Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: "Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Эй Муоз, Аллоҳ таолонинг бандалардаги ва бандаларнинг Аллоҳ таолодаги ҳаққи нималигини биласанми?" дедилар. Мен: "Аллоҳ ва Унинг Расули билувчидир", дедим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Бандаларнинг фақат Аллоҳ таолога сиғинишлари, Унга ҳеч нарсани шерик қилмасликлари Аллоҳ таолонинг бандалардаги ҳаққидир. Аллоҳ таолонинг Ўзига бирор нарсани шерик қилмаганни азобламаслиги бандаларнинг Аллоҳ таолодаги ҳаққидир", дедилар" (Бухорий, Муслим ривояти). Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳу ривоят қилади: "Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Аллоҳ таолонинг ягона ҳақиқий илоҳлигига иқрор бўлиб вафот этган жаннатга киради", дедилар" (Муслим ривояти). Аллоҳ таолонинг ягона илоҳлигига иқрор бўлиш қуйидагиларни: ёлғиз Аллоҳ таологагина чин ихлос билан ибодат қилишни; сохта "илоҳ"лардан халос бўлишни; уларга сиғинган, уларни дўст тутганлардан узоқлашишни; ширкнинг барча турлари ва даражаларидан сақланишни ҳамда унга олиб борадиган йўллардан эҳтиёт бўлишни тақозо этади.

"Аллоҳдан ўзга маъбуд йўқ" калимаси дунёда Аллоҳнинг хоҳиш-иродасисиз, ўзича ва назоратсиз ҳаракат қиладиган ҳеч нарса йўқлигини англатади. Аллоҳ – ҳадикларга, қўрқувларга ва умидворликка муносиб Ягона зотдир. Ким касалликлар, микроблар, миршаблар калтаги, ҳукмдорларнинг қўшинларидан қўрқса, демак, у ана шу ўйлаб топилган "илоҳча"ларга "йўқ!" дея олмайди. Уларга сиғинишдан тўхтамабдими, бу билан ана шу сохта "илоҳ"ларини ўзининг Яратувчисига шерик қилиб қўйган бўлади. У "Аллоҳдан ўзга маъбуд йўқ" калимасини айтиш билан ёлғонлаяпти, холос.

"Аллоҳдан ўзга маъбуд йўқ!" – бу аҳд-ваъда, қонун, шиор, ҳаёт дастури ва ҳаракатлар нияти, бу – ана шу сўзларга амал қилган ҳолда ишлаш ва яшаш, демакдир. Шундагина у уни айтган одамга ҳақиқий маёқ бўлади, унга барча саодат эшикларини очади, унга бу дунёда ҳам, охиратда ҳам нажот калити, жаннат эшиги бўлади. Уни беҳуда валдираш – ғирт бефойда иш! "Аллоҳдан ўзга маъбуд йўқ!" калимаси фалсафий мазмундан ҳам кўпроқ нарсани англатади. Доктор Закий Нажиб Маҳмуд айтадики, "Аллоҳдан ўзга маъбуд йўқ" деб гувоҳлик бериш қуйидаги учта асос билан тасдиқлашдир: гувоҳлик берувчи бўлиши керак; гувоҳлик берилаётган бўлиши керак; ҳузурида гувоҳлик берилаётганлар бўлиши керак. Демак, бу Аллоҳнинг, шахснинг ва бошқа барча моддий дунёнинг мавжудлигини очиқ тан олишдир. Бу билан Ислом идеализм ва материализм фалсафасини қўшиб рад этади, ўнгликни ҳам, сўлликни ҳам рад этади ва улар орасидаги ўртачаликни танлайди.

إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلۡفُلۡكِ ٱلَّتِي تَجۡرِي فِي ٱلۡبَحۡرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٖ فَأَحۡيَا بِهِ ٱلۡأَرۡضَ بَعۡدَ مَوۡتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٖ وَتَصۡرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلۡمُسَخَّرِ بَيۡنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَعۡقِلُونَ١٦٤

164. Осмонлар ва Ернинг яратилишида, кеча ва кундуз алмашинувида, денгизда одамларга керакли нарсалар билан сузаётган кемаларда, Аллоҳ осмондан туширган сув билан ўлик ерни тирилтирганида ва унда турли жониворларни тарқатганида, осмон ва замин оралиғидаги ҳавонинг ўзгаришию булутлар итоатида ақлли одамлар учун ишоратлар бор.

Аллоҳ таолони таниш, Унинг яратувчилик қудратию буюк азаматини англаш учун унча кўп бош қотиришнинг ҳожати йўқ. Сиз бу қат-қат осмонлару, ундаги сайёралар ва ҳисобсиз юлдузларга бир боқинг. Кейин эса нигоҳингизни аста сўнаётган Ойу порлаб чиқаётган Қуёшга қаратинг. Хўш, уларни ким яратиб, ким мана шундай аниқ ҳисоб-китоб билан, бирор кунни канда қилмай чиқадиган ва ботадиган қилиб қўйган? Нега улар ақли бўлмаса-да, ҳисобидан адашиб кетмайди, бирининг ўрнига бошқаси кўтарилмайди? Самовотдаги миллионлаб юлдузлар-чи? Уларни чексиз коинотда ким ана шундай ҳолатда ушлаб турибди? Бу коинотни ким бунчалик мукаммал ва собит ҳолда яратган? Канада дорилфунини профессори Франк Алейн бундай дейди: "Биз яшаб турган заминни ташқи самовий жисмлардан ҳимоя қилиб туриш учун қалинлиги қарийб саккиз юз километрли ҳимоячи газлар (атмосфера) яратилган. У ҳар куни сониясига юз эллик километр тезликда Ерга тушиши мумкин бўлган йигирма миллион дона самовий тошларни қайтариб, заминни улардан ҳимоя қилиб туради, бу тошларнинг ҳаммаси атмосферада тўқнашади. Бундан ташқари атмосфера замин сиртида ҳаёт учун зарур бўлган иссиқ ҳароратни бирдай сақлаб туради. Бордию бу жараён узлуксиз суратда давом этмаганида, ерда яшаб бўлмасди".

Ёки атрофимиздаги наботот оламига бир ибрат назари билан қарайлик. Шайх Саъдий "Дарахтларнинг кўм-кўк япроқлари ҳар оқилга Худони танитадиган дафтардур", деган эди. Рўпарамиздаги яшнаб турган дарахтларнинг ўзи мўъжиза эмасми? Бир хил кўринишдаги, бир хил рангдаги бу дарахтлардан нега ранги, кўриниши, мазаси, шакли ҳар хил турфа меваларни узиб оламиз. Уни бизга ким шундай қилиб бериб қўйибди? Эҳтимол, боғбон деб ўйлаётгандирсиз? Агар боғбон ниҳолни Аллоҳнинг тупроғига экмаса, У юборган сув билан суғормаса, Унинг қуёшидан ҳарорат олмаса, дарахт кўкарармиди, ўсардими, ҳосил тугармиди? Қудрат ва ҳикмат соҳиби Аллоҳ таоло хоҳласа, тупроқдан турфа неъматлар ўсиб етишади, хоҳламаса, қуруқ калтак ёки хас-хашак қолади. Ана шу дарахтга шакл, ранг берган ҳам, мевасига таъм, маза ва шифобахш моддаларни жойлаган ҳам Аллоҳнинг Ўзи!

"Ла илаҳа илла ҳува" жумласида Аллоҳ таолонинг зоти тавҳиди ва "Ар-Роҳманул-Карим" калималарида сифати тавҳиди собит бўлган эди. Энди "Инна фи холқис-самавати..." оятида афъоли тавҳиди ҳам собит бўлди. Яъни, Аллоҳ таоло зотда ҳам, сифатда ҳам, афъолда ҳам якка ва ягонадир, "Ваҳдаҳу ла шарика лаҳу"дир, яъни Унинг шериги йўқ, танҳодир.

Мақолалар

Top