Ўзбек мумтоз адабиётининг йирик намоёндаси, шерият мулкининг султони ҳазрат Алишер Навоий тарихда номлари олтин ҳарфлар билан ёзиб қўйиладиган шоир ва олимлар сарасига кириб, унинг ёзган асарлари ҳам дунё адабиётида шоҳ асарлар қаторидан ўрин олгандир.
Ҳазратнинг пурмаъно шеър ва ғазалларида, илоҳий ишқ, одамийлик, диёнат, ҳалоллик, сахийликка ўхшаш инсонни камолот сари етакловчи гўзал хулқлар ўз аксини топган. У ўз асарларида инсонни маънавий камолот сари етаклаш, халқпарварлик ва диний қадриятларни катта аҳамиятга эга эканлигини алоҳида таъкидлайди.

Одамий эрсанг демагил одамий,
Оники йўқ халқ ғами, дин ғами.

Ушбу жумладан халқ ва динни ғамини еб, юксалиш учун ҳаракат қилмайдиган худбин кимсаларни одамийликдан йироқ тоифа деб тушуниш мумкин.
Собиқ Совет иттифоқи даврида динимиз, миллий қадриятларимиз поймол қилинганлиги сабабли буюк мутафаккирларимиз асарларини динимиз билан боғлиқ жойлари ўзгартирилиб, баъзилари бутунлай тилга ҳам олинмаган эди. Шу жумладан юқоридаги жумлаларда ҳам "халқ ғами, дин ғами" жумласи вергулсиз "халқ ғамидин ғами", деб талқин қилинган эди.
Аллоҳга беадад шукрлар бўлсинки мустақиллик неъмати бизларга насиб қилганидан кейин, ўзбек халқининг маънавий дунёсини юксалишига бутун умрини бағишлаган  Навоий каби улуғ мутафаккирларимизнинг бебаҳо асарлари тўлалигича халқимиз қўлига етиб борди ва бормоқда.

Ўзбек тили ва адабиётини Навоийсиз тасаввур қилиш қийин. Нафақат ўзбек адабиёти балки барча туркий халқлар адабиёти  Навоий ижоди билан бевосита боғлиқдир. Навоий "Зуллисонайн" - форсий ва туркий, икки тилда ижод қилган шоир бўлиб, ўзининг "Муҳокамат ул-луғатайн" асарида, туркий тил форсий тил каби ривожланмаган бўлсада туркийни форсийдан устунлигини таъкидлайди. У туркий тилни бир ёввойи от мисолида ифодалаб, уни тарбиялаб, сайқалласа комил тил бўлишини таъкидлайди.  Навоий туркийларни сиёсат билан бирга тилда ва шеърда, дунёда ўзини кўрсатишга қодир эканлиги ғоясиги илк бор ишонч билан олға сурди. Шу билан бирга уни исботлаб ҳам берди. Қуйидаги рубоъий сўзимиз тасдиғидир.

Дилбар эрур тенгсиз жаҳонда.
Эрур анга ҳама хуштору банда.
Тенгсиз хуштору шайдоси манам.
Жаҳонда банда манам анга.

Ушбу рубоъийни шахмат усулида яъни вертикал ва горизонтал ҳолатда ўқилса ҳам маъноси ҳамда сўзлари бир хилдир.
Бундай ижод қилиш учун нақадар юксак илоҳий истеъдод соҳиби бўлиш кераклигини англаймиз. Шу ўринда ҳазрат Навоий бобомиз шаънларини улуғлаб, раҳматли президентимиз И. Кармовнинг "Юксак маънавият - енгилмас куч" асаридаги жумлалар, у зот ҳақида нақадар гўзал ҳақиқат эканини айтмай иложимиз йўқ.
"Агар бу улуғ зотни авлиё десак, у авлиёларнинг авлиёси, мутафаккир десак, мутафаккирларнинг мутафаккири, шоир десак шоирларнинг султонидир".

Бугунлик кунда биз бу зотни ҳамда юртимиздан етишиб чиққан буюк алломаларимизни гавҳардан қиммат асарларини ўрганиб, ҳаётимизга тадбиқ қилиб, миллий маънавиятимизни камолга етказиш учун ҳаракат қилмоғимиз даркор.
Навоий бобомизни руҳи муборакларини Аллоҳ ўзи шод ва охиратларини обод қилсин!

Шофиркон туман "Қори Фазлиддин" масжиди имоми М. Исоев.

Мусулмонларнинг қибласи, ҳидоят ўчоғи, ернинг маркази бўлмиш “Аллоҳнинг байти” ҳақида қанчалик маълумотга эгасиз? Уни маънан зиёрат қилишни истайсизми? Унда келинг шу ҳақида қисқача суҳбат қиламиз! Аллоҳнинг байти, Қуръонда икки марта “Каъба” деган ном билан зикр қилинган.  “Моида” сураси 95-97-оятларда. Аммо бошқа номлар билан кўп маротаба зикр қилинган. масалан: "Ал-байт", “Байтул атийқ”, “Масжидул Ҳаром”, “Байтул Ҳаром”, “Аввалу байт” ва бошқалар.

Биласизми? Аллоҳнинг байти нега “Каъба” деб номланган? Унда билиб олинг – “Каъба” деб номланишига сабаб, унинг шакли “Кубик”га ўхшаш бўлганлиги учун шундай номланган. Чунки араб тилида “Каъба” “Куб” деган маънони билдиради. Каъба мўминларнинг иккинчи ва асосий қибласи бўлиб, биринчи қибласи “Масжидул Ақсо” бўлган. Мусулмонларга намоз фарз бўлганида дастлаб 16 ой Масжидул Ақсога қараб намоз ўқишган. Кейин қибла Каъбага қараш билан ўзгарган. Каъбани дастлаб, Иброҳим алайҳис салом, ўғли Исмоил алайҳис салом билан биргаликда тоғдан тош олиб келиб қуришган.

Каъба ҳозирга қадар неча марта бузилиб, қайта қурилган? Деган саволга тарихчилар ҳар хил маълумотни айтадилар. Баъзилар тўрт марта бузиб, қайта қурилган десалар, бошқалар 5 марта деганлар.

Тарихчиларнинг ривоятига кўра Каъба Одам алайҳис саломдан то ҳозирга қадар 8 марта қурилган

1. Дастлаб Одам алайҳис салом замонида Фаришталар қурган. Одам алайҳис салом, Момо Ҳавво билан бирга жаннатдан ерга туширилганда, Одам алайҳис салом Ҳиндистондаги тоққа тушган бўлса, Момо Ҳавво онамиз Маккадаги “Абу Қубайс” тоғига тушган. Улар 300 йил Аллоҳга йиғлаб тавба қилганларидан кейин Аллоҳ уларнинг тавбаларини қабул қилди. Кейин иккаласи, Маккага яқин бўлган “Арафа” тоғида бир бирлари билан топишган. Унда бу Аллоҳнинг байти “Байтул Маъмур” деб номланган. Аммо “Байтул Маъмур”ни Нуҳ алайҳис саломнинг тўфони вақтида, дунё осмонига Аллоҳнинг изни ила Фаришталар кўтарган.
2. Нуҳ тўфонида осмонга кўтарилган уйнинг ўрнидан Иброҳим алайҳис салом ўғли Исмоил алайҳис салом билан бирга бино қуриб, уни “Каъба” деб номлаган. Байтнинг бир бурчагига, тавоф қилувчилар, тавоф ибодатининг бошланиш ва тугаш ўрнини билишлари учун белги қўйилиш лозим эди. Шунда Иброҳим алайҳис салом ўғли Исмоил алайҳис саломга тоғдан олиб келаётган тошларидан, ранги фарқ қиладиган битта алоҳида тош келтиришга буюрди. Исмоил алайҳис салом тош ахтариб тоққа чиқиб кетган вақтида, Жаброил алайҳис салом жаннатдан “Ҳажарул Асвад”ни олиб келди. У пайтда Ҳажарул асвад шундай ялтирар эдики, унга қараган кишининг кўзини қамаштирадиган даражада нурли эди. Аммо кейинчалик одамлар Аллоҳга ширк келтириб, Каъба атрофида эркагу аёл ёлонғоч ҳолда ибодат қилишлари натижасида, Ҳажарул асвад жуда ҳам қорайиб кетди. Бу ҳақида Пайғамбаримиз саллоллоҳу алайҳи васаллам: “Ҳажарул Асвад оқликда, қордан оппоқ бўлиб, жаннатдан тушгандир. (Аммо) аҳли ширкнинг гуноҳлари уни қорайтириб юборди” деган.

 Иброҳим алайҳис салом билан Исмоил алайҳис саломлар Каъбани қураётганида тошларнинг ораларига лой қўймасдан, тошларнинг ўзини устма-уст қалаб қўйишган эди. Замонлар ўтиб, сел келиши оқибатида деворлари қулади.

3. Журҳум қабиласи қурган. Бу Журҳум қабиласи Амолиқлардан қолган авлодлар бўлиб, Исмоил алайҳис салом ва онаси Хожарнинг изни билан уларга қўшни бўлиб яшаш учун араб саҳросига кўчиб келишган эди. буларнинг даврида ҳам сел келиб Каъбани вайрон қилгандан сўнг, улар қайта қуришган.
4. “Фил воқеаси” дан тахминан 30 йиллар ўтиб, Қусай ибн Килоб бошчилигида қайта қурилди. Чунки ўша пайтда Қурайш аёллари Каъбанинг ичини хўшбўй қилиш учун олов ёқиб, хушбўй тутун ҳосил қиламиз деганларида Каъбада ёнғин содир бўлиб, ичидаги барча нарсалар ёниб кетди. Қурайшликлар Каъбани қуриш учун рибо аралашмаган, ҳалол пул йиғишади. Бу пул етмай қолиб, “Ҳатийм” (Каъбанинг ёнидаги ярим ой шаклидаги девор) ажратиб қўйилди. Иброҳим алайҳис салом қурганда Каъбанинг эшиги иккита эди, Қусай ибн Килоб бу қурилишда битта эшик қўйди ва эшикнинг астонасини ердан зина билан чиқадиган қилиб, 2 метр кўтариб қўйди. Иброҳим ва Исмоил алайҳис саломлар Каъбанинг баландлигини 4 метр қилган эди, Маккаликлар 8,5 метр қилиб кўтаришди.
5. Ҳижрий 65 йили Абдуллоҳ ибн Зубайр (р.а) ҳам бузиб қайта қурди. Бунга сабаб, ўша йили Абдуллоҳ ибн Зубайр розиёллоҳу холаси, мўминлар онаси Оиша розиёллоҳу анҳо билан биргаликда ҳаж қилиш учун Каъбани тавоф қилар экан, Оиша розиёллоҳу анҳо онамиз жиянига қарата: “Эй жиян! Биласанми? Мана шу Каъбани мен Пайғамбаримиз саллоллоҳу алайҳи васаллам билан бирга тавоф қилаётганимда нима деган эди?” деди. Шунда жияни Абдуллоҳ ибн Зубайр (р.а): “Эй Холажон! Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васаллам нима дегандилар?” деб сўради. Оиша (р.а) онамиз: “Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васаллам менга қарата: “Эй Оиша! Агар сизнинг қавмингиз мени бу Маккадан қувиб юбормаганида мен бу эски уйни худди Иброҳим ва Исмоил алайҳис саломлар қурганларидек қурган бўлар эдим” деди” деб, Иброҳим ва Исмоил алайҳис саломлар қурганда Каъбанинг иккита эшиги бўлганлигини, остонаси ердан кўтарилмаганлигини, “Хатийм” ҳам Каъбага қўшилган, баланд девор қилиб қурилган эканлигини айтиб бердилар. Шунда Абдуллоҳ ибн Зубайр (р.а): “Эй Холажон! Мен Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламнинг орзуларини амалга оширсам бўлмайдими?” деб сўради. Шунда Оиша (р.а) онамиз розилик билдирди. Шу сабаб, Абдуллоҳ ибн Зубайр Каъбани бутунлай бузиб ташлаб, худди Иброҳим алайҳис салом қургандек қилиб, қайтадан кўтарди.
6. Ҳижрий 74 йили Ҳажжож ибн Юсуф бузиб қайта қурди. Ҳажжож ибн Юсуфнинг қайта қуришига сабаб, унинг ўзи ҳижрий 73 йили Хижознинг подшоси Абдуллоҳ ибн Зубайр (р.а) қарши уруш қилиб, бир ой муддатча Макка шаҳрини қамал қилиб турди. Қамал вақтида Маккага қарата Абу Қубайс тоғига ўрнатган 5 та манжаниқдан катта – катта тошларни отди. Бу отилган тошлар Каъбанинг деворларига тегиб, уни бутунлай вайрон қилиб ташлади. Хажжож бир ойча муддат Маккани қамал қилгач, қалъани бузиб, ичкарига кириб, Абдуллоҳ ибн Зубайрни қатл қилди. Каъбани ўзининг аскарлари отган тошлар вайрон қилиб ташлаганини кўриб, дарров уни қайта тиклашга киришди. Энди уни Иброҳим ва Исмоил алайҳис саломлар қургандек эмас, балки Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васаллам даврида қандай турган бўлса, худди шундай қилиб қуриб қўйди.
7. Ҳижрий 319 йили “Қарматий”лар жамоасининг бошлиғи Абу Тоҳир ал-Қарматий Каъбани бузиб, “Ҳажарул Асвад”ни синдириб, Ироқдаги Хузистон шаҳрига олиб кетади. 22 йилдан сўнг, Аббосий ҳукмдорларнинг 21 чи подшоси халифа Муттақий замонида, яъни ҳижрий 339 йили Ҳажарул асвадни кичкина – кичкина саккиз бўлак қилиб, қайтариб беришади. Ҳунармандлар бу бўлакчаларни махсус елим билан бир – бирига бирлаштириб, Каъбага, ўз ўрнига жойлаштириб қўйишади.  
8. Ҳижрий 1040 йили, Усмонийларнинг 17 чи подшоси Султон Мурод 4 ҳам Каъбани бузиб, қайта қурган. Бунга сабаб, ҳижрий 1039 йили маккада қаттиқ ёмғир ёғиши натижасида катта сел келиб, Каъбанинг деворларининг ярмигача сув чиқиб, деворлари йиқилиб тушди. Ҳатто бир қанча хожилар вафот этиб кетишди. Шунда султон Мурод 4 уни бузиб қайта қурди.

 Каъбанинг ранги қора. Битта эшиги бор. Унинг ҳозирги бўйи 15 метр, хажарул асваддан хатиймгача 12м, 84см. Хатиймнинг ичидан ўлчаганда 11м, 28см узунликда. Хатийм деворининг ўзининг баландлиги 1м, 32см. ҳажарул асвад ердан 1м 50см баландликка ўрнатилган. Ҳажарул асваднинг узунлиги 30 см ча миқдорда, катталиги 17 см ча келади. Ҳажарул Асваднинг атрофи оппоқ кумуш қоплама билан ўраб қўйилган бўлиб, унга биринчи бўлиб, кумуш билан қоплаган киши Абдуллоҳ ибн Зубайр бўлади. “Мултазам” деб ҳажарул асвад билан Каъбанинг эшиги оралиғидаги жойга нисбатан айтилади ва мултазамнинг узунлиги 2 метр. Султон Мурод 4 Каъбанинг эшигини 166 кг келадиган кумушдан ясаган эди. Ҳозирда эса Каъбанинг эшиги 280 кг лик тиллодан ясалган. Ердан 2м 22см кўтарилган. Эшигининг узунлиги 3м 18см. Эни эса 1м 71см.  Буни Саудий подшоҳлардан бўлган Холид ибн Абдулазиз Суриялик ҳунармандларга ясаттирган.

Каъба худди кубикка ўхшаш бўлиб, унинг тўрт томонидан тўртта бурчаги бор. Биринчиси “Рукнул Асвад”, иккинчиси “Рукнуш Шомий”, учунчиси “Рукнул Яманий”, тўртинчиси “Рукнул Ироқий” деб номланади. Каъба пўштни биринчи ёпган одам Исмоил (а.с) бўлган. Каъбанинг эшигининг калити Усмон ибн Талҳа (р.а)нинг уруғида бўлиб келган. Ҳозир ҳам шуларнинг авлодларида.

Каъбанинг кисваси (ёпинчиғи) қора рангда бўлиб, энг олий навли ипак толаларидан тўқилган. Юқори қисмида, зар билан айлантириб, Аллоҳнинг оятлари ёзилган.  Дастлаб кисва Мисрдан олиб борилар эди. Султон Мурод 4 замонидан бошлаб Истанбулдан олиб бориладиган бўлди. Усмоний ҳукмдорларнинг таназзулидан кейин Мадинанинг ўзида кисва тайёрланадиган бўлди.

Имом Бухорий номидаги

Тошкент ислом институти

Катта ўқитувчиси

Расулжон Тошпулатов

بسم الله الرحمن الرحيم

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَم، وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى رَسُولِهِ الأَكْرَم وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ أَجْمَعِيْنَ اَمَّا بَعْدُ

Мазҳаблар – Қуръон ва суннат маҳсулидир

Муҳтарам азизлар! Бугунги маъруза мавзуси ҳозирда долзарб бўлган, айрим тоифалар янглиш иддаолари туйфайли мусулмонлар орасида ихтилофларга сабаб бўлаётган мазҳаблар ҳақида бўлади.

Маълумки, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик пайтларида шариатга боғлиқ барча масалаларнинг ечимини У Зотнинг ўзлари баён қилар эдилар. Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг вафотларидан кейин одамлар билмаган нарсаларини асосан саҳобалардан сўрар эдилар. Гоҳида учраб турадиган қийин масалаларни ечиш учун эса энг билимдон саҳобалар йиғилиб маслаҳат қилишар ва фатво беришарди. Кейинчалик саҳобалар яшаш учун турли юртларга кўчиб кетдилар. Одамлар ўзлари суҳбатига етишган олим саҳобаларнинг фатволарига амал қилишарди.

Ўша даврнинг марказий шаҳарлари – Мадинада Абдуллоҳ ибн Умар, Куфа шаҳрида Абдуллоҳ ибн Масъуд, Маккада Абдуллоҳ ибн Аббос, Мисрда Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос разияллоҳу анҳумнинг фатволарига амал қилинарди. Айнан мана шу даврларда саҳобалар мазҳаби шаклланганини кўриш мумкин.

Шундан кейин бу зотларнинг шогирдлари уларнинг ишларини давом эттиришди. Фатволарнинг асосий қисмида ўз имомларига эргашдилар ва уларнинг мазҳабларини қўллаб қувватладилар. Замонлар ўтиши билан йигирмага яқин мазҳаблар ичидан фақат буюк тўрттаси қолди. Қолганларининг баъзи фатволари турли китобларда учраб туради холос.

Шу ўринда айтиб ўтиш лозимки, ҳозирда кўп такрорланаётган “Динда мазҳабларга эргашиш йўқ!”, “Саҳобалар даврида мазҳаблар бўлмаган” каби пуч даъволарга мутлақо илмий асос мавжуд эмас. Саҳобалар даврида ҳам мужтаҳид саҳобалар мазҳаби бор эди. Саҳобалар мазҳаби асосида ҳозирга қадар етиб келган тўртта фиқҳий мазҳаблар сақланиб қолди.

Мазҳабга эргашиш – Қуръон ва суннатни қўйиб шахсга эргашиш эмас, балки айнан Қуръон ва суннатга эргашиш саналади. Чунки Аллоҳ таоло Ўзининг Каломида шундай марҳамат қилган:

 فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

 (سورة النحل/آية:43)

“Агар билмасангиз, зикр аҳлидан сўранг” (“Наҳл” сураси 43-оят).

Бошқа бир ояти каримада эса:

 وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ

 (سورة النساء/آية:83)

“Агар уни Пайғамбарга ёки ўзларидан бўлган иш эгаларига етказсалар, уни билиб олишни истовчилар ўшалардан (сўраб) билаверар эдилар” (Нисо сураси 83-оят).

Имом Табарий ва яна бир қанча муфассирлар мазкур оятдаги “иш эгалари” жумласини “аҳли илмлар” деб тафсир қилганлар.

Ушбу ояти каримада Аллоҳ таоло бандаларига ўзлари билмаган масалаларнинг жавобини зикр аҳли ҳисобланган уламолардан сўрашга буюрмоқда. Мусулмонлар ушбу илоҳий фармонга бўйинсуниб, Пайғамбаримиз саллоллоҳу алайҳи васаллам замонларидан бери муайян бир мазҳабга тақлид қилиб келишмоқда. Аслида бу Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг башоратларининг воқеъликдаги кўриниши эди. Чунки ҳадиси шарифда У Зот:

يَحْمِلُ هَذَا الْعِلْمَ مِنْ كُلِّ خَلَفٍ عُدُولُهُ، يَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِيفَ الْغَالِينَ، وَانْتِحَالَ الْمُبْطِلِينَ، وَتَأْوِيلَ الْجَاهِلِينَ

(رواه الإمام البيهقي)

яъни: “Бу илмни ҳар бир авлодлардан ишончли кишилар ташийдилар. Улар илмни жоҳилларнинг ботил талқинлари, йўлдан озганларнинг даъволари ва ғулувга кетганларнинг хатоларидан сақлайдилар”, – деганлар (Имом Байхақий «Мадхал»да ривоят қилган).

Фиқҳий мазҳаблар ҳозирга қадар мусулмонлар бирдамлигини сақлашда асосий омил бўлиб келмоқда. Муҳаддис олимлардан бири Абдулҳақ Деҳлавий раҳимаҳуллоҳ тўрт мужтаҳид имомлар йўли ҳақида шундай деганлар: “Ислом динининг тўртта йўли – мазҳаби бор. Ким шу йўллардан бошқасини тутса, батаҳқиқ адашибди” (“Шарҳу сафарус-саъада” китоби).

Ҳозирги кунга келиб, буюк мужтаҳид олимларни қўйиб, ўзларига эргашишга даъват қиладиган қўштирноқ ичидаги “мужтаҳидлар” кўп учрамоқда. Улар Қуръони карим ва ҳадиси шарифларни ўзларининг нафсу ҳаволари билан изоҳлаб, салафи солиҳларимиз йўлидан оғишмоқда. Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос разияллоҳу анҳунинг ривоят қилишларича, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам айтганлар:

إِنَّ الله لاَ يَقْبِضُ الْعِلْمَ انْتِزَاعًا، يَنْتَزِعُهُ مِنَ الْعِبَادِ وَلكِنْ يَقْبِضُ الْعِلْمَ بِقبْضِ الْعُلَمَاءِ حَتَّى إِذَا لَمْ يُبْقِ عَالِمًا، اتَّخَذَ النَّاسُ رُءُوسًا جُهَّالاً، فَسُئِلُوا، فَأَفْتَوْا بغَيْرِ عِلْمٍ، فَضَلُّوا وَأَضَلُّوا

(رواه الإمام البخاري)

яъни: “Аллоҳ таоло бандаларидан илмни тортиб олиш билан кўтармайди, балки илмни олимларни олиш билан кўтаради, ҳаттоки биронта олим қолмайди. Шунда одамлар жоҳилларни йўлбошчи қилиб оладилар. Улардан сўрайдилар, улар жавоб берадилар, ўзлари ҳам адашадилар, одамларни ҳам адаштирадилар” (Имом Бухорий ривоятлари).

Ҳозирда бемазҳабликка чақираётган кишилар “Аллоҳ таоло мазҳабга эргашишга буюрмаган, балки зикр аҳлидан сўрашга буюрган”, дея одамларни алдашга уринмоқда! Хўш, мазҳаббошлари зикр аҳли бўлмаса, унда ким экан?! Ахир мужтаҳид имомларимизнинг илмига, тақвосига ва илмий омонатдорлигига бутун уммат тасаннолар айтган бўлса, уларнинг илмига эргашмасдан яна кимга эргашиш керак?!

Бошқа бир ҳадиси шарифда янги-янги тоифалар пайдо бўлиб, одамларни тўғри йўлдан оздириши ҳақида Пайғамбаримиз алайҳиссалом огоҳлантирганлар:

 يَكُونُ في آخِرِ الزَّمَانِ دَجَّالُونَ كَذَّابُونَ يَأْتُونَكُمْ مِن الأَحَادِيثِ بِمَا لَمْ تَسْمَعُوا أَنْتُمْ وَلاَ آبَاؤُكُمْ فَإِيَّاكُمْ وَإِيَّاهُمْ لاَ يُضِلُّونَكُمْ وَلاَ يَفْتِنُونَكُمْ

 (رواه الإمام مسلم)

яъни: “Охирзамонда «дажжоллар», каззоблар бўладилар, улар сизлар ва сизларнинг оталарингиз ҳам эшитмаган ҳадисларни кўтариб келадилар. Сизлар улардан, улар эса сизлардан узоқ бўлсин! Улар сизларни залолатга бошлаб қўймасинлар, сизларни фитнага аралаштириб, алдамасинлар!” (Имом Муслим ривоятлари).

Муҳтарам жамоат! Муайян мазҳабга тақлид қилган мусулмонлар ҳозирда ҳам, ҳозирги кунга қадар ҳам умматнинг мутлақ кўпчилигини ташкил қилган. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадиси шарифларидан бирида:

 فَإِذَا رَأَيْتُمُ اخْتِلَافًا فَعَلَيْكُمْ بِالسَّوَادِ الْأَعْظَمِ 

(رواه الإمام ابن ماجة)

яъни: “Агар ихтилофни кўрсангиз, ўзингизга кўпчилик томонини лозим тутинг”, – деганлар (Имом Ибн Можа ривоятлари). Демак, мазҳабга эргашиш катта жамоага эргашиш ҳисобланади.

Шунинг учун ҳам Ислом уламолари ҳар бир даврда мазҳабга эргашиш лозимлигини уқтириб келишган. Имом Ал-Мардовий раҳимаҳуллоҳ шундай дейдилар: “Ижтиҳод қилишга лаёқати бўлмаган ҳар бир кишига бирор муайян мазҳабга тақлид қилиши лозим бўлади. Бундан фақат ижтиҳод даражасига етган киши мустаснодир” (“Риоятул-кубро” китоби).

Имом Нафровий раҳимаҳуллоҳ ҳам айтадилар: “Тўрт мазҳаб имомидан бирига эргашиш вожиблигига мусулмон умматининг ижмоси тузилгандир. Фақат ижтиҳод аҳллари бундан мустасно” ( “Фавокеҳуд-девоний” китоби)

Аллома Муҳаммад Амин Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ: “Муайян мазҳабда фатво берувчи кишининг ўз мазҳабида аниқ кўрсатилган масалада бошқа мазҳаб йўлини тутиши ва у бўйича фатво бериши жоиз эмас”, – дейдилар (“Минҳатул-Холиқ” китоби).

Мингдан ортиқ китоб таълиф қилган ҳанафий мазҳабининг буюк олимларидан бири Ашраф Али Таҳонавий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Мен йигирма беш йиллик илмий тажрибам асосида шуни билдимки, ҳозирги даврда бирор мазҳабни тутмаслик охир-оқибат динсизликка олиб борар экан” (“Малфузот” китоби).

Муҳтарам жамоат! Маълумки, юртимизда азалдан тўлиқ Ҳанафий мазҳаби амалда бўлиб келган. Ҳозирда ҳам юртимиздаги деярли барча аҳли илмлар, устозлар ва масжид имомлари Ҳанафий мазҳабида таълим олиб, шу мазҳаб асосида фаолият олиб бормоқдалар. Аллома Зафар Аҳмад Усмоний раҳмаҳуллоҳ: “Динда эргашиладиган мужтаҳид имомларнинг барчалари ҳақ ва тўғри йўлдадир. Агар бир юртда улардан бирининг мазҳаби кенг тарқалган ва ўша мазҳаб уламолари кўп бўлса, оми одамга ўша мазҳабга эргашиши вожиб бўлади. Кенг тарқалмаган ва уламолари кўп бўлмаган мазҳабнинг аҳкомларини билиш, воқиф бўлиш узрли бўлганлиги учун унга эргашмоқлиги жоиз бўлмайди” (“Эълоус сунан” 20-жилд, 290-саҳифа).

Хулоса қилиб айтганда, мазҳабларга эргашиш – шариат кўрсатмасига эргашишдир! Уни инкор қилиш эса шаръий кўрсатмаларга ва бутун Ислом уламоларига қарши чиқиш ҳисобланади. Зеро, Ислом тарихида бирор муфассир ёки муҳаддис ёхуд фақиҳни бемазҳаб бўлгани маълум эмас. Фақатгина мужтаҳид бўлган кишилар бундан мустасно холос. Шаръий илмлар борасида мусулмонларнинг илми етарли бўлмаган бугунги даврда, баъзилар томонидан мазҳабларни инкор  қилиш фақат мусулмонларнинг бирдамлигига футур етказади холос.

Қуръон ва суннатдан ҳар ким ўзбошимча ҳукм чиқариш мусулмонларни куфрда айблаш, уларнинг қонини тўкишни ҳалол ҳисоблаш, боғийлик, фитна ва ихтилоф қўзғаш каби динимизда қатъиян ман қилинган хатти-ҳаракатларга сабаб бўлмоқда. Шу нуқтаи назардан, марҳум Шайх Муҳаммад Саид Рамазон Бутий раҳматуллоҳи алайҳ: “Мазҳабсизлик – ислом шариатига таҳдид соладиган энг хатарли бидъатдир”, деганлар.

Муҳтарам жамоат! Мавъизамиз сўнгида ҳанафий мазҳабимизга доир бир масалани эслаб ўтишни лозим топдик. У ҳам бўлса, жамоат намозларида “омин”ни махфий айтишлик масаласидир. Бизнинг ҳанафий мазҳаб уламолари намозда “омин”ни махфий айтиш суннат эканини таъкидлайдилар. Бунга қуйидаги ҳадислар очиқ далолат қилади. Имом Термизий Алқама ибн Воилдан, у ўз отасидан ривоят қилган ҳадисда:

أَنَّ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم قَرَأَ "غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ" فَقَالَ « آمِينَ » وَخَفَضَ بِهَا صَوْتَهُ 

яъни: “Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам (غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ)ни ўқидилар-да, паст овозда “омин”, дедилар”, дейилган.

Бу ҳадисдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «Фотиҳа» сурасини баланд овоз билан ўқиб келиб, «омин»ни айтишга келганда овозларини паст қилганларини тушунамиз. Имом Табароний Абу Воилдан қилган ривоятда: “Умар ва Али разияллоҳу анҳумолар намозда “Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм”ни ҳам, “омин”ни ҳам овоз чиқариб айтмас эдилар”, дейилган.

Шу ва бундан бошқа кўплаб далилларга амал қилиб, намозда “Омин”ни махфий айтишлик айни муддао бўлади. Қолаверса, намозхонлар ўртасида турли тушунмовчиликларга ҳам барҳам берилган бўлади.

Аллоҳ таоло Ўзининг ҳақ динини азиз қилиб, мусулмонларнинг бирдамлигини таъминласин. Барчаларимизни уммат ичида ихтилоф чиқарувчилардан бўлишдан паноҳида асрасин. Омин!

Буюк Алишер Навоийнинг номи кўҳна тарих зарварақларида олтин ҳарфлар билан ёзилганига шубҳа йўқ. Унинг битган асарлари жаҳон адабиётининг дурдоналаридан ҳисобланади. Уларда башариятни руҳий, маънавий камол топиши учун диний, инсоний одоб - ахлоқ қоидалари, намуналари мукаммал акс этган. Эътиборлиси шундаки, айни шу жиҳати билан ўқувчини буюк мақсад - маънавий камолот сари етаклайди.

Бу зоти шариф бошқа ижодкорлардан фарқли ўлароқ инсоннинг бунёдкорлик фазилатини нафақат тараннум этган, балки ўзи бунёдкорлик намунасини амалда кўрсатиб берган улуғлардандир. Инсон ҳайрон қолади. Ижодидан ортиб, эл - юрт манфаати учун нақадар гўзал иншоотлар барпо этганки, у гўёки шоирлик шарафига бунёдкорлик сифатини ҳам қўшиб юборган, десак хото қилмаган бўламиз.

Тарихчи Хондамирнинг ёзишича, Алишер Навоий қисқа умри давомида 4 та мадраса, 25 дан ортиқ масжид, 11 та хонақоҳ, 25 та работ, 20 та ҳовуз, 16 та кўприк, 1 тўғон, 9 та ҳаммом қурдирган.  Навоийнинг бош бўлиб қурдирган барча иморат - иншоотлари ҳисобланганда 300 тадан ошиб кетиши аниқланган.

Бобур ўзининг машҳур "Бобурнома"сида Навоийни васф қилиб, "Аҳли фазл ва аҳли ҳунарға Алишербекча мураббий ва муқаввий маълум эмас... Мунча биноий хайрким, ул қилди кам киши мундоққа мувофиқ бўлмиш бўлғай", деб ёзади.

Аммо бу камтарликни қарангки, шунча иншоотлар қуриб, хайрли ишлар қилиб, бебаҳо асарлар ёзишига қарамай, ҳамиша ўзини ўзи маломат қилиб, гўёки дунёга келиб ҳеч иш қилмай кетаяпман, дегандек нафсининг хоҳишига қарши фикрлар билдиради:

Навоий нафс зулматига қолмиш,

Сен ўлмай Хизри руҳ, чиқмоқ не ёро?!

Қиёматда гуноҳин авф этарға

Расулингни шафиъ эт кирдигоро.

Бугун биз улуғ Навоий бобомиздан ўрнак олиб, ўқиб, ўрганиб маънавий оламимизни бойитишимиз, эл манфаати йўлида бутун борлиғимизни фидо этмоғимиз даркор. Зеро, унинг асарлари миллатимиз, маънавиятимиз қуёши одамийликнинг барча жиҳатлари билан ҳар доим ҳамнафасдид.

Шофиркон туман "Қори Фазлиддин" масжиди имоми Мустақим Исоев.

Аллоҳ таоло Қуръони каримда:

وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا

яъни: “Шунингдек сизларни бошқа инсонлар устида гувоҳ бўлишингиз ва пайғамбар сизларнинг устингизда гувоҳ бўлиши учун ўрта (адолатли) бир миллат қилдик”, дейди (Бақара сураси, 143-оят). Аллоҳ таоло бу умматга мўътадиллик сифатини неъмат қилиб берди ва мана шу сифат билан у умматларнинг энг яхшиси бўлди. Аллоҳ уларга шариатларнинг энг мукаммалини, йўлларнинг энг равшанини ва мажбуриятларнинг энг енгилини таклиф қилди.

Аллоҳ таоло айтади:

هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ ۚ مِّلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ ۚ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِن قَبْلُ وَفِي هَٰذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ

яъни: “Унинг ўзи (шу муқаддас дин учун) сизларни танлаб олди ва бу динда сизларга бирон ҳараж – танглик қилмади. Оталарингиз Иброҳимнинг динини (яъни, Исломни) ушлангиз!” Токи (қиёмат кунида) Пайғамбар сизларнинг устингизда гувоҳ бўлиши учун, сизлар эса (барча динлардаги) одамлар устида гувоҳ бўлишингиз учун (Аллоҳнинг) ўзи сизларни илгариги муқаддас китобларида ҳам, мана шу Қуръонда ҳам мусулмонлар деб атади” (Ҳаж сураси, 78-оят).

Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ Абу Саъид разияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Қиёмат кунида Нуҳ чақирилиб, унга: динни етказдингми? – дейилади. У эса, ҳа деб жавоб беради. Кейин унинг қавми чақирилади ва: сизларга етказдими? Дейилади. Улар эса: бизларга ҳеч қандай огоҳлантирувчи келгани йўқ, бизларга ҳеч ким келган эмас - дейдилар. Кейин Нуҳга: сенга ким гувоҳлик беради? - дейилади. У эса: Муҳаммад ва унинг уммати гувоҳлик беради, дейди. Мана шу ҳолат Аллоҳ таоло айтган “Шунингдек, сизларни адолатли уммат қилдик” деган оятининг маъносидир. Сизлар чақириласизлар ва Нуҳнинг етказганлиги ҳақида гувоҳлик берасизлар, сўнгра мен сизларга гувоҳлик бераман”.

Ояти каримада Аллоҳ таоло қиблани Байтул Мақдисдан Иброҳим алайҳиссаломнинг қибласи бўлмиш Каъба томонга буришлиги билан уларни умматнинг энг афзали қилмоқчи бўлганлигига ишора қилинади. Чунки, барча умматлар бу умматнинг фазл эгаси эканлигини эътироф этадилар. Маълумки, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага ҳижрат қилиб борганларида у ердаги аҳолининг кўпчилиги яҳудийлардан иборат эди. Аллоҳ у кишига намозда Байтул Мақдисга юзланишни буюрди. Бундан яҳудийлар жуда ҳурсанд бўлдилар. Чунки, Байтул Мақдис яҳудийларнинг қибласи эди. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам у томонга бир неча ой юзланиб намоз ўқидилар. Ўзлари Иброҳим алайҳиссаломнинг қиблаларига юзланишни ёқтирар эдилар. Дуо билан ўз раббиларига юзланар ва назарларини осмонга қаратар эдилар. Шунда Аллоҳ таоло:

قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ۗ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ

“Дарҳақиқат, биз сизни юзингизни осмонга қараётганини кўриб турибмиз. Яқинда биз сизни ўзингиз рози бўладиган қиблага бурамиз. Энди юзингизни Масжидул Ҳарам томонга буринг. Қаерда бўлсангизлар ҳам юзларингизни у томонга буринглар. Албатта, китоб берилган кимсалар бу ҳукм роббилари томонидан келган ҳақиқат эканлигини биладилар. Аллоҳ уларнинг қилаётган амалларидан ғофил эмасдир” (Бақара сураси, 144-оят) – деган оятни нозил қилди.

Мусулмонларнинг қибласи бўлмиш Каъбаи Муаззама Исломда мўътадиллик рамзини ифодалайди. У муборак заминда ва ер юзининг энг ўртасида жойлашган. У Ер сайёрасининг қоқ марказида турибди. Дунёдаги одамларга нисбатан ғарбдан ҳам, шарқдан ҳам, шимолдан ҳам, жанубдан ҳам ўртада. Шунингдек, Аллоҳ таоло рисолати учун ҳам, одамлар намозда юзланадиган қибла учун ҳам, ваҳий тушириш учун ҳам айнан шу ерни танлади. Бу ўрта жой олийжаноб даъватнинг мўътадиллиги билан ҳам мувофиқдир. Аллоҳ таоло нур ва ҳидоят шуълаларини атрофдаги барча олам кишиларига тарқатиш учун мана шу ерни ихтиёр этди. Шундай қилиб раббоний ҳикмат даъватнинг ер юзи бўйлаб тарқалишига, ислом уммати Аллоҳ томонидан унга юклатилган омонатни адо қилишига имконият топиши учун ушбу жойни ер куррасининг ўртасида бўлишини тақозо этди.

Бошқа жиҳатдан исломнинг мўътадиллиги вақт кўринишида ҳам намоён бўлади. Рисолатнинг охиргиси бўлмиш Ислом башарият тарихини аввалида ҳам, охирида ҳам келмади, балки аввалги самовий рисолатлар келтирган хабарларни тасдиқлаш ва уларни асраш учун башарият тарихининг ўртасида келди. Шунингдек, Исломда ақида масаласини ҳам мўътадил, яъни энг яхши ва одилона эканлигини кўриш мумкин. Бу ақида бўйича бандалар яккаю ёлғиз, ҳеч кимга муҳтож бўлмаган, туғмаган ва туғилмаган, унга бирор нарса тенг бўлмайдиган зотга имон келтирадилар. Бу имон ҳар қандай ўхшашлик (ташбиҳ) ва буткул инкор қилиш (таътил) каби хусусиятлардан холидир.  Чунки, Аллоҳ таоло шундай зотки, унга ўхшайдиган ҳеч нарса йўқ, у эшитувчи ва кўрувчидир. Бандалар Пайғамбар алайҳиссаломга Аллоҳнинг элчиси деб имон келтирадилар. У зот зиммаларидаги масъулият бўлмиш рисолатни етказдилар, омонатни адо этдилар, умматни ҳидоятга бошладилар, инсонларни зулматдан нурга олиб чиқдилар. Улар у зотга баъзи адашган кишилар ўз пайғамбарларини илоҳийлик даражасига эришган деб гумон қилганларидек эмас, балки пайғамбарлик ва элчилик даражасидан юқорига кўтармаган ҳолатда имон келтирадилар. Шунингдек, у зот барча одамлар қаторида ҳам эмаслар, тўғри, башарлар, лекин ваҳий келиб турган, раббилари тарафидан элчи бўлганлар. Шунинг учун у зотни мақташликда ғулувга кетиб қолишдан қайтарганликлари ҳақида ҳадислар ворид бўлган. Он ҳазрат шундай деганлар: “Мени ҳудди насоролар Марямнинг ўғли Исони мақтагандек ҳаддан зиёд мақтаманглар. Дарҳақиқат, мен бандаман, мени Аллоҳнинг бандаси ва унинг элчиси деб айтинглар”.

Ақидадаги мўътадиллик Аллоҳнинг сифатларини бошқа махлуқотларникига ўхшатмасликда ва бутунлай йўқ демасликда ҳам кўзга ташланади. Шунингдек, ақидадаги мўътадиллик қазои-қадарга имон келтиришда ҳам намоён бўлади. Бунга мисол қилиб аҳли сунна кишилари жабарийларнинг фикрларини рад қилишларини олиб кўришимиз мумкин. Жабарийлар: инсон қилаётган амалини бажаришга мажбур деб айтадилар. Аҳли сунна қадарни бутунлай инкор қилувчи Қадарийларнинг фикрини ҳам рад қилади. Аҳли сунна валжамоа мана шу икки тушунчанинг ўртасида туради. Улар Аллоҳни ҳар бир нарсанинг яратгувчиси деб, у хоҳлаган нарса бўлади, хоҳламаган нарса бўлмайди деб исбот қиладилар. Шунингдек, банданинг амаллари тақдирда ёзилган ва бу ишни амалга оширишда унинг ихтиёри ўзида деб имон келтирадилар. Бу билан улар бандадаги ихтиёрни йўқ дегувчилар билан қадарни инкор қилувчилар ўртасидан ўрин оладилар.

Ибодатда ҳам мўътадиллик мавжуд. Исломда кўрсатилган ибодатлар енгил ва ўртачадир. Ундаги ибодатлар бандалар бажариши машаққатли бўлган даражада оғир ҳам эмас, кишида бирорта асар қолдирмайдиган даражада арзимас ҳам эмас. Аллоҳ таоло бардаларига қурбилари етадиган ибодатларни буюрди. Аллоҳ намозни ҳар соатда ўқишни фарз қилмади, унинг ракатлари сони кўп ва машаққатли ҳам эмас. Шу билан бирга жуда оз ҳам эмас ёки бир ёки икки марта ҳам эмас. Балки ўртача миқдорда бўлиб, кеча ва кундуз орасидадир. Бир кеча ва кундузда беш вақт намоз фарз қилинган. Шунингдек, рўза тўлиқ бир йил давомида ҳам эмас, бир неча кун ҳам эмас. Балки йилда бир ой, у ҳам бўлса Рамазон ойидир. Бир кунлик рўза ўз ичига ўша куннинг тунини ҳам қамраб олмайди, балки тонг отгандан кун ботгунчадир. Закотнинг фақирга ҳам, молнинг эгасига ҳам ҳеч қандай зарари рўқ. Пул ёки тижорат молларини топишда қанчалик кўп тер тўкилган бўлса ундан чиқадиган закот миқдори жуда ҳам оз бўлади. Меҳнат кам сарф қилиниб топилган молларда, масалан ер ости бойликларида закот миқдори кўпроқдир. Пул ва тижорат молларининг қирқдан бири закотга берилади. Деҳқончилик маҳсулотлари ва мевалардан закот ҳам ҳудди шундай. Бирор асбоб ёрдамида суғориладиган экинларнинг йигирмадан бири закотга берилса, ҳеч қандай асбобсиз, ёмғир суви билан суғорилган экинларнинг ўндан бир қисми закотга берилади.

Ҳаж ибодатини Аллоҳ таоло фақат қодир бўлган кишигагина фарз қилди. Уни икки ёки ундан ортиқ марта қилишни фарз қилмади, балки қодир бўлган кишига умрида бир мартагина қилишни фарз қилди. Шундай экан шариатнинг барча кўрсатмалари ҳар қандай ғулув ва камчиликлардан холидир.

Исломда мўътадил ахлоқ деган тушунча ҳам бор. Ислом тавсия этган ахлоқларга бир назар ташласак унда ҳам мўътадиллик борлигини кўрамиз. Саховатни олиб қарайдиган бўлсак, у исроф билан бахиллик ўртасидир. Шижоат эса ўйламай, жаҳлга суяниб ҳаракат қилиш билан қўрқоқлик ўртасидадир.

Шунингдек, исломда руҳ ва жасад тарбиясида ҳам мўътадиллик мавжуд. Ислом жасад билан бирга руҳга ҳам бирдек эътибор қаратишга чақирган. Жасадга зарур бўлган нарсаларни фақат ҳалолини талаб қилишликка буюрган. Ҳадисда: “Сенда жасадингни ҳам ҳаққи бор” дейилади. Покиза ризқ ва ҳалол зийнатларни жасад учун ҳаром қилмайди. Жасадга қувват бағишлайдиган машғулотлар, жумладан камон отиш, сувда сузиш, отда чопиш, бадантарбия машғулотларига ўхшаш воситаларни қилишга ундайди. Руҳни эса, ибодатлар, Аллоҳга таважжуҳ, дуо қилиш билан парваришлаш лозимлигини уқтиради. Аллоҳ билан доимий алоқани ўрнатиш, уни мустаҳкамлаш, махфий ва ошкора ҳолатларда ҳам муроқабани унутмаслик руҳга нисбатан эътибордир. Руҳ ва жасад эҳтиёжларини қондиришда мувозанат сақлашлик, бирини қўйиб иккинчисига аҳамиятни кўпроқ қаратмаслик исломнинг бу соҳада ҳам мўътадил эканлигидан далолат беради.

Исломдаги даъват усули ҳам мўътадил ҳолатда келгандир. Динга зўрлаш, қаттиқ қўллик қилиш йўқ. Ҳудди шундай, бепарволик ҳам сусткашлик ҳам йўқ. Балки у инсонларнинг ҳолатларига, табиатларига мутаносиб даъватдир. У даъват ҳикмат ва чиройли мавъизага асослангандир. Шу билан бир вақтда Ислом даъвати мулойимлик ва ҳалимликни ҳам талаб қилади. Аллоҳ таоло Мусо ва Ҳорун алайҳимассаломни Фиръавнни олдига юборганда:

فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ

яъни: “Унга мулойим гапиринглар, шояд шунда у гапингиздан таъсирланса ва қўрқса” деган (Тоҳо сураси, 44-оят).

Ислом даъватни босқичма-босқич бўлишини тақозо қилади. Ривоят қилинишича, Умар ибн Абдулазизга ўғли Абдулмалик: Эй ота, нима учун фармонларни зудлик билан амалга ошириб қўяқолмайсиз? Қасамки, ҳақ йўлда мен ҳам, сиз ҳам қозонда қайнасак парво қилмас эдим, деди. Шунда Умар ўғлига жавобан: Эй ўғлим, шошилмагин. Аллоҳ Қуръонда ароқни аввал икки марта ёмонлаган, сўнгра учинчи мартасида ҳаром қилган. Мен одамларга ҳақиқатни бир йўла айтсам, улар бу ҳақиқатни моҳиятига тушунмай ҳаммалари инкор қилиб қўйишларидан қўрқаман. Натижада катта фитна пайдо бўлади – деганлар.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

раисининг биринчи ўринбосари

Ҳомиджон Ишматбеков