Сиз пашша кўзининг 30 марта катталаштирилган тасвирини кўриб турибсиз. “Мураккаб тузилишдаги кўз” деб аталадиган бундай кўзлардан Қуёш панеллери, Қуёш батареялари, муқобил электр энергияси каби нарсалар андоза олиб ишланган бўлса не ажаб.

Интернет маълумотлари асосида Нозимжон Ҳошимжон тайёрлади

*** Таҳоратнинг фарзлари ***

Таҳоратнинг тўрт фарзи бор:

1. 1. Юзни, пешонанинг соч чиққан жойидан бошлаб ияк остигача, икки қулоқ юмшоқлари оралиғини ювмоқ.
2. 2. Қўлни тирсаклари билан қўшиб ювмоқ.
3. Бошнинг тўртдан бир қисмига масҳ тортмоқ.
4. Оёқларни тўпиқлари билан қўшиб ювмоқ.

*** Таҳоратнинг ҳикматлари ***

Динимиз намозга туришдан олдин, маълум аъзоларни ювишни (таҳорат қилишни) буюрган. Бундан мақсад фақат шу аъзоларни турли ифлос нарсалардан тозалаш эмас, балки моддий тозалик билан бир қаторда, ўша аъзолар воситасида қилинган гуноҳларни маънавий, кўринмайдиган кир ва доғларни тавба, истиғфор суви билан поклаш ҳамдир. Бу жиҳатдан таҳоратда аъзоларнинг ювилиш тартибида ҳайратомуз теран ҳикматлар мавжуд. Бунда катта ҳикмат шуки, энг аввал Аллоҳнинг амрларига исён қилиб, шайтонга итоатда пешқадам бўлган аъзолар, сўнгра унга эргашиб гуноҳ ишлар қилувчи бошқа аъзолар навбати билан ювилади.

1. Ювилиши фарз бўлган аъзоларнинг биринчиси юздир. Чунки инсон юзида (тил) оғиз, бурун, кўз каби гуноҳ ишлар қилишда асосий восита, сабаб бўлувчи аъзолар бор. Масалан, ҳаром нарсаларни тишлаб-чайнаб, ичга ютувчи оғиздир. Ҳақоратлар, ғийбатлар, туҳматлар, ёлғонлар, инсонларнинг орасини бузувчи, фитнакор ва адаштгирувчи фикрлар, беҳаё сўзлар тил орқали оғиздан чиқади. Демак хоҳ Аллоҳга қарши, хоҳ бандаларга қарши бўлсин, энг катта ёмонликларнинг амалга оширилиш ўрни оғиздир. Кўзлар-чи! Энг сирли ёмонликни ҳам ўзидан қочирмайдиган ва бошқа аъзоларни ортидан югуртирадиган улар эмасми? Ёмонликнинг ҳидини олиб, бутун вужудни ўша томонга йўналтирган буруннинг банда қилган гуноҳлардаги ҳиссаси озми?

Шунинг учун гуноҳга, тақиқланган амалларга бошловчилик қилиб, йўл очиб берган бу аъзоларни, яъни юзни энг аввал ювиш буюрилган. Бу аъзолардаги кир ва ифлосликлар сув билан кетказилганидек, уларни тавба, истиғфор ва зикруллоҳ билан поклаш, яхши амалларга ишлатиш зарур, токи ҳақиқий мусулмон бўлсинлар.

2. Юздан сўнг ювиш навбати қўлларга келади. Чунки бир ёмон ишни бошлашда аввал тил сўзлайди, сўнгра кўзлар кўриб, кейин қўллар вазифани бажаради ва мазкур ёмонликка шерик бўлади. Шу боис шайтонга эргашишда тил ва икки кўздан сўнг дарҳол қўлларнинг зоҳирий кирлари сув билан, ботиний ифлослиги эса, Аллоҳга тавба қилиш файзи билан покланиши ғоят ўринлидир.
3. Таҳоратнинг учинчи фарзи бошга масҳ тортишдир. Таҳорат билан жисмоний кирларни кетказибгина қолмай, кўпроқ маънавий покликка эътибор берилишининг ёрқин мисоли бошга масҳ тортишда кўринади. Чунки, шаръий қоидага кўра, бош доим бирор нарса билан ёпилиб, яъни бош кийим кийиб юрилади. Очиқ ҳолатда ҳам қалин сочлар бош терисини чанг-тўзонлардан яхши ҳимоя қилади. Шу боис бошни ҳар куни беш марта ювишга зарурат қолмайди. Ҳар бир таҳоратда бошни ювиш оғир ишдир. Бу бандаларига енгилликни хоҳлаган Аллоҳнинг ғоясига зид. Аммо бош, маънавий покланишда асло бепарволик қилиб бўлмайдиган аъзо. Ҳар қандай гуноҳ хабарини олиб-олмай, фикрлайдиган, режа тузиб, амалга ошириш учун бошқа аъзоларга вазифалар юклайдиган мия бош ичидадир. Бошдаги бундай маънавий доғларни бандага эслатиш, уларни кетказиш мақсадида масҳ тортиш буюрилган. Қалб кўзи очиқ, фикри теран инсонлар бунинг буюк ҳикмат эканини яхши биладилар.

Таҳоратнинг охирги фарзи оёқларни ювиш. Оёқлар вужудни гуноҳ ишлар қилинадиган жойларга элтиб, улар­ни бажаришга имконият яратади. Бу жиҳатдан оёқларнинг ёмон ишларга қўшган ҳиссаси оз эмас. Шу боис намоз ўқиш олдидан оёқларнинг моддий кирларини ювиб, у сабаб бўлган гуноҳларни ҳам эслаб ўтгач, меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ таолодан мағфират сўраш жуда муҳимдир.

*** Таҳорат олишга сабаб ва унинг ҳукми ***

Фақат таҳоратли ҳолда бажарилиши зарур бўлган амал таҳорат олишнинг сабабидир. Бу таҳоратнинг дунёвий ҳукми. Ухровий ҳукми эса, охиратда савоб олишдир.

*** Таҳоратнинг вожиб бўлиш шартлари ***

Таҳорат вожиб бўлишининг еттита шарти бор:

1. Ақлли бўлмоқ (чунки телбалар илоҳий буйруқларга
   масъул эмаслар).
2. Балоғатга етганлик, чунки шариат буйруқларини мукаллаф бўлганлар бажаришга масъулдирлар.
3. Мусулмон бўлмоқ, чунки кофирлар намоз ўқиш каби вазифалар билан эмас, имон келтириш билан мукаллаф бўладилар.
4. Таҳоратда ювиладиган барча аъзоларни ювишга етадиган сувга эга бўлмоқ.
5. Таҳоратсиз бўлмоқ, чунки таҳоратнинг устига таҳорат олиш фарз эмас, мустаҳаб амалдир.
6. Ҳайз ва нифосдан пок бўлмоқ.
7. Вақт торлиги. Таҳорат қилиш мажбурияти маълум вақт аввалида эркин адо этилса, вақт торайгач, дарҳол бажари­лиши шарт бўлиб қолади. Чунки охирги вақтда ҳам бажарилмаса, ортиқ уни адо қилишга имкон қолмайди.

*** Таҳоратнинг дуруст бўлиш шартлари ***

Таҳорат дуруст бўлиши учун уч шарт мавжуд:

1. Таҳоратда ювиш лозим бўлган аъзоларнинг тоза сув билан тўла ювилиши (игна учи қадар жой қуруқ қолса ҳам, таҳорат комил, дуруст бўлмайди).
2. Таҳорат қилаётганида унга зид бўлган ҳайз, нифос ёки сийдик каби нарсалардан пок бўлиш (таҳорат пайтида сийдик томчилари ёки таҳоратни бузувчи бошқа ҳолатлар юз берса, таҳорат дуруст бўлмайди).
3. Таҳоратда ювиш лозим бўлган аъзоларнинг шам, ёғ (ёғли бўёқ) каби терига сув етиб боришига тўсқинлик қилувчи нарсалардан пок бўлиши.

*** Таҳоратнинг комил бўлишига доир ҳукмлар ***

Қалин соқолнинг ўзини ювиш, сийрак соқолларнинг тагига, терисига сув етказиши керак. Соқолнинг ўсиб, юзнинг доирасидан ўтган қисмини ва лабнинг оғиз юмилганида кўринмайдиган ички қисмларини ювиш шарт эмас.

Орасига сув тегмас ҳолда бир-бирига ёпишган бармоқлар орасини очиб ювиш, бармоқ учларини ёпиб қўйган узун тирноқлар ва ёпишиб қолган хамир, асал муми, ёғли бўёқ каби нарсалар остита сув етказиш лозим.

Бармоқлардаги тор узуклар, аёлларнинг сирғаларини тагига сув етиши учун қимирлатиб қўйиш вожиб. Оёқларнинг дори сурилган ёриқ, яра жойларини ювиш зарарли бўлса, дори устидан оҳиста ювиш кифоя. Таҳорат олганидан сўнг, устара теккизилган жойларни такрор ювиш, (бош каби масҳ тортиладиган жойларни) масҳ қилиш, олинган тирноқ ва мўйлаб ўрнини ювиш шарт эмас.

*** Таҳоратнинг суннатлари ***

Таҳоратнинг ўн саккизта суннати бор. Улар қуйидагилар:

1. Таҳоратнинг аввалида қўлни ошиқлари билан ювмоқ.
2. Аллоҳнинг номи билан бошламоқ (яъни, «Бисмиллоҳ» демоқ).
3. Таҳоратнинг аввалида мисвок ёки чўтка билан, у ҳам бўлмаса, ўнг қўл бармоқлари билан тишларни тозалаш.
4. Оғизни уч марта чайқамоқ.
5. Бурунга уч марта сув тортиб қоқиш яъни, истиншоқ.
6. Рўза тутмаганлар учун яхшилаб мазмаза ва истиншоқ қилиш.
7. Қалин соқолни қўлни янгидан ҳўллаб, бармоқлар би­лан остидан ҳилол қилиш.
8. Қўл ва оёқ бармоқлари орасини ҳилол қилмоқ.
9. Ҳар бир аъзони уч мартадан ювмоқ (биринчи ювиш фарз, қолганлари суннат).
10. Бошнинг ҳаммасига бир марта масҳ тортиш.
11. Қулоқларга масҳ тортиш.
12. Аъзоларни ишқалаб ювиш.
13. Аъзоларни узлуксиз, кетма-кет ювмоқ.
14. Ният қилмоқ.
15. Қуръони каримда белгиланган тартибга риоя қилмоқ (аввал юзни, сўнгра икки қўлни ювгач, бошга масҳ тортмоқ, энг охири оёқларни ювмоқ. Мазкур тартиб асосида таҳорат қилмоқ Абу Ҳанифага кўра суннат, Шофеъийга кўра фарз).
16. Жуфт аъзоларни ювишни ўнгдагисидан бошламоқ.
17. Қўл ва оёқларни бармоқ учларидан бошлаб ювиш.
18. Бошга пешонадан бошлаб масҳ тортиш, бўйинга масҳ тортиш. (Халқумга масҳ тортиш суннат эмас).

Охирги тўрт суннатни мустаҳаб деганлар ҳам бор.

*** Таҳорат одоби ***

Таҳоратнинг ўн тўрт одоби бор:

1. Сув сачрамайдиган баланд жойда таҳорат қилмоқ.
2. Қиблага юзланмоқ.
3. Таҳорат олишда ёрдам талаб қилмаслик (узрлилар ёрдам олишлари мумкин).
4. Таҳорат қилаётганида дунёвий сўзлар айтмаслик.
5. Қалбан қилган ниятни тил билан айтиш (фақат қалбан ният қилиш суннат).
6. Ҳар бир аъзони юваётганида (Пайғамбаримиз ва саҳобалардан ривоят қилинган) манзур дуоларни ўқимоқ.
7. Ҳар бир аъзони «Бисмиллоҳ» деб ювмоқ.
8. Қулоқларнинг ички қисмини илигча бармоғи билан тозаламоқ.
9. Кенг узукни қимирлатмоқ (тор узукни тагига сув ети­ши учун қимирлатиш фарз).
10. Оғиз ва бурунга ўнг қўл билан сув олмоқ.
11. Чап қўл билан миширмоқ.
12. Узрли бўлмаганлар учун намоз вақти кирмасдан ав­вал таҳорат қилмоқ.
13. Таҳорат олгач, шаҳодат калимасини айтмоқ.
14. Таҳорат олгач, тик турган ҳолда ортиб қолган сувдан ичмоқ ва "Аллоҳуммажъалний минат-таввобин, важъалний минал мутатаҳҳирин" (Аллоҳим, мени кўп тавба қилгувчилардан ва гуноҳлардан поклангувчилардан айлагин), деб дуо қилмоқ.

*** Таҳорат олаётганида қуйндаги олти ҳолат макруҳдир:

1. Сувни исроф қилмоқ.
2. Сувни ҳаддан зиёд (масҳ тортаётгандек) оз ишлатмоқ.
3. Сувни юзга урмоқ (сепмоқ).
4. Таҳорат олаётганида дунёвий сўз айтмоқ (гапирмоқ).
5. Узрсиз, бошқа кишидан ёрдам сўрамоқ.
6. Қўлни кайта-қайта ҳўллаб, бошга уч марта масҳ тортиш.

*** Таҳорат турлари ***

Таҳоратнинг уч тури мавжуд: фарз таҳорат, вожиб таҳорат, мустаҳаб таҳорат.

1. Фарз бўлган таҳорат: таҳорати бўлмаган одам ҳар қандай намозни ўқиш учун, жаноза ўқиш учун, тиловат саждаси қилиш учун, Қуръони каримнинг бир оятини бўлса ҳам қўлга олмоқ учун таҳорат қилиши фарз.
2. Вожиб бўлган таҳорат: Каъбани тавоф қилиш учун таҳорат олиш вожибдир.
3. Қуйидага ҳолларда таҳорат қилиш мустаҳаб:

• Ухлаш олдидан.
• Уйқудан уйғонганида.
• Доимо таҳоратли юриш учун.

Изоҳ: Ҳазрати Билолдан, розийаллоҳу анҳу, ривоят қилинган ҳадисга кўра, Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, бир кеча тушларида жаннатда такуня (таҳорат учун ёғоч пойафзал кийган Ҳазрапш Билолнинг қадам товушларини эшитганларини айтдилар. Уйғонгач, Ҳазрати Билолдан қайси хайрли ама­ли учун бундай мартабага эришганини сўрадилар. Билол Ҳабаший бунга жавобан шундай деди: "Ҳар қачон, таҳоратим бузилса, дарҳол таҳорат қилиб, икки ракат намоз ўқир эдим".

• Таҳорат устига олинган таҳорат.
• Ғийбат қилганидан сўнг.
• Ёлғон сўзлагач.
• Гап ташувчилик, яъни одамлар орасини бузиш, фитна чиқариш учун чақимчилик қилганидан сўнг.
• Қандайдир бир ёмонлик қилгач.
• Ёмон маънода (қабиҳ) шеър ёзгач.
• Қаҳқаҳа отиб кулгач (намоздан ташқарида).
• Майитни ювиш учун.
• Жаноза (майитни) кўтарганидан сўнг.
• Ҳар бир намоз вақти киргач.
• Жунуб бўлса, ғусл қилмасдан аввал.

Жунуб бўлган киши ейиш, ичиш, ухлаш ёки такрор қўшилишни хоҳлаганида.

• Ғазабланган пайтда (чунки таҳорат ғазаб оташини сўндиради).
• Қуръон тиловати ва ҳадис ривояти учун.
• Фиқҳий илм ўқиш ёки ўқитиш учун.
• Азон ва такбир айтиш учун.
• Хутба ўқиш учун.
• Равзаи мутаҳҳарани (Пайғамбаримизнинг қабрларини) зиёрат қилиш учун.
• Арафотда вуқуф учун.
• Сафо ва Марва орасида саъй (югуриш) учун.
• Туя гўшти еганидан сўнг.
• Мужтаҳидлар ўртасидаги хилофли масалалардан чиқиш учун бегона аёлга тегиб кетгач (яъни, ҳар иккисининг очиқ аъзолари бир-бирига текканида), таҳорат қилиш мустаҳабдир.

*** Таҳоратни бузадиган нарсалар ***

1. Олдидан ва орқадан чиққан нарсалар (нажосат).
2. Ҳеч қандай қон кўринмаса ҳам, туғиш.
3. Олд ва орқадан бошқа, вужуднинг исталган жойидан оққан қон ва йиринг каби нарсалар.
4. Хоҳ овқат, хоҳ сув ёки қуюқ қон ёки сафро бўлсин, оғиз тўла қусмоқ. Оғиз тўлалиги, саҳиҳ нақлга кўра, қийқналиб қоладиган даражадаги тўлаликдир. Битта сабаб туфайли қусиш оз-оз бўлиб, жами оғизни тўлдирадиган бўлса, у ҳам айни ҳукмдадир.
5. Оғиздан тупурғига тенг ёки ундан ҳам кўп қон оқиши.
6. Оёқлар устига ўтирган ҳолда, чалқанча ёки юзтубан ётган ҳолда, мақъадни батамом ерга теккизмасдан ухламоқ.
7. Тамаккун этган ҳолда (мақъадни батамом ерга теккизиб) ухлаган кишининг йиқилмаса ҳам, уйғонмасдан мақъадини ердан кўтариши.
8. Ҳушидан кетмоқ.
9. Жинни бўлмоқ (ақлдан озмоқ).
10. Маст бўлмоқ.
11. Балоғатга етган ва уйғоқ кишининг рукули ва саждали намозда қаҳқаҳа билан кулиши, намоздан чиқиш мақсадида бўлса ҳам.
12. Эркак жинсий аъзоси аёл жинсий аъзосига (ички кийим) каби ҳеч қандай тўсиқсиз тегиши таҳоратни бузади.

*** Таҳоратни бузмайдиган нарсалар ***

Қуйидаги нарсалар таҳоратни бузмайди:

1. Чиққан жойидан ён-атрофига ёйилмаган қон.
2. Қотган яранинг қон оқмаган ҳолда кўчиб тушиши, асосан сигирлар, баъзан инсонлар терисида ҳам учрайдиган қурт (ирқи маданий, нукра).
3. Ярадан, қулоқ ва бурундан қурт чиқиши.
4. Жинсий аъзони ушлаш.
5. Оғзи тўлмаган ҳолда қусмоқ.
6. Кўп бўлса ҳам, балғам ташламоқ.
7. Очиқ қавлга кўра, мақъади жойидан ажралмасдан ухлаётган кишининг жойидан ўнгга, чапга бурилиши.
8. Рукуда бўлса ҳам, намоз ўқиётган кишининг ухлаши.
9. Суннатга мос тарзда, сажда ҳолида бўлса ҳам, намоз ўқиётган кишининг ухлаши. Муваффақият Аллоҳдандир.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Ғуслни вожиб қиладиган нарсалар;

Ғуслнинг ҳикматлари;

Жунуб бўлгач, нима учун ғусл қиламиз?

Ғуслни вожиб қилмайдиган нарсалар?

Ғуслнинг фарзлари;

Ғуслнинг суннатлари;

Ғусл одоби ва макруҳлари;

Суннат бўлган ғусл турлари;

Қуйидаги ўн олти ҳолатда ғусл қилиш мустаҳабдир;

Такрорлаш учун саволлар;

Тошкент шаҳри Учтепа тумани “Саид Вақос ота” жоме масжиди имом-хатиби Фозилжон домла Убайдуллаев Тошкент шаҳри Юнусобод туманидаги “Минор” жоме масжиди имом-хатиби вазифасига ўтказилди.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси ва унинг тасарруфидаги жоме масжидларда кўп йиллар хизмат қилган Раҳимберди домла Раҳмонов Тошкент шаҳри Шайхонтаҳур тумани “Камолон” даҳасидаги “Хўжа Аламбардор” жоме масжиди имом-хатиби вазифасига тайинланди.
Ушбу имом-хатибларнинг иш фаолиятларида Аллоҳ таолодан улкан муваффақиятлар тилаймиз.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Қуйида келтириладиган фикрлар, ҳикматлар сайтлардан ва ижтимоий тармоқлардаги турли саҳифалардан олиб таржима қилинган.

Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳдан «Қиёмат куни (азобнинг оғирлиги сабабли) энг қаттиқ қичқирадиган кимса ким?» деб сўралди. Шунда у киши: «Неъмат билан ризқланиб, Аллоҳга маъсият қилишда ўша неъматдан фойдаланган кимса» деб жавоб бердилар.

*****

Бир киши Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳдан «Қизимни кимга турмушга берай?» деб сўради. Шунда улуғ тобеин «Аллоҳдан қўрқадиганига бер! Агар яхши кўрса, икром қилади. Агар ёмон кўрса, зулм қилмайди» деб жавоб бердилар.

*****

Бир аъробийга ўлим келди.

Унга: “Қўрқмаяпсанми?” дейилди.

“Ўлимдан кейин нима бор?” деб сўради.

“Аллоҳга йўлиқиш” дейилди.

“Яхшиликни фақат Ундан кўрганим Зотга йўлиқишдан нега қўрқай?!” деди.

*****

САДАҚА:

• Аллоҳ таолонинг ғазаби ўчишига;
• Ёмон ўлимдан сақланишга;
• Ризқ эшикларининг очилишига;
• Беморнинг тузалишига;
• Ғамнинг аришига;
• Гуноҳнинг мағфират қилинишига сабаб бўлади.

*****

Ибн Халдун раҳимаҳуллоҳ: «Инсон ўзининг жоҳиллигини сезиши маърифатнинг турларидан биридир» деганлар.

*****

Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳни ҳар гапимизга қўшиб, мақтанамиз. Бирорта ҳадисни ёддан билмаслигимизни кўрсалар нима дер эканлар-а?!

Интернет материалларидан тўплаб,

таржима қилувчи Нозимжон Иминжонов

«Улум» калимаси «илм» сўзининг кўплик шакли бўлиб, «Улуми Қуръон» бирикмасининг сўзма-сўз таржимаси «Қуръон илмлари» деган маънони билдиради. Бундан «Улуми Қуръон» Қуръони Карим билан боғлиқ бўлган илмларни ўз ичига олишини англаб оламиз.

«Илм» сўзи луғатда «жаҳл», яъни «билимсизлик» сўзининг аксини – «билим», «фаҳм» ва «маърифат»ни билдиради. «Илм»ни олимлар турлича таърифлаганлар:

Файласуфлар «Илм бир нарсанинг ақлда ҳосил бўлган суратидир», дейди.

Мутакаллимлар «Илм ўз эгасига ишни ойдинлаштириб берувчи сифатдир», дейишади.

Бошқа олимлар «Илм бир нарсани воқеълиқда қандай бўлса, шундай идрок этишдир», дейдилар.

«Илм» сўзининг луғатдаги маъносини билиб олганимиздан сўнг энди унинг «тиб илми», «кимё илми», «фиқҳ илми», «ҳадис илми» деб алоҳида соҳаларга нисбатан ишлатилишидаги маъносини ўрганишга киришайлик. Бу борадаги «илм»дан мурод маълум мавзуга оид асослар, қоидалар ва уларнинг тасдиғидир. Ушбу маънодан келиб чиқиб, илмларни қайд этиб, ёзма шаклда алоҳида китобларга битишни йўлга қўйган уламолар «илм»ни қуйидагича таърифлайдилар:

«Маълум йўналишга оид назарий, зарурий, жузъий ва куллий асосларни, қоидаларни баён қилиш ҳамда исботлаш илмдир».

Энди эса «Улуми Қуръон» илмининг таърифига ўтсак ҳам бўлади. Машҳур олим, «Манаҳилул-ирфан фи улумил-Қуръан» китобининг муаллифи Муҳаммад Абдулазим Зарқоний раҳматуллоҳи алайҳи «Улуми Қуръон» илмини қуйидагича таърифлайдилар:

«У Қуръони Каримнинг нозил бўлишига, тартиб берилиши, жамланиши, ёзилиши, ўқилиши, тафсири, носих (насх қилувчиси), мансух (насх бўлувчиси), ундан шубҳаларни рад қилиш ва бошқаларга оид илмий баҳслардир».

Устозимиз шайх Иброҳим Абдуллоҳ Руфайда раҳматуллоҳи алайҳи эса «Улуми Қуръон»ни шундай таърифлар эдилар:

«У Қуръони Каримга боғлиқ бўлган ёки ундан чиқариб олинган ёхуд уни тушунишга ёрдам берадиган барча илмлардир».

«Улуми Қуръон» кўп соҳаларни ўз ичига олган бўлиб, жумладан, қуйидагиларни айтиш мумкин:

- Қуръони Карим тарихи;

Оятларнинг нозил бўлиш сабаблари;

Қуръони Каримнинг жамланиши;

Қуръони Каримнинг тартиб топиши;

Қуръони Каримнинг қироати;

Қуръони Каримнинг расми хатти;

Қуръони Каримнинг оятлари сони;

Қуръони Каримнинг мўъжизалиги;

Қуръони Каримнинг муҳкам ва муташобиҳи;

Қуръони Каримнинг носих ва мансухи;

Қуръони Каримнинг тафсири ва бошқалар.

Ўта муҳим ва шарафли ушбу илм ичида илмлар кўп бўлгани учун у алоҳида соҳа сифатида шаклланган ва «Улуми Қуръон» – «Қуръон илмлари» деб номланган.

«УЛУМИ ҚУРЪОН»НИНГ АҲАМИЯТИ

Ушбу илм исломий илмлар ичидаги энг аҳамиятли илмлардан биридир, десак, заррача муболаға қилмаган бўламиз. Чунки «Улуми Қуръон» мўмин-мусулмонлар учун энг муқаддас бўлган Қуръони Каримга бевосита боғлиқ илмдир. Қуръони Карим Ислом ва мусулмонлар учун асосий манба экани ҳеч кимга сир эмас. Шунинг учун ҳам қарши тарафлар ҳар доим Қуръони Каримга тош отиб келишган, ундан айб топишга жон-жаҳдлари билан ҳаракат қилишган. Ҳозир ҳам бу ҳаракатлар давом этмоқда.

Шу боис мусулмон уламолар бу илмга алоҳида аҳамият берганлар: мусулмон умматига ўз илоҳий Китобини яхшилаб таништирганлар ва душманларнинг ҳужумларини қайтариб, уларнинг ўзларини шарманда қилганлар.

«Улуми Қуръон» ўзида Қуръони Карим ҳақидаги умумий ва юксак маърифатни жамлагандир. Ушбу илмдан хабардор бўлган инсон Қуръони Каримга тааллуқли ўта қимматли маълумотларга эга бўлади. Бу эса ўз навбатида Қуръони Каримга нисбатан душманлар томонидан тўқилган туҳматларга раддия беришда асқотади. Энг муҳими, «Улуми Қуръон» билан танишган киши Қуръони Каримга боғлиқ илмларнинг дебочалари билан ошно бўлади ва уларни англаб етиши осонлашади. Бу илм Қуръони Каримга оид илмларнинг калити десак, хато қилмаган бўламиз.

«УЛУМИ ҚУРЪОН»НИНГ ТАРИХИ

Барча исломий илмлар қатори, «Улуми Қуръон» ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида куртаклаган. Ўша саодат асрига оид ривоятларга диққат билан назар соладиган бўлсак, бугунги кунда Қуръон илмлари орасидан жой олган маккий ва маданий оятлар, оятларнинг нозил бўлиш сабаблари, носих ва мансух, муҳкам ва муташобиҳ каби илмларга оид маъноларни ўзига жо қилган маълумотларга кўзимиз тушади. Саҳобаи киромлардан «фалон оят фалон сабаб ила нозил бўлган», «фалон сура мана бу ерда нозил бўлган», «фалон оятни фалон оят насх қилган» каби маънодаги ривоятлар жуда ҳам кўп келган.

«Улуми Қуръон»га тўрт рошид халифа даврларида асос солина бошлади. Ҳазрати Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг даврларида Қуръони Карим ёзма шаклда жамланиб, мусҳаф шаклига келтирилди. Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳунинг даврларида Қуръони Каримдан нусха кўчириш ишлари йўлга қўйилди, Қуръони Каримни хатга тушириш – «расми хат» илмига, Қуръони Каримни муайян шаклда таълим бериш фаолиятига асос солинди. Ҳазрати Алий розияллоҳу анҳунинг даврларида Қуръони Каримга боғлиқ илмлар пайдо бўла бошлади. Одамлар Қуръони Каримни араб тили қоидаларига зид ўқиётганлари мулоҳаза қилиниб, наҳв илмига асос солинди. Ундан кейин эса «Қуръон эъроби илми» юзага келди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан Қуръони Каримни унинг ўзига хос илмлари билан қабул қилиб олган саҳобаи киромлар уларни ўзларидан кейинги авлод – тобеъинларга омонат билан етказиш борасида улкан хизматларни амалга оширдилар. Бу шарафли ишга айниқса тўрт халифа, Абдуллоҳ ибн Аббос, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Убай ибн Каъб, Зайд ибн Собит, Абу Мусо Ашъарий, Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳум катта ҳисса қўшдилар.

Ўз навбатида тобеъинлар ҳам ўзларидан кейинги авлод мусулмонларига Қуръони Каримни ва унинг илмларини етказишда таҳсинга сазовор улуғ хизматларни адо этдилар. Ушбу улкан аҳамиятли ишни амалга оширишда, хусусан, Мужоҳид, Ато, Қатода, Икрима, Ҳасан Басрий, Саъид ибн Жубайр, Зайд ибн Аслам ва бошқалар – ҳаммаларига Аллоҳнинг раҳмати бўлсин – беқиёс жонбозлик кўрсатдилар.

Бошқа исломий илмларда бўлганидек, «Улуми Қуръон» борасидаги битиклар ҳам иккинчи ҳижрий асрда юзага кела бошлади. Дастлаб бу соҳада ёзилган нарсалар «Улуми Қуръон» илмларидан маълум бирига бағишланар эди. Биринчилардан бўлиб учинчи ҳижрий асрда Абу Убайд Қосим ибн Саллом раҳматуллоҳи алайҳи (224 ҳижрий санада вафот этган) носих ва мансух илми ҳақида китоб ёзди. Имом Бухорийнинг устози Алий ибн Мадиний раҳматуллоҳи алайҳи (234 ҳижрий санада вафот этган) «асбабун-нузул» (оятларнинг нозил бўлиш сабаблари) илмига оид асар яратди. Ундан кейин яна бошқа уламолар турли мавзуларда асарлар битдилар. Баъзилар насх мавзусида, баъзилар маккий ва маданий оятлар ҳақида, яна бошқалар Қуръони Каримнинг фазилатлари ҳақида асарлар ёздилар ва ҳоказо.

Кейинчалик тафсирларнинг муқаддималарида ҳам «Улуми Қуръон»га оид маълумотлар бўлиши одат тусига кира бошлади. Имом Табарий раҳматуллоҳи алайҳининг машҳур тафсирлари муқаддимасида «Улуми Қуръон»га оид «ал-аҳруфус-сабъа» – етти ҳарф, қироатлар ва шуларга ўхшаш бошқа мавзуларни кўрамиз. Абу Муҳаммад Ҳомид ибн Аҳмад ибн Жаъфар ибн Бистом раҳматуллоҳи алайҳининг «Ал-мабаний линазмил-маъаний» номли тафсирлари муқаддимасида «Улуми Қуръон»га оид ўнта фасл бор.

Муҳаммад Абдулазим Зарқоний раҳматуллоҳи алайҳининг таъкидлашларича, «Улуми Қуръон» китобининг ҳозирги кўринишдаги нусхаси дастлаб Алий ибн Иброҳим ибн Саъид Ҳуфий раҳматуллоҳи алайҳи (430 ҳижрий санада вафот этган) томонидан ёзилган бўлиб, мазкур китобнинг исми «Ал-бурҳан фи улумил-Қуръан»дир. Бу китобнинг асли ўттиз жуздан иборат бўлиб, ундан ўн беш жузи қўлёзма шаклида бугунги кунгача етиб келган.

Олтинчи ҳижрий асрга келиб, Ибн Жавзий раҳматуллоҳи алайҳи (597 ҳижрий санада вафот этган) «Фунунул-афнан фи улумил-Қуръан» ва «Ал-Мужтаба фи улумин татаъаллақу бил-Қуръан» номли китобларини ёзди.

Еттинчи ҳижрий асрга келиб, Аламуддин Саховий раҳматуллоҳи алайҳи (643 ҳижрий санада вафот этган) «Жамалул-Қурро ва камалул-иқро» китобини, Абу Шома раҳматуллоҳи алайҳи эса (665 ҳижрий санада вафот этган) «Ал-муршидул-азиз фима ятаъаллақу бил-Қуръанил-азиз» китобини тасниф қилди.

Саккизинчи ҳижрий асрда имом Бадруддин Заркаший раҳматуллоҳи алайҳи (794 ҳижрий санада вафот этган) ўзининг машҳур «Ал-бурҳан фи улумил-Қуръан» номли асарини ёзди.

Тўққизинчи ҳижрий асрда эса имом Жалолуддин Суютий раҳматуллоҳи алайҳи (911 ҳижрий санада вафот этган) «Ал-итқон фи улумил-Қуръан» номли китобни таълиф этди. Бу китоб ўз соҳасидаги барча китобларнинг гултожи бўлди. Ундан барча фойдаланди ва фойдаланмоқда.

Имом Суютий раҳматуллоҳи алайҳидан кейин ушбу фан бўйича китоб тасниф қилиш фаолияти тўхтаб қолди. Тушкунлик даврининг таъсирида бўлса керак, бошқа исломий илмлар қатори, «Улуми Қуръон» илмида ҳам тушкунлик ва турғунлик даври босиб ўтилди.

Бизнинг давримизда, исломий илмларни қайта таълиф қилиш жараёнида «Улуми Қуръон»га оид китобларни ҳам қайта ёзишга эҳтиёж туғилди. Бунинг устига, «Азҳари Шариф» ва шунга ўхшаш бошқа илм даргоҳларида «Улуми Қуръон» дарс сифатида ўқитила бошлади. Шу муносабат билан «Улуми Қуръон»га оид китоблар ҳам янгидан ёзила бошлади.

Шайх Тоҳир Жазоирий раҳматуллоҳи алайҳи «Ат-тибян фи улумил-Қуръан» номли ажойиб китобни ёзди.

Шайх Муҳаммад Алий Салома раҳматуллоҳи алайҳи «Манҳажул-Фурқон фии улумил Қуръан» номли китоб таълиф қилди.

Шайх Абдуллоҳ Дарроз раҳматуллоҳи алайҳи «Ан-набаул-азим анил-Қуръанил-карим» номли асар тасниф қилди.

Шайх Муҳаммад Абдулазим Зарқоний раҳматуллоҳи алайҳи «Манаҳилул-ирфан фи улумил-Қуръан» китобини ёзди.

Шайх Мусо Шоҳин Лошин раҳматуллоҳи алайҳининг «Ал-лаалил-ҳисон фи улумил-Қуръан» номли китоби чоп этилди.

Шайх Субҳий Солиҳ раҳматуллоҳи алайҳи «Мабаҳис фи улумил-Қуръан» китобини нашр этди.

Шайх Манноъ Халил Қаттон ҳам «Мабаҳис фи улумил-Қуръан» номли китоб ёзди.

Шайх Иброҳим Абдуллоҳ Руфайда Триполидаги «Куллиятуд-даъва ал-Исламийя» талабалари учун «Музаккаротун фи улумил-Қуръан» номли дарсликни тайёрлади. Ушбу битикларнинг баъзилари у кишининг хотирасига бағишлаб чоп этилган китобда нашр этилди. Аммо қолганлари ҳали китоб ҳолига келтирилмаган.

Доктор Фазл Ҳасан Аббос ҳам «Итқонул-бурҳан фи улумил-Қуръан» китобини таълиф қилди.

Ушбу китобда келадиган матнлар орқали бу илоҳий дастур ҳақида баъзи бир маълумотларни тақдим қилиш ниятидамиз. Тажрибаларнинг кўрсатишича, бунга ўхшаган маълумотлар ўқувчини ҳар хил хаёлга олиб келиши мумкин. Чунки Қуръони Каримнинг улуғлигидан, бу муқаддас Китобнинг олиймақомлигидан, қолаверса, мусулмонларнинг бу илоҳий Китобга бўлган чексиз эҳтиромлари ва икромларидан келиб чиққан ҳолда, ҳар бир шахснинг хаёлида ўзига хос Қуръон шаклланган бўлади. Бу шаклнинг қандай бўлиши ўша шахснинг хаёлига, Қуръони Карим ҳақида эшитган мақтовларига асосланган бўлади.

Ўқувчиларга одатда Қуръони Карим ҳақида тақдим қилинадиган баъзи илмий маълумотлар эса мазкур хаёлдаги сиймони такрорламаслиги мумкин. Чунки Қуръони Карим хаёлий нарса эмас, воқеъликдир. Зотан, Исломнинг ўзи воқеъий диндир. Аллоҳ таоло уни хаёл учун эмас, воқеъликда яшаш учун юборгандир.

Ўша динга Аллоҳ таоло фариштани эмас, воқеъликда ҳамма танийдиган, бошқалар каби инсоний сифатларга эга бўлган зотни – Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни пайғамбар қилиб танлади. Ҳар бир одамга жорий бўладиган нарсалар у зотга ҳам жорий бўлар эди. Ана шу шароитда у зотнинг пайғамбарлик қилишлари ҳақиқий мўъжиза эди. Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фаришта ёки ғайриоддий шахс бўлганларида, одамлар «Бу фаришта бўлгани ёки ғайриоддий бўлгани учун Аллоҳ таолонинг амрларини бажармоқда, биз эса оддий одаммиз», деб баҳона топган бўлар эдилар.

Ана шундай диннинг муқаддас дастури бўлган Қуръони Карим ҳам воқеъликдаги Китоб бўлиши лозим эди. Агар бу Китоб хаёл аралаш, осмонда турадиган китоб бўлганида, одамлар унга амал қилмаслик учун яна бошқа баҳона топар эдилар.

Аллоҳ таоло Қуръони Каримнинг самовийлиги, муқаддаслиги, бузилмаслиги ва мўъжизалигини Ўз ҳузурида, етти осмоннинг юқорисида собит қилиб қўйди. Аммо шу билан бирга, уни ерга нозил қилиб, ер юзида яшайдиган бандаларига омонат шаклида топшириб ҳам қўйди. Аллоҳ таоло мусулмон умматига Ўзининг охирги ва қиёматгача турадиган Китоби бўлмиш Қуръони Каримни бериш билан бирга, уни ўқиш, ўрганиш ва сақлашни ҳам топширди.

Мусулмон умматининг бу Китобни қабул қилиб олиб, ўрганиб, уни сақлаш борасида қилган фидокорликлари, Аллоҳ таоло томонидан берилган ваъданинг амалий-воқеъий исботи ўлароқ, ҳар қанча таҳсинга сазовордир. Зотан, Қуръони Каримнинг мўъжизакорлиги ҳам унинг ерда, одамлар ичида туриб, бошқа китоблардан устун бўлишидадир. Қуръони Каримнинг мўъжизакорлиги унинг ерда, одамлар ичида туриб, бошқа китоблар сингари бузилиб кетмаганидадир.

Хуллас, Қуръони Карим ва унинг таърифи ҳақида ҳар қанча гапирилса, бутун бошли бир неча китоблар бағишланса ҳам оз.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Ваҳий;

Ваҳийнинг турлари;

Ваҳийнинг даражалари;