Бу сўзларни ҳар куни қайта-қайта ишлатамиз. Мақоллару ибораларимизни кўп ўринларда ҳам шу сўзлар безаган. “Олтмиш кун атон бўлгунча, олти кун буғра бўл”, “Олти мучанг омон бўлсин”, “ Олтмишгача ошир, етмишдан сўнг яшир”, “Етти ёшга етгунча ер тўқмоғин ерсан, етмиш ёшга етгунча эл тўқмоғин ерсан” каби ўнлаб мақолу ибораларимиз бор.

Эрванд Севортяннинг “Туркий тиллар этимологик луғати”да олти, етти, олтмиш ва етмиш сонлари ҳақида қизиқарли маълумотлар ва фаразлар айтилган. Карл Брокельман энг қадимги саноқ сонлар қаторининг охири етти бўлган, шунинг учун ҳам Хартман айтганидай етти рақами етиб келди маъносидаги “етди” сўзидан келиб чиққан ва “олти” сўзи паст, ост, кам маъноларини ифодалаб етти остидаги, пастидаги, еттидан кам деган маънони англатган деган.

Агар ростдан ҳам шундай бўлса, “олти” сўзи “олд” сўзидан эмасмикин? Олти “еттидан олдинги” маъносини ифодаламасмикин? Чунки туваликлар тилида “олти” “алды” сўзи билан ифодаланади. Маҳмуд Кошғарий “алтин” сўзини “ост, қуйи” маъносида изоҳлаган. Баъзи олимлар “олти” сўзининг илдизини олмоқ маъносидаги “ол” феълига тақайдилар. Лекин бу тахминни асосли деб бўлмайди.

Шу ўринда айнан “олти” ва “етти” сўзларига алоқадор “олтмиш” ва “етмиш” сўзлари ҳақида ҳам турли тахминлар бор. Масалан, Б.Мунчаки “олтмиш” сўзининг “миш” қисмини Авестога тақаб, “катта” маъносидаги “mas” сўзидан деган фаразни илгари суради. У ҳолда “олтмиш” сўзи “катта олти”, “етмиш” сўзи “катта етти” маъносини ифодалаши керак бўлади.

Лекин “олти” ва “еттига” боботарих қўшиб қўйган “миш” қўшимчаси ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Баъзи туркий тилларда, хакас, караим, телеут, шор тилларида “олтмиш” сони “алтон”, яъни “саксон”даги каби “олти ўн” шаклида қўлланади.

Адирнинг ажралиши

“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да адир сўзига шундай изоҳ берилади: “Тоғларга яқин, тоғ этакларидаги алоҳида тепалик ерлар”. Изоҳда “алоҳида тепалик” дейилган. Алоҳида дегани ажралиб турадиган дегани. Ҳамма гап ана шунда! Қадимги тилимизда айирмоқ, ажратмоқ, фарқламоқ “адыр” деган сўз билан ифодаланган. Бу ҳақда “Қадимги туркий тил луғати”да айтилган. Юсуф Хос Ҳожиб худди шу сўзни икки хил шаклда “адыр” ва “азыр” шаклида қўллаган. Шу сўзлар қаторида “адырт” ва “азырт” сўзлари ҳам фарқ ва тафовутни, ажралишни билдирган. Демак, ҳозирги тилимиздаги “ажрат” сўзи худди шу “адырт” ва “азырт” сўзларидан келиб чиққан бўлиши керак.

Шу ўринда менда бир фараз пайдо бўлди. Модомики, “адыр” сўзи айирмоқ, ажратмоқ, фарқламоқ маъноларини англатар экан, унда алоҳида тепалик ер маъносидаги “адир” сўзи ҳам шунга алоқадор бўлиши керак.

Эшқобил ШУКУР

Муҳтарам юртбошимиз Шавкат Мирзиёев: «Мамла­катимизда “Жаҳолатга қарши – маърифат” эзгу ғояси асосида Ислом динининг инсонпарварлик моҳиятини, тинчлик ва дўстлик каби олижаноб мақсадларга хизмат қилишини тарғиб этиш кун тартибимиздаги доимий масалалардан бири бўлиб қолади», деб таъкидлаганлар.

Жорий йилда калом ил­ми асосчиси Абу Мансур Мо­туридий ва унинг давомчиси Абу Муин Насафийнинг ҳаёти, илмий меросига ба­ғишланган ҳам­да диний бағ­рикенглик мавзуларида халқаро илмий-амалий конференция ташкил этилди.

Дарҳақиқат, Ислом дини ривожига катта ҳисса қўш­ган бобомиз Абу Мансур Моту­ридийнинг илмий ме­ро­сида сохта ғояларга қар­ши муросасиз курашни кўрамиз. У зот «Китобут тавҳид» асари­­да экстремистик оқим­лар ҳақида ҳам сўз юритади: “Таассуфки, бу кўр-кўрона тақлид жуда кенг тарқалган иллатдир, яъни бунда жуда кўпчилик маънавий ёки диний йўлбошчи, деб таниган кишисига, унинг фикрлари мазмун-моҳиятини тушунма­ган ҳолда эргашишга мойил бўлиб қолади. Шу сабабли ҳозирга қадар ҳар бир фирқа ва йўналиш ўз тарафдорларига эга бўлиб келмоқда. Бу “мухлис”лар қачондир қабул қилинган сохта таълимотга садоқатда қатъийлик намойиш этиб, ўзларини ҳақиқатнинг ягона эгалари ҳисоблашмоқда”.

Имом Мотуридий бобомиз ўша даврдаги адашган оқим ва фирқаларнинг бузғунчилик моҳиятини очиб берганлар. Бутун дунёда нотинч­лик келтириб чиқаришга уринаётганлар юртимизда ҳам нафақат мафкуравий фитна уюштиришга, балки минг йиллардан бери ҳалол меҳнати ва оламшумул кашфиётлари билан жаҳон тараққиётига салмоқли ҳисса қўшиб келаётган миллатимиз менталитетига тамоман зид бўлган зарарли ғояларни сингдириш пайида бўлишмоқда.

Ҳолбуки, Қуръони карим ва ҳадисларда ҳар қан­дай шароитда террорчилик ҳа­ракатлари қораланиб, но­ҳақ тўкилган қон энг оғир гуноҳ ҳисобланади. Моида сурасининг 33-оятида: «Бирор жонни ўлдирмаган, буз­ғунчилик, қароқчилик каби фасод ишларни қилмаган инсонни ўлдирган одам худди ҳамма одамларни ўлдирган кабидир. Унга ҳаёт бахш этган одам эса барча одамларни тирил­тирган кабидир», деб огоҳлантирилган.

Пайғамбар алайҳиссалом: “Ёв билан ҳарбий тўқ­нашувни орзу қилмангиз, балки Аллоҳ­дан хотиржам­лик ва осудалик тилангиз», деб марҳамат қилганлар (Имом Бухорий ри­вояти).

Юртбошимиз шунинг учун ҳам бу борада ҳар сафар алоҳида таъкид билан гапиради. Бундай хуружлардан ҳимояланиш фа­қатгина илм-маърифат билан бўлишини тез-тез эслатади. Зеро, Ислом мусулмонларга тараққиёт йўлида юришни фарз қилган ва илм олишга ундаган. Чунки инсон шахсиятини илм ва тақводан бошқа нарса тўғри йўлга сола олмайди. Илмсиз тараққиётга ҳам эришиб бўлмайди.

Отабек АВЕЗОВ,

Бухоро шаҳар бош имом-хатиби

“Ҳидоят” журналининг 7-сонидан олинди.

Шимолий Америкадаги энг йирик мусулмон фестивали MuslimFest ушбу тадбир тарихида биринчи маротаба Канадада, Онтарио шаҳрида бўлиб ўтмоқда. Islam.ru хабарига кўра, тадбир 25 октябрь куни бўлиб ўтади.
"Бу хилма-хил исломий маданий колоритга эга фестиваль", - дейди Жануби-Ғарбий Онтарио Ислом марказидаги дин ишлари бўйича директор Мунир Ал Қосим.
Ислом маркази коронавирус инфекцияси тарқалишига қарши барча чораларга риоя қилган ҳолда тадбирни ўтказади.
"Биз барча хавфсизлик чораларига риоя қилишимиз керак", - дейди Ал Қосим. "Шунинг учун, фестиваль меҳмонлари хавфсиз автомобиллардан чиқмай туриб шоудан баҳраманд бўлишади".
Онтарионинг барча аҳолиси учун очиқ бўлган тадбир 200 та автомобилни сиғдира олади. Форум нафақат исломга эътиқод қилувчи инсонлар, балки бошқа дин вакиллари учун ҳам очиқ.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Бугун бутун ­дунё коронавирус “COVID-19” инфекциясига қарши кураш олиб боряпти. Тарихда турли касалликлар эпидемиясига қарши курашишда ҳар бир жамият вакили, айниқса, фаоллар иштироки, шубҳасиз, муҳим аҳамият касб этган.

Жумладан, XIX аср охири – XX аср бошларида Ўрта Осиё ҳудуд (Тошкент – 1892 й., Самарқанд – 1898 ва 1916 йй., Бухоро амирлиги – 1892 й.)ларида вабо (холера), ўлат (чума) ва безгак (лихорадка) каби касал­ликлар эпидемиясига қарши курашда тиббиёт ходимлари билан бир қаторда қозилар, оқсоқоллар ва бошқа маҳаллий ҳокимият вакиллари қатнашган.

1892 йили Тошкентда ва 1898 йили Самарқандда оммавий ўлимга сабаб бўлган вабо касаллигининг тарқалиши маҳаллий аҳолини саросимага солиб қўйган эди. Шу мудҳиш воқеаларнинг олдини олиш учун Бухоро амирлиги билан Россия империяси бу ҳудудларда карантин эълон қилиб, тегишли чоралар кўришга алоҳида эътибор қаратгани ҳақида архив ҳужжатлари сақланиб қолган.

Ўзбекистон Миллий архиви ҳужжатларига кўра, Бухоро амири Абдулаҳадхон 1892 йил 5 июлда рус фельдшерларидан бири Станислав Сталевскийни Бухоро шаҳрида тарқалган вабога қарши курашиш учун так­лиф қилган. Ўтган давр мобайнида фельд­шер ўз хизмат вазифаларини сидқидилдан бажарган. Бухоро амири фельдшернинг хизматини юксак баҳолаб, 1893 йил 18 августда уни катта олтин медаль билан тақдирлаган.

Кўп ўтмай, 1898 йили Самарқанд вилоятининг Анзоб қишлоғида ўлат (чума) касаллиги эпидемияга айланган. Бу хабар бутун Россия империясини ваҳимага солган. Россия империясидан бу касалликни ўрганиш учун шифокорлар жўнатилади. Улар маҳаллий аҳоли орасида касалликка қарши кураш бўйича тушунтириш ишлари олиб боришади. Жумладан, 1899 йили Петербургдан тиббиёт фанлари доктори Ягодинский Самарқандга таклиф қилинади, у самарқандлик мударрис ва талабаларга юқумли касалликлар, хусусан, чума ҳақида маъруза ўқиб, унга қарши замонавий усулларда курашиш йўллари ҳақида маълумотлар беради. Унинг маърузаси ўзбек тилига таржима қилиб турилади. Бу Самарқанд мадрасаларида ўқилган биринчи маъруза эди.

Шундан сўнг тиббиёт доктори Яго­динский Бухоро мадрасаларига маъруза ўқишга келади. Дастлаб у қозикалонга бу маърузасини ўқиб беради, шундан сўнг унга мадрасада маъруза қилишга рухсат берилади.

1898 йили Самарқанднинг Анзоб қишлоғида тарқалган ўлат касаллигининг келиб чиқиш ўчоғини ўрганган шифокор Ягодинский маҳаллий уламолар билан учрашув ўтказган. У таржимон орқали ула­молар билан суҳбатлашган. Баъзилар унинг гап­ларига ишонмаганлари боис Ягодинский уларга юқумли касалликларнинг тарқалишига сабабчи бўлган микробларнинг ҳужайраларини микроскоп ёрдамида кўрсатган.

Кўп ўтмай, Самарқанднинг Шердор мадраса­сида қози ва муфтийлар билан 300 нафар мусулмон йиғилиб, юқорида зикр этилган масалани муҳокама қилишган. Уларга ҳар хил юқумли касалликлар одамларга пичоқ кесганда, игна кирганда ёки турли-туман таом истеъмол қилганда ёхуд ифлос сувларни ичгандагина эмас, балки кўзга кў­ринмайдиган ниҳоятда кичкина микроб­лар инсон баданига кириб қолиши сабабли тана ҳароратини ошиши (иситма) касали, ўлат ва вабо каби хасталанишларга олиб келиши тушунтириб берилган. Шундан сўнг маҳаллий аҳоли шифокор Ягодинскийнинг тавсияларига қулоқ сола бошлаган.

Аммо Бухоро амирлиги аҳолиси улар учун ёт бўлган рус тиббиётини ишончсизлик ва эҳтиёткорлик билан қабул қилган. Хусусан, Миллий архив жамғармаларида сақланаётган фондда қозига келиб тушган юзга яқин маҳаллий аҳоли томонидан имзоланган мурожаатнома сақланади. Унда мурожаат этувчилар рус шифокорларининг вабо касаллигига қарши курашиш талабларини рўкач қилиб, туб аҳоли уйларига кириб келаётганидан норозиликларини билдирганлар. Қозилар эса, янги тиббий ва санитария талабларининг фойдасини аҳолига тушунтиришга уринганлари ёзилган.

Хулоса қилиб айтганда, шу кунларда бутун дунёда кузатилаётган оммавий касаллик “CO­VID-19” коронавирусининг юртимиздаги салбий оқибатларининг олдини олиш мақсадида Ўзбекистон мусулмонлари идораси “Уламолар Кенгашининг коронавирус инфекцияси бўйича” фатвоси эълон қилингани айни муддао бўлди. Зеро, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, инсоният учун зарарли бўлган ҳар қандай хавф-хатарнинг олдини олиш Ислом динимизнинг асл мақсадларидан биридир.

Насриддин МИРЗАЕВ,

ЎзХИА докторанти,ЎМИ Фатво бўлими ходими