Уламолар жумҳури Қуръоннинг Қуръон билан насх бўлиши уч қисмдан иборат эканини айтганлар.

Биринчи қисм

Ҳукм ва тиловатнинг (лафзнинг) биргаликда насх бўлиши.

Бунда бир оятнинг лафзи Қуръондан кетказилади ва унинг ҳукмига амал қилиш ҳам тўхтатилади. Ушбу қисмдаги насх бор, деганлар: «Бу иш ақл жиҳатдан жоиздир, зотан, насх бандалар фойдаси учун хизмат қилади. Аллоҳнинг Ўзи истаганда насх қилаверади, У Зот қилган нарсасидан сўралмайди», дейдилар.

Уларнинг энг машҳур далиллари қуйидаги ҳадисдир.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Қуръонда нозил бўлган нарсаларнинг ичида «ҳаром қилувчи маълум ўнта эмизиш» бор эди, кейин «маълум бешта» билан насх қилинди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот қилганларида улар Қуръонда қироат қилинаётган нарсалар ичида эди».

Бешовларидан фақат Бухорий ривоят қилмаган.

Шофеъий ва Ҳанбалий мазҳаблари ушбу ривоятга амал қилиб, «Шаръий эмизиш собит бўлиши учун беш марта тўйиб эмиш керак», деганлар.

Ҳанафий ва Моликий мазҳаблари эса бу ривоят ўта мушкул ривоят, дейишган. Чунки Қуръонда ўн марта сўриш ҳақида ҳам, беш марта сўриш ҳақида ҳам ҳеч қандай оят бўлмаган. Кейин, агар бор бўлса, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларида ўқиб турилган бўлса, нима учун ҳозир ўқилмайди? Бунга ўхшаш саволлар жуда кўп. Уламолар ушбу ривоят ҳақида кўп баҳс юритганлар. Охири ушбуга ўхшаш иборалар ўша вақтда саҳобаларнинг ўзларига маълум нарсалар бўлган, деган хулосага келганлар.

Аслида бунга ўхшаган гап-сўзлар ҳар замонда, ҳар маконда ва ҳар бир жамиятда бўлиб туради. Жамият аъзолари ўзларига маълум сабабларга кўра, баъзи маъноларни ифода қилишда ўзига хос ибораларни ишлатадилар. Мазкур ибораларнинг ортида турган маъноларни ўзларигина биладилар. Бу маъноларни уларнинг тилини билган, аммо жамият аъзолари орасидаги сирлардан хабардор бўлмаганлар англай олмайдилар. Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан қилинган ривоятдаги сўзлар ҳам ана шундай гап бўлиши аниқ. Унинг маъноси «Қуръонда нозил бўлган ва ундан деб ўқиб турилган оятларнинг маъносига мос гап ёки шаръий ҳукм» дегани бўлиши мумкин.

Шу билан бирга, бу ривоят оҳод хабар эканига ҳамма иттифоқ қилган. Оҳод хабар эса Қуръони Карим бўла олмаслиги ҳам барчага маълум. Бинобарин, биргина оҳод хабарга суяниб, Қуръони Каримда ҳам лафзи, ҳам ҳукми насх қилинган оятлар бўлган, деган гапни айтишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ.

Қўполроқ қилиб айтадиган бўлсак, ушбу оҳод хабарга суяниб, баъзи кишилар «Қуръони Каримнинг Қуръони Карим билан насх бўлишида ҳам лафзи, ҳам ҳукми насх бўлган оятлар бор» деган қисмни очишган, холос.

Иккинчи қисм

Тиловат (лафз) насх бўлиб, ҳукмнинг боқий қолиши.

Бошқача қилиб айтилганда, Қуръони Каримдан бир оят нозил бўлади. У тиловат ҳам қилинади. Унга амал ҳам қилинади. Бир муддатдан кейин ўша оятнинг тиловати насх қилинади. Яъни Қуръони Каримда у оят қолмайди. Аммо унинг ҳукмига амал қилиш давом этаверади.

Бу қисмнинг борлигини даъво қиладиган тарафлар ҳазрати Умар розияллоҳу анҳудан қилинган қуйидаги ривоятни далил қилиб келтирадилар.

Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Умар ибн Хаттоб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг минбарларида туриб: «Албатта, Аллоҳ Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳақ ила юборди ва у зотга Китобни нозил қилди. У зотга нозил қилинган нарсалар ичида ражм (тошбўрон) ояти ҳам бор эди. Биз уни қироат қилдик, ўзимизга сингдирдик ва англадик. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тошбўрон қилдилар ва биз ҳам у кишидан сўнг тошбўрон қилдик. Мен замон ўтиши билан баъзи одамларнинг, Аллоҳнинг Китобида ражмни кўрмаяпмиз, деб Аллоҳ нозил қилган фарз амални тарк этиб, залолатга кетишларидан қўрқаман. Эркак ва аёлларнинг оила кўрганларидан зино қилганларига ҳужжат ва далил қоим бўлса, қомила бўлса ёки эътироф қилса, тошбўрон қилиш Аллоҳнинг Китобидаги ҳақдир», деди».

Бухорий, Муслим, Абу Довуд, Термизий ва Насаий ривоят қилишган.

Ушбу ҳадиси шариф турли шаръий илмлар уламолари орасида кўплаб баҳс ва тортишувларга сабаб бўлгандир. Бу ҳадисга нафақат муҳаддис ва фақихдар, балки усули фиқҳ ва улуми Қуръон мутахассислари ҳам қайта-қайта мурожаат қилганлар.

Кўпчилик ҳадиснинг сиртини эътиборга олиб, «Бир вақтлар зинокорни тошбўрон қилиш ҳақида оят тушган. У оят тиловат ҳам қилинган, унга амал ҳам қилинган. Сўнгра мазкур оятнинг тиловати насх қилинган. Яъни Қуръон оятларининг орасидан чиқарилган, Қуръон сифатида тиловат қилинмай қўйган. Аммо унга амал қилиш боқий қолган», дейдилар. «Ўша оят қайси оят эди?» деган саволга: «Қари чол ва қари кампир зино қилсалар, икковларини албатта тошбўрон қилинглар. Бу Аллоҳнинг азобидир. Аллоҳ ўта иззатли, ўта ҳикматлидир» деган оят эди», дейдилар. Аммо ушбу ҳадиси шарифни ва бу масалага тегишли бошқа маълумотларни синчковлик билан чуқур ўрганган улуми Қуръон мутахассислари бошқача фикр айтадилар.

«Тошбўрон ояти» деб номланган бу оят ҳақида ушбу ҳадисдан бошқа ривоят йўқ. Битта ҳадис билан Қуръонда у бор эди, бу бор эди, дейишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Бир эмас, бир қанча ҳадис бўлса ҳам, Қуръоннинг кучига эга бўла олмайди. Бунинг устига, агар ушбу гапни қабул қиладиган бўлсак, Қуръон оятларидан баъзилари чиқариб ташланган, деган нотўғри фикр вужудга келади.

«Тошбўрон ояти» деб айтилаётган нарсада қари чол ва қари кампир ҳақида сўз кетмоқда, шариат ҳукмига биноан эса ойла кўрган зинокорларнинг ҳаммаси – ёшу қариси тошбўрон қилинади. Шунинг учун ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг ушбу гапларини ўша замоннинг истилоҳлари ва тасаввурларидан келиб чиқиб тушунмоқ керак.

Жумҳур мусулмонлар оила кўрган зинокорларни тошбўрон қилиш Қуръон билан эмас, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари билан собит бўлган ҳукм эканига қадимдан иттифоқ қилиб келаётганлари маълум ва машҳур. Шу билан бирга, баъзи вақтларда Аллоҳнинг Китоби деганда, Қуръонга қўшиб, «руннат – ҳадис ҳам тушунилиши ҳаммага маълум. Чунки оят ҳам, суннат ҳам ваҳийдир.

Ушбу ҳадисда ҳам, мардикор йигит ҳақидаги машҳур ҳадисда ҳам бунга мисол бор. Уша ҳадисда мардикор йигит билан зино қилган хотиннинг эри ҳам, йигитнинг отаси ҳам Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Эй Аллоҳнинг Расули, бизнинг орамизда Аллоҳнинг Китоби ила ҳукм қилинг», дедилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам уларга: «Албатта, ўртангизда Аллоҳнинг Китоби ила ҳукм қиламан, деб туриб «Ўғлингга юз дарра ва бир йил сургун. Эй Унайс, манавининг хотинининг олдига бор. Агар эътироф этса, уни тошбўрон қилгин», дедилар.

Ушбу жумладаги ҳукмлар ичидаги турмуш кўрмаган зинокорни юз дарра уриш ҳукми Қуръони Каримда бор. Аммо бир йил сургун ва тошбўрон қилиш Қуръони Каримда зикр қилинмаган. Шундай бўлса ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, Аллоҳнинг Китоби ила ҳукм қиламан», демоқдалар.

Демак, ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу ҳам турмуш кўрган зинокорни тошбўрон қилиш ҳукми аҳамиятли эканини таъкидлаш учун юқорида келтирилган ривоятдаги оҳангда гапирган бўлишлари мумкин. Бу истилоҳ ва маъноларни ҳамма тушунган бўлганидан ҳеч ким у кишига эътироз билдирмаган. Шунинг учун бу ривоятни саҳобалар истилоҳидаги маълум иборалар билан айтилган гап деб тушунсак, тўғри бўлади.

Қуръон Пайғамбаримиз алайҳиссаломга нозил бўлган ваҳий, лекин лафзи ҳам, маъноси ҳам Аллоҳникидир. Суннат, айниқса шариат ҳукмларини баён этувчи суннат ҳам Аллоҳнинг ваҳийси. Лекин суннатнинг маъноси Аллоҳдан, лафзи Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдандир.

Бунинг устига, юқоридаги оят деб аталаётган жумла фақат имом Молик ва имом Насаийларнинг ривоятларидагина учрайди. Бошқа ривоятларда ушбу жумла йўқ. Шунинг учун уламолар бу гапни ваҳм – асоссиз бўлса керак, дейишади. Айниқса имом Бухорийнинг айнан шу жойни ташлаб кетиши бу гапнинг тўғрилигига кучли далил бўлади. Шу билан бирга, мазкур жумлани оят деганларнинг бирортаси ўша даъво қилинаётган «оят» қайси сурада бўлганини айта олмайдилар.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Қуръонни Қуръон насх қилишининг биринчи ва иккинчи қисмлари қуруқ гап даражасидан нарига ўта олмайдиган қисмлар бўлиб чиқади.

Учинчи қисм

Қуръон оятларининг ҳукми насх бўлиб, тиловати боқий қолиши.

Бунда Аллоҳ таоло Қуръони Каримда бир оятни нозил қилиб, маълум шаръий ҳукмни жорий қилади. Унга мусулмонлар бир муддат амал қиладилар. Кейин ўша оятнинг ҳукмига амал қилиш тўхтатилади. Аммо оятнинг ўзи Қуръони Каримда тураверади. Мусулмонлар уларнинг ҳукмига амал қилмасалар ҳам тиловат қилаверадилар. Мазкур оятнинг тиловати ибодат ҳисобланаверади.

Қуръони Каримдаги насх тўғрисида сўз кетганда айнан шу қисм ҳақида гапирилган бўлади. Насх ҳақида собит бўлган нарса шудир. Қуръони Каримдаги носих ва мансух ҳақида сўз кетганда ҳам, китоблар ёзилганда ҳам худди шу қисм эътиборга олинган бўлади.

Ушбу қисмдаги насх тўғрисида уламоларнинг тутган йўллари уч хил бўлган:

Биринчи йўл – Қуръонда насх йўқ, деганларнинг йўли.

Бу ran Абу Муслим Асфиҳонийнинг сўзи бўлиб, унинг айтишича, насх ақлий жиҳатдан жоиз бўлса ҳам, шариатда йўқ дир. Бу мазҳаб асоссиз ва муросасиз бўлгани учун унга ҳеч ким эътибор қилмаган. Абу Муслим Асфиҳоний яҳудийларга ўхшаб насхни инкор қилгани учун, уламолар уни танқид қилганлар ва унинг гапларига кучли раддияларни берганлар.

Иккинчи йўл – насх масаласида муболағага кетган тоифаларнинг йўли.

Бу йўлни тутганлар Қуръони Каримдаги насх масаласини кенг олиб, илмий таянчга асосланмай иш кўриб, аслида насх бўлмаган оятларни ҳам насх бўлди, дея ҳукм чиқариб, насх бўлган оятларнинг сонини ҳаддан зиёд кўпайтириб юборганлар. Бу ҳақиқатни қуйидаги жадвалдан билиб олиш қийин эмас;

1. Имом Абдурраҳмон ибн Алий ибн Жавзий – 274 та оятни мансух деган.
2. Имом Абулқосим Ҳиббатуллоҳ ибн Салома – 235 та оятни мансух деган.
3. Имом Муҳаммад ибн Баракот ибн Ҳилол – 220 та оятни мансух деган.
4. Имом Маръий ибн Юсуф Мақдисий – 218 та оятни мансух деган.
5. Муҳаммад ибн Ҳазм Зоҳирий – 214 та оятни мансух деган.
6. Имом Абдуллоҳ ибн Атийя Ажҳурий – 213 та оятни мансух деган.
7. Имом Ибн Хузайма Форсий – 202 та оятни мансух деган.
8. Имом Абу Жаъфар Наҳҳос – 138 та оятни мансух деган.
9. Имом Абдулқоҳир Бағдодий – 66 та оятни мансух деган.
10. Имом Абдурраҳмон Суютий – 20 та оятни мансух деган.

Ушбу рақамлардан уламолар насх қилинган оятларни аниқлашда катта ихтилоф қилганлари очиқ-ойдин кўриниб турибди. Уларнинг ичида энг ози – имом Абдурраҳмон Суютийнинг ҳисобини ҳам муҳаққиқ уламолар кўп, деганлар. Ўз-ўзидан «Баъзи уламоларнинг насх бўлган оятлар сонини бунчалик кўпайтириб юборишларига нима сабаб бўлган?» деган савол пайдо бўлади. Бу ҳақли саволнинг жавоби қуйидагича:

1. Уларнинг ўтган даврларда «насх» сўзи ва унинг турланган шакллари хослаш ва шунга ўхшаш маъноларда ҳам кўп ишлатилганлигига эътибор бермасликлари.

Бу ҳақда имом Қуртубий ўз тафсирида қуйидагиларни ёзади: «Олдин ўтганлар маънони кенг олиб, хослашга ҳам «насх» лафзини ишлатганлар».

Насхнинг сонини кўпайтирганлар ўша гапларни ҳам насх деб тушунганлар ва насх қилинган оятларнинг сонини кўпайтириб юборганлар. Шундай қилиб, уларнинг саноғига насх ҳам, хослаш ҳам кириб кетган.

2. Бирор сабабга кўра шариатга киритилиб, сабаби йўқолганидан кейин амалдан қолган нарсаларни ҳам насх деб санаш.

Бунга сабр ва бардошга чақирувчи оятлар жидду жаҳдга амр қилувчи оятлар ила насх бўлган, деб даъво қилиш киради. Аслида эса ундай эмас. Заифлик пайтида доимо сабр-бардошли бўлиш керак. Кези келганда жидду жаҳд қилиш лозим. Иккиси ҳам ўз ўрнида бўлади. Зотан, баъзи оятларнинг ҳукми маълум сабабларга боғланган бўлади. Ўша сабаблар мавжуд бўлса, ҳукм жорий бўлади ва улар йўқолса, ҳукм ҳам амалдан тўхтайди.

3. Исломнинг жоҳилият одатларини ботилга чиқаришини ҳам насх деб ўйлаш насх бўлган оятлар сонининг нотўғри равишда кўпайиб кетишига сабаб бўлган.

Бунга оталарнинг аёлига уйланиш ва опа-сингилни бир вақтда никоҳлаб олишнинг ҳаром қилиниши, талоқнинг сонини учтагача чегаралаш, хотинлар сонининг тўрттага қисқартирилиши каби бир қанча ҳукмлар киради.

Бундай хатоларга йўл қўйиш насхнинг таърифини эсдан чиқариб қўйиш сабабидан келиб чиқади. Аслида эса насх – шаръий ҳукмнинг ундан кейин келган шаръий далил билан бекор қилинишидир. Бу ерда эса шаръий ҳукм йўқ. Балки жоҳилият одати бор. Бу одатнинг йўқ қилиниши насх деб аталмайди. Балки жоҳилият одатини ботил қилиш дейилади.

4. Истисно қилишни ҳам насх деб ҳисоблаш насх қилинган оятлар сонининг кўпайиб кетишига омил бўлган.

Олдин ўтган кишиларда истиснони ҳам «насх» дейиш одати бўлган. Мисол учун, Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг истисно қилинган нарсани ҳам «мансух» – «насх қилинган», дейиш одатлари бўлган. Ўша вақтда Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг ўзлари ҳам, у кишининг бу каби сўзларини эшитганлар ҳам гап нимада эканини яхши билганлар. Бу сўзлар мажоз учун ишлатилаёттанини, ҳақиқат эмаслигини англаганлар. Аммо замон ўтиши билан баъзи кишилар мажозни ҳақиқат деб тушуниб қолганлар ва насхнинг ададини кўпайтириб юборганлар.

5. Баъзи оятларнинг маъносини жамлаш имкони бўлса-да,
   уларни бир-бирига қарама-қарши деб гумон қилиш ҳам насх
   қилинган оятлар сонининг кўпайиб кетишига сабаб бўлган.

Бунга ёрқин мисол ўлароқ, ихтиёрий инфоқ қилиш ҳақидаги оятлар билан закот бериш ҳақидаги оятларни келтириш мумкин.

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰكُم مِّن قَبۡلِ أَن يَأۡتِيَ يَوۡمٞ لَّا بَيۡعٞ فِيهِ وَلَا خُلَّةٞ وَلَا شَفَٰعَةٞۗ

«Эй иймон келтирганлар! Сизга ризқ қилиб берган нарсаларимиздан на олди-сотди, на ошна-оғайничилик ва на шафоатчилик йўқ Кун келмасидан олдин нафақа қилинг» (254-оят).

Насх қилинган оятларнинг сонини кўпайтирувчилар ушбу вашунга ўхшаш оятлар закотнинг фарзлигини ифода қилган оятлар ила насх қилинган, дейдилар. Аслида эса ундай эмас. Нафақа ҳам, закот ҳам алоҳида шаръий ҳукмлардир.

Ушбу зикр қилинган бешта сабаб ва яна зикр қилинмаган бошқа сабабларга кўра, насх қилинган оятларни кўпайтириш ишқибозлари ўз фаолиятларини жуда ҳам кенгайтириб юборганлар.

Учинчи йўл – насх масаласида мўътадил бўлган уламоларнинг йўли.

Улар насхнинг маъносини тўғри тушунган, нозик жойларигача англаб етган ва мустаҳкам асосга эга бўлган режа ила иш тутган уламолардир. Ушбу улуғ уламолар ўзларининг илм денгизларини ишга солиб, шариат ҳукмлари тарихига назар солиб, шариатнинг қоидаларини ўрнига қўйиб иш юритганлар. Улар насх – шаръий ҳукмни бекор қилиш эканини чуқур англаб етганлар. Собит бўлган шаръий ҳукм-лар фақатгина собит далил билан насх бўлишини яхши билганлар. Шунингдек, улар мутавотир хабар оҳод хабар билан насх бўлиши мумкин эмаслигига иттифоқ қилганлар.

Бирор оятнинг насх қилинганини билиш учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ёки саҳобийдан нақл қилинган очиқ-ойдин «Фалон оятни фалон оят насх қилган» деган саҳиҳ хабар бўлиши керак. Насхни аниқлашда муфассирларнинг гапи ёки мужтаҳидларнинг ижтиҳоди ҳужжат бўла олмайди. Бу борадаги барча қоидаларга асосланиб иш юритган муҳаққиқ уламоларимиз насх қилувчи ва насх қилинган оятларнинг сони еттитадан ошмаслигини алоҳида таъкидлаганлар.

Насх қилинган ва насх қилувчи оятлар куйидагилардан иборат:

1. Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

كُتِبَ عَلَيۡكُمۡ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ إِن تَرَكَ خَيۡرًا ٱلۡوَصِيَّةُ لِلۡوَٰلِدَيۡنِ وَٱلۡأَقۡرَبِينَ بِٱلۡمَعۡرُوفِۖ حَقًّا عَلَى ٱلۡمُتَّقِينَ١٨٠

«Бирортангизга ўлим келганда, агар у яхшилик (бойлик) қолдираётган бўлса, ота-она ва қариндошларга маъруф ила васият қилиш тақводорлариинг бурчи ўлароқ сизларга фарз қилинди» (180-оят).

Ушбу ояти карима нозил бўлганидан кейин ўлаётган одам мол-мулк қолдирадиган бўлса, ўша молнинг қанчаси кимга берилишини васият қилмоғи лозим бўлган. Ўша васият асо сида мерос тақсимланган. Бу ояти каримага бир муддат амал қилинганидан кейин, Нисо сурасидаги «мерос оятлари» деб аталадиган иккита оят нозил қилиниб, унга амал қилиш бошланиши билан юқоридаги оят насх бўлган. Шу билан бирга, аввалги оят Қуръони Каримда қолган. Унинг ҳукмига амал бекор қилинган бўлса ҳам, тиловати бардавом бўлган.

Ушбу насхни таъкидловчи ривоят ҳам келган.

«Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо:

«Мол-мулк болага қолар эди. Ота-онага васият қилинар эди. Аллоҳ бундан Узи истаганини насх қилди. Эркакка икки аёлнинг ҳиссасини қилди. Ота-онанинг ҳар бирига олтидан бирни қилди. Хотинга саккиздан бир ёки чоракни, эрга яримни ёки чоракни қилди», деди».

Бухорий ва Абу Довуд ривоят қилганлар.

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу ўзларининг ушбу хабарлари ила мерос масаласи Исломнинг илк даврида қандай эди-ю, кейин қандай ҳолга келгани ҳақида қисман баён қилмоқдалар.

1. «Мол болага қолар эди».

Яъни бир одам ўлса, унинг моли боласига мерос бўлиб қолар эди.

2. «Ота-онага васият қилинар эди».

Яъни мерос қолдирувчи «Мендан қолган молдан ота-онамга беринглар», деб васият қилмаса, уларга берилмас эди. Аллоҳ таоло бу ҳакда Қуръони Каримда «Қачон бирингизга ўлим ҳозир бўлса-ю, у мол қолдирадиган бўлса, ота-онаси ва яқинлари учун васият қилсин», деган маънодаги оятни нозил қилган эди. Кейинроқ эса У Зот мерос оятларини нозил қилиб, буларни насх қилди ва ҳар бир меросхўрнинг насибасини аниқ айтиб берди.

3. «Эркакка икки аёлнинг ҳиссасини қилди».

Меросхўр эркак меросхўр аёлга нисбатан икки баробар улуш оладиган бўлди.

4. «Ота-онанинг ҳар бирига олтидан бирни қилди».

Агар мерос қолдирувчининг боласи бўлса,

5. «Хотинга саккиздан бир ёки чоракни».

Улган эрнинг боласи бўлса, унинг хотинига меросдан саккиздан бир, боласи бўлмаса, чорак берилади.

6. «Эрга яримни ёки чоракни қилди».

Улган хотиннинг боласи бўлмаса, ярим, боласи бўлса, чорак меросни унинг эри олади.

2. Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

وَعَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُۥ فِدۡيَةٞ طَعَامُ مِسۡكِينٖۖ

«Уни қийналиб тутадиганлар зиммасида бир мискин таомича фидя бордир» (184-оят).

Рўза илк жорий қилинганда, ушбу оятнинг ҳукмига биноан, мусулмонлар икки ишдан бирини танлаш имконига эга бўлганлар. Хоҳласин, рўза тутсин, хоҳласин, рўза тутмай, бир мискинни тўйдирсин. Демак, бир мискинни тўй-дириш ҳам рўза тутганнинг ўрнига ўтган.

Кейинроқ Аллоҳ таоло Бақара сурасидаги бошқа оятни нозил қилиб, бу оятнинг ҳукмини насх қилган.

فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهۡرَ فَلۡيَصُمۡهُۖ

«Сизлардан ким бу ойда ҳозир бўлса, рўзасини тутсин» (185-оят).

Бу ояти карима аввалги оятнинг ҳукмини насх қилди. Энди ҳар бир қодир кимса рўза тутиши мажбурий бўлди.

Ушбу насхни тасдиқловчи ривоят ҳам келган.

Салама ибн Акваъ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Уни қийналиб тутадиганлар зиммасида бир мискин таомича фидя бордир» ояти нозил бўлганида, ким хоҳласа, оғзи очиқ юрар ва фидя берар эди. Бу ҳол то ундан кейинги «Сизлардан ким бу ойда ҳозир бўлса, рўзасини тутсин» ояти нозил бўлгунича давом этди. Бу уни насх қилди».

Бухорий, Муслим, Абу Довуд, Термизий ва Насаий ривоят қилишган.

Ушбу ривоятдарўза тутиш дастлаб жорий қилинганда ҳикмат соҳиби бўлмиш Аллоҳ таоло томонидан кишиларни бу ибодатга аста-секин тортиш учун қўлланган баъзи чоралардан бири ҳақида сўз кетмоқда.

Рўза илк жорий қилинганда, мусулмонлар икки ишдан бирини танлаш имконига эга бўлган эканлар. Хоҳласин, рўза тутсин. Хоҳласин рўза тутмай, бир мискинни тўйдирсин. Демак, бир мискинни тўйдириш ҳам рўза тутганнинг ўрнига ўтган. Маълум вақт ўтиб, одамлар анча ўрганиб қолганларидан кейин бу ихтиёрийлик бекор қилиниб, ҳар бир қодир кимса рўза тутишга мажбур экани ҳақида оят нозил бўлган. Фақат ўта қариб қолгани ва тузалишидан умид йўқ, сурункали беморликка мубтало бўлгани сабабли рўза тута олмайдиган кишиларгагина фидя беришга рухсат этилган.

3. Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

وَٱلَّذِينَ يُتَوَفَّوۡنَ مِنكُمۡ وَيَذَرُونَ أَزۡوَٰجٗا وَصِيَّةٗ لِّأَزۡوَٰجِهِم مَّتَٰعًا إِلَى ٱلۡحَوۡلِ غَيۡرَ إِخۡرَاجٖۚ

«Сизлардан вафот этиб, жуфтларини қолдирганлар аёлларининг бир йилгача чиқарилмасдан, бахраманд бўлишини васият қилсинлар...» (240-оят)

Ушбу оятнинг ҳукмига биноан, Исломнинг дастлабки боеқичида эри ўлган аёлнинг иддаси бир йил бўлган. Бу ҳукмга бир муддат амал қилинган. Кейин Аллоҳ таоло Бақара сурасидаги қуйидаги оятни нозил қилиб, юқоридаги оятни насх қилган ва янги оятнинг ҳукмини жорий қилган.

وَٱلَّذِينَ يُتَوَفَّوۡنَ مِنكُمۡ وَيَذَرُونَ أَزۡوَٰجٗا يَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرۡبَعَةَ أَشۡهُرٖ وَعَشۡرٗاۖ

«Сизлардан вафот этиб, жуфтларини қолдирганларнинг аёллари ўзларича тўрт ою ўн кун кутарлар...» (234-оят)

Икрима розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Сизлардан вафот этиб, жуфтларини қолдирганлар аёлларининг бир йилгача чиқарилмасдан, бахраманд бўлишини васият қилсинлар...»ни «Сизлардан вафот этиб, жуфтларини қолдирганларнинг аёллари ўзларича тўрт ою ўн кун кутарлар...» насх қилган.

Насаий ривоятп қилган.

4. Аллоҳ таоло Анфол сурасида марҳамат қилади:

إِن يَكُن مِّنكُمۡ عِشۡرُونَ صَٰبِرُونَ يَغۡلِبُواْ مِاْئَتَيۡنِۚ وَإِن يَكُن مِّنكُم مِّاْئَةٞ يَغۡلِبُوٓاْ أَلۡفٗا مِّنَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ

«Агар сиздан йигирмата сабрли бўлса, икки юзтани енгади. Агар сиздан юзта бўлса, куфр келтирганлардан мингтасини енгади...» (65-оят)

Ушбу ояти кариманинг ҳукмига биноан, йигирмата сабрли мўмин жанг пайтида икки юзта душманга тенг келиши, улардан ғолиб бўлиши лозим бўлган. Шунингдек, юзта сабрли мўмин мингта душманга тенг келиши, улардан ғолиб бўлиши лозим бўлган. Бу оятнинг ҳукми, яъни битта мўминнинг ўнта душманга ғолиб келиши лозимлиги бир муддат жорий бўлиб турганидан кейин бошқа оят нозил бўлиб, аввалги оятнинг ҳукми насх қилинган ва янги оятнинг ҳукмига амал қилишга ўтилган.

Аллоҳ таоло Анфол сурасида марҳамат қилади:

ٱلۡـَٰٔنَ خَفَّفَ ٱللَّهُ عَنكُمۡ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمۡ ضَعۡفٗاۚ فَإِن يَكُن مِّنكُم مِّاْئَةٞ صَابِرَةٞ يَغۡلِبُواْ مِاْئَتَيۡنِۚ وَإِن يَكُن مِّنكُمۡ أَلۡفٞ يَغۡلِبُوٓاْ أَلۡفَيۡنِ بِإِذۡنِ ٱللَّهِۗ وَٱللَّهُ مَعَ ٱلصَّٰبِرِينَ٦٦

«Энди Аллоҳ сизлардан енгиллаштирди, сизларда ожизлик борлигини билди. Бас, агар сиздан юзта сабрли бўлса, икки юзтани енгади. Агар сиздан мингта бўлса, Аллоҳнинг изни ила икки мингтани енгади. Аллоҳ сабрлилар биландир» (66-оят).

Ушбу оят юқоридаги оятни насх қилгани ҳақидаги Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг сўзларини имом Табарий ўзининг тафсирида келтирган.

5. Аллоҳ таоло Мужодала сурасида марҳамат қилади:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا نَٰجَيۡتُمُ ٱلرَّسُولَ فَقَدِّمُواْ بَيۡنَ يَدَيۡ نَجۡوَىٰكُمۡ صَدَقَةٗۚ ذَٰلِكَ خَيۡرٞ لَّكُمۡ وَأَطۡهَرُۚ

«Эй иймон келтирганлар! Агар Расул билан махфий суҳбат қилмоқчи бўлсангиз, мажфий суҳбатингиздан аввал садақа беринг. Бу ўзингиз учун яхшироқ ва покрокдир...» (12-оят)

Бу ояти кариманинг нозил бўлиш сабаби ҳақидаги ривоятларда нақл қилинишича, мусулмонликни энди қабул қилган баъзилар бекордан-бекорга, ўзларини кўрсатиш учун Набий алайҳиссалом билан бўладиган нажвани, яъни холи, яккама-якка суҳбатни кўпайтириб юборишган. Сўнгра Аллоҳ ушбу оятни нозил қилган.

Ҳазрати Алийдан қилинган ривоятда у киши бундай деганлар:

«Аллоҳнинг Китобида бир оят бор, унга мендан аввал ҳеч ким амал қилмаган ва мендан кейин ҳам ҳеч ким амал қилмайди. Мазкур оят тушганида бир динорим бор эди. Уни ўн дирҳамга майдалаб, Набий алай ҳиссаломнинг ҳузурларига ўн марта кириб, ўнта саволимга жавоб олиб чиққанман. Ҳар киришимдан аввал камбағалларга бир дирҳам садақа қилдим. Сўнгра оят насх этилди, яъни унга амал қилиш бекор бўлди».

Аллоҳ таоло Мужодала сурасида кейинги оятда марҳамат қилади:

ءَأَشۡفَقۡتُمۡ أَن تُقَدِّمُواْ بَيۡنَ يَدَيۡ نَجۡوَىٰكُمۡ صَدَقَٰتٖۚ فَإِذۡ لَمۡ تَفۡعَلُواْ وَتَابَ ٱللَّهُ عَلَيۡكُمۡ فَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ وَأَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥۚ وَٱللَّهُ خَبِيرُۢ بِمَا تَعۡمَلُونَ١٣

«Махфий суҳбатингиздан аввал садақалар беришдан қўрқдингизми? Агар қилмаган бўлсангиз, Аллоҳ афв қилди. Бас, намоз ўқингиз ва закот берингиз. Ва Аллоҳга ва Унинг Расулига итоат қилингиз. Аллоҳ нима амал қилаётганингиздан ўта хабардордир» (13-оят).

Мана шу ояти карима ўзидан аввалги, яъни Набий алайҳиссалом билан сирли суҳбат қилмоқчи бўлган одамга садақани вожиб қилувчи оятни насх қилган, амалдан қолдиргандир. Юқорида айтиб ўтилганидек, биринчи оят нозил бўлганидан сўнг, унга фақат ҳазрати Алий розияллоҳу анҳу амал қилганлар. Маълум вақт ўтганидан кейин ушбу оят тушиб, аввалги оятнинг ҳукми бекор қилинган.

6. Аллоҳ таоло Муззаммил сурасида марҳамат қилади:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُزَّمِّلُ١ قُمِ ٱلَّيۡلَ إِلَّا قَلِيلٗا٢ نِّصۡفَهُۥٓ أَوِ ٱنقُصۡ مِنۡهُ قَلِيلًا٣ أَوۡ زِدۡ عَلَيۡهِ وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِيلًا٤

«Эй ўраниб ётган! Кечанинг озгинасидан бошқасини (ибодатда) бедор ўтказ. Ярмида ёки ундан бир оз қисқароғида (бедор бўл). Ёки унга (яримга) зиёда қил ва Қуръонни тартил билан тиловат қил» (1-4-оятлар).

Имом Муслим Саъид ибн Ҳишомдан ривоят қилган ҳадисда жумладан, шундай дейилади:

«...Эй мўминларнинг онаси, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кечалари қоим бўлишлари ҳақида сўзлаб беринг, (дедим). У киши: «Йаа айюҳал муззаммил» сурасини ўқиганмисан?» дедилар. Мен: «Ўқиганман», дедим. У киши: «Албатта, Аллоҳ таоло ушбу суранинг аввалида кечалари қоим бўлишни фарз қилди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва саҳобалари бир йил кечалари қоим бўлдилар. Ҳатто оёқлари шишиб кетди. Аллоҳ таоло суранинг ожирини туширмай, ўн икки ой ушлаб турди. Сўнгра бу суранинг охирида енгиллик тушди...» деди».

Уша енгиллик бўлиб тушган, кечалари бедор бўлишнинг ҳукмини насх қилган оят Муззаммил сурасининг охирги оятидир:

«Албатта, Роббинг кечанинг учдан биридан озроғини, ё ярмини, ё учдан бирини қоим бўлиб ўтказаётга нингни ва сен билан бирга бўлганлардан ҳам бир тоифа (шундай қилаётганларини) биладир. Ва Аллоҳ кечаю кундузни Ўзи ўлчайдир. У сизларнинг буни ҳеч уддалай олмаслигингизни билиб, сизларга (енгилликни) қайтарди. Энди Қуръондан муяссар бўлганича қироат қилинглар. Сизлардан келажакда касаллар бўлишини, бошқалари ер юзида кезиб, Аллоҳнинг фазлини исташини, яна бошқалар эса Аллоҳнинг йўлида жиҳод қилишларини ҳам билди. Энди ундан муяссар бўлганича қироат қилинглар. Ва намозни қоим қилинглар, закот беринглар ва Аллоҳга «қарзи ҳасан» беринглар. Ўзингиз учун нима яхшилик тақдим қилган бўлсангиз, Аллоҳнинг ҳузурида унданда яхшироқ ва улканроқ ажрни топасиз. Ва Аллохдан мағфират сўранг. Албатта, Аллоҳ ўта мағфиратлидир, ўта раҳмлидир» (20-оят).

Аллоҳ таоло ушбу оят билан суранинг аввалидаги оятларга биноан кечаси қоим бўлиш фарзлигини бекор қилди. Шундан сўнг тунда фарз намозлардан ташқари ибодат қилиш ихтиёрийга айланди.

7. Аллоҳ таоло Hyp сурасида марҳамат қилади:

ٱلزَّانِي لَا يَنكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوۡ مُشۡرِكَةٗ وَٱلزَّانِيَةُ لَا يَنكِحُهَآ إِلَّا زَانٍ أَوۡ مُشۡرِكٞۚ وَحُرِّمَ ذَٰلِكَ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِينَ٣

«Зинокор эркак фақат зинокор ёки мушрика аёлга никоҳланур. Зинокор аёлга фақат зинокор ёки мушрик эркак никоҳланур. Бу мўминларга даром қилинмишдир» (3-оят).

وَأَنكِحُواْ ٱلۡأَيَٰمَىٰ مِنكُمۡ وَٱلصَّٰلِحِينَ مِنۡ عِبَادِكُمۡ وَإِمَآئِكُمۡۚ إِن يَكُونُواْ فُقَرَآءَ يُغۡنِهِمُ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦۗ وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٞ٣٢

«Ораларингиздаги никохсизларни ва қулу чўриларингиздан солиҳларини никохдаб қўйинг. Агар фақир бўлсалар, Аллоҳ уларни Ўз фазлидан бой қилур. Аллоҳ қамрови кенгдир, ўта билувчидир» (32-оят).

Аллоҳ таолонинг: «Зинокор эркак фақат зинокор...га никоҳланур» сўзи ҳақида Ибн Мусайябдан ривоят қилинади:

«Бу насх қилинган. Уни «Ораларингиздаги никоҳсизларни... еикоҳлаб қўйинг» насх қилган. Бинобарин, улар мусулмонларнинг никоҳсизларидир».

Байҳақий ривоят қилган.

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

ҚУРЪОНИ КАРИМДА МУҲКАМ ВА МУТАШОБИҲ:

“МУҲКАМ” ВА “МУТАШОБИҲ” УЛАМОЛА ИСТИЛОҲИДА;

Абу Зарр (розияллоҳу анҳу) Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан Иброҳим ва Мусо (алайҳимассалом)нинг саҳифа ва китоблари ҳақида сўраганидан кейин яна қониқмасдан: “Ё Расулуллоҳ! Насиҳат қилинг”, деди. Расулуллоҳ унга: “Сенга Аллоҳга тақво қилишни васият қиламан, чунки бу ҳар бир ишнинг бошидир”, дедилар.

Бошқа бир ҳадисда:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “رَأْسُ الحِكْمَةِ مَخافَةُ اللهِ”

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ҳикматнинг боши Аллоҳдан қўрқишдир”, деганлар.

Оқил киши қисқа, лекин кўп маънони ўзида мужассам этган бу сўз мазмунини яхшилаб тушуниши лозим. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бу муборак васиятлари билан: “Ибодатда тақво худди бадандаги бош кабидир, чунки инсон учун бошсиз ҳаёт бўлмагани каби тақвосиз ибодатнинг на лаззати бор ва на роҳати”, деганлар,

Али (розияллоҳу анҳу) тақво учун тўрт аркон (устун)ни зикр қилган. Қалбларда дунёга муҳаббат қўйишдан вужудга келган қоронғи-зулматни мана шу тўрт аркон билан мустаҳкамланган тақвогина тарқатиб юбора олади. У зот (розияллоҳу анҳу) айтади: “Жалил Зот Аллоҳдан қўрқиш, танзил (Қуръон)га амал қилиш, озга қаноат қилиш ва фоний дунёдан охиратга кўчиш – ўлим кунига тайёргарлик кўриш”.

Мана шу тўрт иш тақвонинг арконларидир. Агар кишининг тақвосида мана шу тўрт арконнинг бирортаси кам бўлиб қолса, унинг қалбида дунё муҳаббатидан пайдо бўлган зулмат буткул кетмайди, яъни ундаги тақво бу қоронғи-зулматни бартараф этишга заифлик қилади.

Бу сўзлар замирида: “Шариат одобларига қатъий риоя қилиш, Аллоҳдан узоқлаштирадиган турли амаллардан сақланиш, ҳар қандай ишни қилганда, У Зот кузатиб турганини эсдан чиқармаслик, У Зот буюрган ишларни қилганда ҳеч нарса йўқотмасликка ишониш лозим”, деган маъно ётади.

Инсон Аллоҳ таолодан, Унинг ҳисоб-китобидан ва содир этилган гуноҳларга аввало, шу дунёнинг ўзидаёқ, кейин қабрида, сўнгра эса, охиратда берилажак жазо – азобдан қўрқадиган бўлса, бу қўрқув уни барча ҳаром ва шубҳали ишлардан, Аллоҳ таолога яқинлашувга монелик қиладиган ҳамда қимматли вақтларини беҳуда ўтказиб юборадиган барча ўйин-кулги, зеб-зийнатлардан ўзини узоқ тутадиган қилиб қўяди. Бу қўрқув уни Аллоҳ таолонинг барча буйруқларини бажариб, қайтариқларидан йироқ бўлишга ва оз нарсага қаноат қилишга ундайди. Бу қўрқув умрини чиркин мол-дунё ва бир неча кунлик мансаб йўлида сарфлаб юборишига йўл қўймайди. Инсон агар мана шу қўрқувга эга бўлса, Аллоҳ таоло талаб қилганидек ҳаёт кечиришга ҳаракат қилади. Ўлимдан кейин бошланажак ҳақиқий ҳаётга тайёргарлик кўра бошлайди. Бир сўз билан айтганда, у дунёга муҳаббат қўйиш сабабли вужудга келадиган коронғи-зулматни тарқатиб, йўқ қилиб юборадиган кучли тақвога эга бўлади.

Тақво тўрт аркон билан бирга, инсоннинг ўз нафсини ҳисоб-китоб қилиб (тергаб) туриши билан ҳам кучли бўлади. Чунки инсон нафси ёмонликка буюрувчидир. Инсон ўз нафсидан хабардор бўлиб турмаса, нафси уни албатта тўғри йўлдан четга буриб юборади. Тўғри йўлдан адашган киши зулматни ёритувчи тақвога асло эга бўла олмайди ва у бу дунёга муҳаббат қўйиш оқибатида вужудга келган қоронғи-зулмат аро йўл топа олмай, қолиб кетади.

Шунинг учун ҳам, улуғ тобеинлардан Маймун ибн Миҳрон (раҳматуллоҳи алайҳ) ўзини ҳисоб-китоб қилмаган, нафсидан бехабар шахсни тақволи кишилар сирасига қўшмаган. У зот (раҳимаҳуллоҳ) айтади: “Киши ўз нафсини тажоратдаги шеригини ҳисоб-китоб қилишидан кўра қаттиқроқ ҳисоб-китоб қилмаса ҳамда еб-ичиши, уст-боши ҳаром ёки ҳалолдан келаётганини аниқ билмаса, тақволи кишилар қаторига асло кира олмайди” (“Сифатус сафво”, 4-жилд, 194-бет).

Демак, инсон ўз нафсидан хабардор бўлиб турса, кучли, собит тақвога эга бўлади. Унинг қалбига дунё муҳаббати зулмати соя солган пайтда мана шу тақво билан уни бартараф қилишга муваффақ бўлади.

Биз ўзимизча ҳадисларга қанчалик изоҳ бермайлик, яна уларсиз сўзимизни мукаммал қила олмаймиз, уларсиз дилимиздаги нарсаларни тўкис етказа олмаймиз. Шундай экан, сўзимиз исботи сифатида, юқоридаги гапларни маромига етказиш учун яна Содиқул Масдуқ Сарвари олам (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га мурожаат этайлик:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “أَنْ تَعبُدَ اللهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ”

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳни кўриб турганингдек ибодат қил. Гарчи сен Уни кўрмасанг ҳам, У сени кўриб турибди”, деганлар (Имом Муслим ривояти). Тақводор кишиларнинг сифатлари Қуръони каримнинг бир неча оятларида зикр қилинган. Жумладан:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَواْ وَّٱلَّذِينَ هُم مُّحۡسِنُونَ١٢٨﴾

«Зотан, Аллоҳ тақволи бўлганлар ва эзгу иш қилувчилар билан (ҳамиша) биргадир» (Наҳл,128).

Абу Умома Судай ибн Ажлон Боҳилий (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) видолашув ҳажида қуйидагича хутба қилганларини эшитдим: “Аллоҳдан тақво қилинглар. Беш вақт намозни адо қилинглар. Рўза ойи рўзасини тутинглар. Молларингиз закотини беринглар. Бошлиқларингизга итоат қилинглар. Шунда Раббингизнинг жаннатига кирасизлар”» (Имом Термизий).

Тақводорларнинг сифатларини Али (розияллоҳу анҳу) қуйидагича таърифлайди: “Улар фазилат соҳиблари, тўғри сўз, тежамкор, камтар, кўзларини ҳаромдан тийган, фойдали илм ва сўзларни эшитувчи, илмига амал қилувчи, кўп гапирмайдиган, нафсларини тергайдиган, қилган амалларидан Яратганнинг ризосини тилай­диган кишилардир. Уларнинг аломатлари – динида барқарор, олижаноб, имон ва иродаси мустаҳкам, илмга ташна, молу дунёсини тежаб ишлатадиган, хушу билан ибодат қиладиган, ораста, қийинчиликка сабр қиладиган, ҳалолдан топадиган, тиришқоқ, тамадан йироқ, эзгу амалларга чоғланган, ҳар қандай ҳолатда шукр қиладиган, илм ва ҳилм билан ҳазил қилувчи ва айтганига амал қилувчилардир”.

Ҳар бир мусулмон хушу нима эканини ҳазрат Али (розияллоҳу анҳу)дан ўрганса, мақсадга мувофиқ бўлади. У кишининг ҳаётларида содир бўлган воқеага қулоқ тутайлик:

Жангларнинг бирида Али (розияллоҳу анҳу)нинг оёғига ўқ тегди. Ўқ оёқ суягига анча ботгани учун уни чиқара олишмади. Бир табиб чақиришди. Табиб Али (розияллоҳу анҳу)га: “Бу ўқни фақат ҳушдан кетказувчи дори билан олса бўлади. Йўқса, оғриққа чидаёлмайсиз”, деди. Али (розияллоҳу анҳу): “Ҳушдан кетказадиган дорига зарурат йўқ. Бир оз сабр қилинглар, намоз вақти кирсин. Мен намоз ўқий бошлаганимда олиб ташлайсиз”, деди.

Намоз вақти кирди. Али (розияллоҳу анҳу) намозга турди. Табиб Али (розияллоҳу анҳу)нинг оёғини ёриб, ўқни чиқарди. Ярани боғлаб қўйди. Али (розияллоҳу анҳу) намозини битириб, табибдан: “Ўқни чиқардингизми?” деб сўради. “Ҳа, чиқардим”, деди табиб. “Мен ҳеч нарса сезганим йўқ”, деди Али (розияллоҳу анҳу).

Намоздаги хушу-хузу ҳазрат Али (розияллоҳу анҳу)ни гўё бошқа оламга олиб кетгандек эди. Шунинг учун ҳам вужудидаги оғриқни асло сезмади.

Ҳақиқий тақводор зотлар учун Аллоҳ таоло қийинчилик пайтларида нажот ва ҳалол ризқни ваъда қилган, шунингдек, инсонлар орасида энг азизлари бойлар ёки амалдорлар эмас, балки Аллоҳдан қўрқадиган кишилар эканини айтган:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِنَّا خَلَقۡنَٰكُم مِّن ذَكَرٖ وَأُنثَىٰ وَجَعَلۡنَٰكُمۡ شُعُوبٗا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوٓاْۚ إِنَّ أَكۡرَمَكُمۡ عِندَ ٱللَّهِ أَتۡقَىٰكُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٞ١٣﴾

«Эй инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик. Албатта, Аллоҳ наздида (энг азизу) мукаррамроғингиз тақводорроғингиздир. Албатта, Аллоҳ билувчи ва хабардордир» (Ҳужурот, 13).

Ер юзидаги барча дин, тузум ёки фалсафа инсонларни табақага ажратганида уларнинг бойликлари, насаб ва амалларига қараган. Ислом дини эса, кишиларнинг тақводорларигина азиз ва мукаррам эканини илоҳий Калом билан исботлади. Ислом дини келгунича инсонийлик даражасидан маҳрум бўлган қора-ҳабаш қул Билол имони ва тақвоси билан саҳобий, мўьтабар инсон даражасига етди. Аллоҳ Расули (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг муаззини, деган шарафли унвонга сазовор бўлди.

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан “Кишиларнинг ҳурматлиси ким?” деб сўралганида, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Уларнинг тақволиси”, дедилар. “Бу ҳақда сўрамаяпмиз”, дейишди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ундай бўлса, Халилуллоҳ ўғли, пайғамбар ўғли, пайғамбар набираси, Аллоҳ пайғамбари Юсуфдир”, дедилар. “Бу ҳақда сўрамаяпмиз”, дейишди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ундай бўлса, мендан араб қабилаларини сўраяпсизларми? Жоҳилиятдаги яхшилари Исломдаги яхшиларидир. Агар (шариат аҳкомларини билиб) фақиҳ бўлса”, дедилар» (Имом Бухорий ва Муслим).

Аллоҳ таоло мусулмон кишининг тақво туфайли улуғ мартабаларга эришиши ва жаннатга киришини ваъда қилади:

﴿۞وَسَارِعُوٓاْ إِلَىٰ مَغۡفِرَةٖ مِّن رَّبِّكُمۡ وَجَنَّةٍ عَرۡضُهَا ٱلسَّمَٰوَٰتُ وَٱلۡأَرۡضُ أُعِدَّتۡ لِلۡمُتَّقِينَ١٣٣﴾

«Раббингиздан (бўлувчи) мағфиратга ва кенглиги осмонлару Ерга тенг, тақводорлар учун тайёрлаб қўйилган жаннат сари (солиҳ амаллар қилиш билан) шошилингиз» (Оли Имрон, 133).

Муфассирлар оятдаги “жаннат сари шошилинглар” деган сўздан мурод, – “беш вақт намозни ўз вақтида адо этиш, тоат, ихлос, тавба, жума намозини канда қилмаслик ва жамоатга эътибор бериш”, деган (“Тафсири Насафий”, 1-жилд. 182-бет).

Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ, Сендан ҳидоят, тақво, иффатни ва беҳожат бўлишни сўрайман”, деганлар» (Имом Муслим).

Яна бир ояти каримада бундай марҳамат қилинади:

﴿ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي ٱلسَّرَّآءِ وَٱلضَّرَّآءِ وَٱلۡكَٰظِمِينَ ٱلۡغَيۡظَ وَٱلۡعَافِينَ عَنِ ٱلنَّاسِۗ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ١٣٤ وَٱلَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَٰحِشَةً أَوۡ ظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ ذَكَرُواْ ٱللَّهَ فَٱسۡتَغۡفَرُواْ لِذُنُوبِهِمۡ وَمَن يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ إِلَّا ٱللَّهُ وَلَمۡ يُصِرُّواْ عَلَىٰ مَا فَعَلُواْ وَهُمۡ يَعۡلَمُونَ١٣٥ أُوْلَٰٓئِكَ جَزَآؤُهُم مَّغۡفِرَةٞ مِّن رَّبِّهِمۡ وَجَنَّٰتٞ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَاۚ وَنِعۡمَ أَجۡرُ ٱلۡعَٰمِلِينَ١٣٦﴾

«Улар (мазкур тақводорлар) фаровонлик ва танглик кунларида ҳам хайр-садақа қиладиган, ғазабларини ютадиган, одамларни (хато ва камчиликларини) афв этадиганлардир. Аллоҳ эзгулик қилувчиларни севар. Улар бирор фаҳш иш қилиб қўйсалар ёки ўзларига зулм қилиб қўйсалар, (дарҳол) Аллоҳни эслаб, истиғфор айтадилар. Ваҳоланки, гуноҳларни фақат Аллоҳгина мағфират этар. Яна, улар била туриб, қилмишларида давом этмайдиган кишилардир. Айнан уларнинг мукофотлари – Парвардигорларидан мағфират ва остидан анҳорлар оқиб турувчи жаннат боғлари бўлиб, ўша жойда абадий бўлурлар. (Солиҳ) амал қилувчиларнинг мукофоти нақадар яхши!» (Оли Имрон, 134–136)

Юқоридаги оятларда “фаровонлик ва тангликда ҳам хайр-садақа қилувчилар” деб, тақводорларнинг сифатлари баён этилди. Ҳар доим эҳсон қилиш ҳамманинг қўлидан келавермайди. Чунки эҳсон қилиш мардларнинг иши, ихлосли кишиларнинг амаллари бўлиб, баъзан кишига малол ҳам келади. Лекин ҳақиқий тақводорлар эҳсон қилишдан асло оғринмайди. Энг улуғ амал ҳисобланган эҳсон орқали жамиятда тенглик пайдо бўлади (“Тафсири Наса­фий”, 1-жилд, 182-бет).

Шунингдек, ғазаблари келганда уни билдирмасдан, ютиб юборадиган кишилар ҳам тақводорлардир.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “مَن كَظِمَ غَيظًا وهو يَقدِر على انفاذِهِ مَلَأَ اللهُ قَلبَهُ أَمْنًا وإيمانًا”

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким ғазаби келганда уни сўндира олса, Аллоҳ унинг қалбини имон ва ишончга тўлдиради”, деганлар (“Тафсири Насафий”, 1-жилд, 182-бет).

Мусулмон киши иложи борича юқоридаги сифатларни ўзида мужассам этишга ҳаракат қилади ва натижада, Аллоҳ ваъда қилган мукофотларни қўлга киритади.

Шоир айтганидек:

Ноинсоф, нокас-ла дўст бўлма ҳаргиз,

Тақводор, зокир-ла ҳаётинг тўкис.

ҚУРЪОНИ КАРИМ ТИЛОВАТИ ФАЗИЛАТИ

Абу Зарр (розияллоҳу анҳу) Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг “Аллоҳга тақво қил”, деган васиятларига қаноатланмай: “Зиёда қилинг, ё Расулуллоҳ” деб сўради. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Қуръон тиловати ва Аллоҳ зикрини ўзингга вазифа қилиб ол, чунки бу сен учун ер юзида нур, осмонда эса захирадир”, дедилар.

Қуръони каримда бундай дейилади:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَتۡلُونَ كِتَٰبَ ٱللَّهِ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِيَةٗ يَرۡجُونَ تِجَٰرَةٗ لَّن تَبُورَ٢٩ لِيُوَفِّيَهُمۡ أُجُورَهُمۡ وَيَزِيدَهُم مِّن فَضۡلِهِۦٓۚ إِنَّهُۥ غَفُورٞ شَكُورٞ٣٠﴾

«Аллоҳнинг Китобини тиловат қиладиган, намозни баркамол адо этадиган ва Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан махфий ва ошкора эҳсон қиладиган зотлар сира касод бўлмайдиган тижоратдан (ажру савоб бўлишидан) умидвордир. Зеро, (Аллоҳ) уларнинг ажрларини комил қилиб берур ва Ўз фазлини уларга янада зиёда қилур. Албатта, У мағфиратли ва ўта шукр қилувчидир» (Фотир, 29–30).

Қуръони карим Аллоҳ таолонинг каломидир. Аллоҳ таоло айтади:

«Унга олдидан ҳам, ортидан ҳам (ҳеч қандай) ботил (ноҳақлик) келмас. (У) ҳикмат ва ҳамд эгаси (томони)дан нозил қилингандир» (Фуссилат, 42).

Қуръон Аллоҳ таолонинг энг улуғ мўъжизаси бўлиб, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га нозил қилинган сўнгги илоҳий китоб, боқий ҳужжат, қатъий далил, мустаҳкам ақидадир. Келинг, яхшиси Қуръон тиловати фазилатлари ҳақидаги ҳадислар билан танишайлик. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Унда сиздан олдинги ва кейингиларнинг хабари бор, ораларингиздаги ҳукмлар бор, у чиндир, ҳазил эмас. Ким уни тарк этса, Аллоҳдан қисматини олади, ундан бошқасидан ҳидоят истаганни Аллоҳ залолатга дучор қилади, у Аллоҳнинг мустаҳкам арконидир. У ҳикматли зикрдир, у тўғри йўл бўлиб, фикрларни оғдирмайди, тиллар у билан мавҳумликка учрамайди, уламолар ундан тўймайди, раддияларнинг кўплиги туфайли хулқлар бузилмайди, унинг ажойиботлари туганмас, уни ҳатто жинлар ҳам эшитади. Ким у билан гапирса, тўғри сўзлабди, ким унга амал қилса ажр олади, ким у билан ҳукм қилса, адолат қилади ва ким унга чақирса, тўғри йўлга ҳидоят қилинади”, дедилар (Имом Термизий ривояти).

Шунинг учун Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Қуръон тиловат қилишни тавсия этдилар ва унга тарғиб қилдилар. Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинган ҳадиси шарифда бундай дейилади:

عن عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مَسْعُودٍ قال: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:“مَنْ قَرَأَ حَرْفًا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فَلَهُ بِهِ حَسَنَةٌ وَالْحَسَنَةُ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا لَا أَقُولُ “ﭑ” حَرْفٌ وَلَكِنْ أَلِفٌ حَرْفٌ وَلَامٌ حَرْفٌ وَمِيمٌ حَرْفٌ”

«Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким Аллоҳнинг Китобидан бир ҳарф ўқиса, шу бир ҳарф учун унга савоб ёзилади. Савоб эса ўн баробар кўпайтириб берилади. “Алиф, лам, мим”ни бир ҳарф демайман, балки алиф – бир ҳарф, лам – бир ҳарф, мим – бир ҳарф”, дедилар» (Имом Термизий).

Бошқа бир ҳадисда бундай дейилади: “Қуръон ўқинг! Зеро, Қуръон ўз ўқувчиларини қиёмат куни шафоат қилади” (Имом Муслим ривояти). Ва яна: “Қуръон ўқилган уй худди ердагиларга юлдуз кўрингани каби осмон аҳлига кўрсатилади”, дейилган (Имом Байҳақий ривояти).

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким Аллоҳга йўлиқишни умид қилса, Аллоҳ аҳлини ҳурмат-иззат қилсин”, дедилар. Саҳоба­лар: “Ё Расулуллоҳ, Аллоҳнинг ҳам аҳли бўладими?” деб сўрашди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ҳа”, дедилар. “Ё Расулуллоҳ, улар кимлар?” деб сўрашганида, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Улар Қуръон ўқувчилардир. Огоҳ бўлинглар, ким уларни иззат-икром қилса, Аллоҳ уни икром қилади ва жаннатга киритади. Ким уларни хорласа, Аллоҳ уни хорлайди ва дўзахга киритади. Эй Абу Ҳурайра! Аллоҳнинг даргоҳида Қуръон ҳофизидан ҳурматлироқ кимса йўқдир. Аллоҳ ҳузурида Қуръон ҳофизи пайғамбардан бошқа барча инсонлардан икромлироқдир”, дедилар.

Анас ибн Молик (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Пайғамбар (алайҳиссалом): “Сизларга қиёмат кунида умматимнинг энг афзали кимлигини билдирайми?” дедилар. “Ҳа, ё Расулуллоҳ!” дейишди саҳобалар. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Улар Қуръон ўқувчилардир. Қиёмат кунида Аллоҳ: “Эй Жаброил! Ким Қуръон ўқиган бўлса, турсин, деб нидо қил”, дейди. Жаброил (алайҳиссалом) уч марта нидо қилади. Шунда улар саф-саф бўлиб, Аллоҳ ҳузурида туришади. Аллоҳ уларга: “Ўқинглар ва овозларингни кўтаринглар”, дейди. Улардан ҳар бири Аллоҳ Қуръонидан илҳомлантирганича ўқийди. Ким ўқиса, овози, оҳанги, хушуси, тадаббурига кўра даражаси кўтарилади. Сўнгра Аллоҳ: “Эй аҳлим! Дунёда ким сизларга яхшилик қилганини биласизларми?” дейди.“Ҳа”, деб жавоб беришади улар. Шунда Аллоҳ айтади: “Маҳшарга боринглар! Ким уларни таниса, ўзлари билан бирга жаннатга олиб кирсин!” дедилар».

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай марҳамат қилганлар: «Исро кечасида Аллоҳ менга айтди: “Эй Муҳаммад! Умматингизга буюринг, уч тоифа одамларни иззат-икром қилишсин: ота-оналарини, олимларни ва Қуръон ҳофизларини. Эй Муҳаммад! Умматингизни огоҳлантиринг, ким уларни ёмон кўрса ва хорласа, унга Менинг ғазабим қаттиқ бўлади. Эй Муҳаммад! Аҳли Қуръон менинг аҳлимдир. Дунё аҳлига икром қилганимдан уларни дунёда сизнинг ҳузурингизга қўйдим. Агар Қуръон уларнинг қалбларида ўрнашмаганида эди, дунё аҳлини ҳалок қилган бўлардим. Эй Муҳаммад! Ҳофизи Қуръонлар қиёмат куни азобланмайди ва ҳисоб-китоб қилинмайди. Эй Муҳаммад! Жаннат уч тоифага муҳтождир: сизга ва сизнинг саҳобаларингиз Абу Бакр билан Умарга ҳамда ҳофизи Қуръонга”».

Бошқа бир ўринда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сизларнинг энг яхшиларингиз Қуръонни ўрганиб, бошқаларга ўргатганларингиздир”, деганлар.

Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳу) Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан ривоят қилади: «У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ Қуръони карим билан баъзи қавмларнинг мартабасини кўтаради, баъзи қавмларни хор қилади”, дедилар».

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳадиси қудсийда марҳамат қиладилар: «Аллоҳ таоло айтди: “Кимники Қуръон ўқиш Мени зикр этиш ва дуо қилишдан машғул этиб қўйса, Мен унга Мендан илтижо қилиб сўраётганларга бераётганимдан ҳам афзалини бераман”. Аллоҳ каломининг бошқа каломлардан афзаллиги Аллоҳ­нинг Ўз махлуқотидан афзаллиги кабидир».

Анас (розияллоҳу анҳу) ривоят қилишича, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Қуръон ўқийдиган мўмин утружжа (лимон жинсидан бўлган бир мева)га ўхшайди, ҳиди ҳам хушбўй, таъми ҳам ширин, Қуръон ўқимайдиган мўмин хурмога ўхшайди, таъми ширин, ҳиди йўқ. Қуръон ўқийдиган фожир райҳонга ўхшайди, таъми аччиқ, ҳиди хушбўй. Қуръон ўқимайдиган фожир аччиқ тарвузга ўхшайди, таъми аччиқ, ҳиди йўқ. Солиҳ суҳбатдош мушк сотувчига ўхшайди, агар у билан ўтирсанг, мушкидан бермаса ҳам, ҳиди сенга уриб қолади. Ёмон суҳбатдош босқончига ўхшайди, агар унинг ёмонлиги сенга тегмаса ҳам, унинг тутуни уриб қолади”, дедилар (Абу Довуд).

Яна бир ўринда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким бир мўминдан дунё қийинчиликлари, мусибатларидан бирини аритса, Аллоҳ ундан қиёмат куни қийинчиликларидан бирини аритади. Ким бир қийналган одамнинг мушкулини осон қилса, Аллоҳ дунё ва охиратда унинг мушкулини осон қилади. Ким бир мусулмоннинг айбини беркитса, Аллоҳ дунё ва охиратда унинг айбини беркитади. Банда, модомики, биродари хизматида экан, Аллоҳ унинг хизматида бўлади. Ким илм талаб қилиб йўлга чиқса, Аллоҳ унга жаннат йўлини осон қилиб қўяди. Модомики, бир жамоат Аллоҳнинг масжидларидан бирига йиғилиб, Аллоҳнинг китобини тиловат қилишса ва уни ўрганишса, уларга хотиржамлик тушади ва раҳмат ўраб олади, атрофларида фаришталар жамланади, Аллоҳ ўз ҳузуридагиларга уларни зикр қилади”, дедилар.

Жобир ибн Абдуллоҳ (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Уҳуд шаҳидларининг ҳар иккитасини бир қабрга қўйганлар. Аввал: “Буларнинг қай бири Қуръонни кўпроқ ёд билар эди?” деб сўрар, сўнг қайси маййитни кўрсатишса, ўшани лаҳадга олдин қўйдирар эдилар» (Имом Бухорий).

Ибн Умар (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан: “(Ҳасад қилиш мумкин эмас, аммо) икки кишига ҳасад қилса бўлур: Аллоҳ унга Қуръон илмларини берган бўлиб, кечаю кундуз уни тиловат қилиб, шу асосда иш тутувчи кишига; Аллоҳ унга ҳалол мол-дунё ато этган бўлиб, ўз бойлигини кечаю кундуз инфоқ-эҳсон қилаётган кишига”, дедилар» (Имом Бухорий ва Имом Муслим).

Анас ибн Молик (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Уйларингизни намоз ва Қуръон тиловати билан мунаввар қилинглар”, дедилар» (Имом Байҳақий).

Нўъмон ибн Башир ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Умматимнинг энг афзал ибодати Қуръон тиловатидир”, дедилар (Имом Байҳақий).

Али ибн Абу Толиб (розияллоҳу анҳу) айтади: “Эй Қуръон (ёхуд илм)ни кўтарувчилар, илмингизга амал қилинг, билганига амал қилган ҳақиқий олимдир ва унинг амали илмига мувофиқдир. Сизлардан кейин бир қавм келади, улар илмни кўтариб юради, аммо илмлари елкаларидан тепага кўтарилмайди, амаллари илмларига, айтган гаплари дилларидагига тескаридир. Улар ҳалқа-ҳалқа бўлиб ўтиради, лекин ораларидан фитна чиқиши сабабли бир-бирларидан ғазабланиб, мажлисни тарк этади. Уларнинг ўша ўтиришларидаги амаллари Аллоҳ таолога кўтарилмайди”.

Имом Шофиъий (раҳматуллоҳи алайҳ): “Одамлар ушбу илм (яъни Қуръон)нинг бирор ҳарфини ҳам қолдирмай ўрганишлари­ни хоҳлардим”, деган. Бу ўринда Қуръон ёки илмни бирор ҳарфини ҳам қолдирмасдан яхшилаб ўрганишга тарғиб қилинмоқда.

Энг аввало, Қуръон ўқувчи киши ихлосли бўлиши, Қуръон одобларига тўлиқ амал қилиши лозим. Тиловат асносида ўзини Аллоҳ таолога муножот қилаётгандек тутиши ва Аллоҳни кўриб тургандек ҳолатда бўлишини уламолар тавсия этади. Гарчи у кўрмаса ҳам, Аллоҳ таоло уни кўриб турувчидир.

Қуръон тиловатининг қуйидаги шартлари мавжуд:

Қироат қилишдан олдин таҳоратли бўлиш суннат амали ҳисобланади. Чунки Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) таҳоратсиз Қуръон ўқишни хуш кўрмас эдилар. Бу хусусда ҳадиси шарифлар бисёр. Агар сув топмаса, таяммум қилади. Жунуб (одам) ва ҳайз кўрган аёлнинг бир ёки унинг ярмича оятни ўқиши ҳаромдир. Аммо ҳарфларни талаффуз қилмасдан уни қалбдан ўтказсалар бўлади, шунингдек, улар Мусҳафга назар солсалар ҳам жоиз. Жунуб киши ва ҳайз кўрган аёл тасбеҳ, таҳлил, таҳмид, такбир айтиши ва Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавот йўллаши мумкин. Бунга уламолар иттифоқ қилган.

Қуръон ўқувчи тоза ерда ўтириши суннат ҳисобланади, масжид бўлса яна ҳам яхши. Қироат қилиш учун пок ва тоза жой танланиши лозим. Шунинг учун кўпгина уламолар “масжидда қироат қилиш мустаҳабдир” деган, чунки у ер доимо озода бўлади, бошқа бир тарафдан масжиднинг ҳурмати ва шарафини ҳам эътиборга олмоқ лозим.

Қиблага қараб ўтириш мустаҳаб. Намоздан ташқарида ҳам қиблага юзланиб тиловат қилиш мустаҳабдир. Ҳадиси шарифда: “Мажлисларнинг энг яхшиси қибла томонга қараб ўтирилганидир”, дейилган. Қуръон ўқувчи сокин ва виқор билан, бошини қуйи солиб, худди устози олдида одоб сақлаб турган шогирддек ўтириши лозим. Қироатни туриб ёки тўшакда ётган ҳолда ҳам қилса бўлади, лекин ўтириб қироат қилиш афзалдир.

Қуръон ўқишдан олдин “Истиъоза ва басмала”ни айтиш суннат.

Мисвок тутиб, оғизни поклаш лозим, чунки оғиз қон ёки бошқа нарсалар билан кирланган бўлса, уни ювиб ташламасдан олдин Қуръон тиловат қилиш кариҳ (ёмон) саналади.

Қуръонни чиройли ўқиш ҳам суннат ҳисобланади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Қуръонни аниқ-аниқ, ҳарф-ҳарф қилиб ўқир эдилар. Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

﴿أَوۡ زِدۡ عَلَيۡهِ وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِيلًا٤﴾

«Ёхуд унга (бир оз вақт) қўшинг (ярмидан кўпроғида ухланг) ва Қуръонни “тартил” билан (дона-дона қилиб) тиловат қилинг!» (Муззаммил, 4)

Қуръонни чуқур ўйлаб, тафаккур қилиб, унинг улуғлигини англаб ўқиш лозим. Чунки у билан диллар яйрайди, қалблар нурафшон бўлади, Бу ҳақда бундай дейилади:

﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَ أَمۡ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقۡفَالُهَآ٢٤﴾

«Ахир, улар Қуръон (оятлари) ҳақида фикр юритмайдилар­ми?! Балки дилларида “қулфлари” бордир?!» (Муҳаммад, 24)

Қуръон ўқишни ният қилмаган ҳолда мусибат етган пайтда “Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожиъун” дейиш, уловга минилаётганда “Субҳаналлазий саххоро лана ҳаза ва ма кунна лаҳу муқринийн” деб айтиш ва дуо қилаётган пайтда Қуръон ўқишни ният қилмаган ҳолда “Роббана атина фид дуня ҳасанатан ва фил ахироти ҳасанатан ва қина азабан нар” дейиш ҳам жоиздир.

Абу Майсара бундай дейди: “Аллоҳ зикри фақат пок жойда қилинади”.

Йўлда ёки сафарга кетаётганда қироат қилиш, агар қироат қилаётган одам адашиб кетмаса, жоиздир. Агарда қироатда хаёли чалғиса ёки янглишса, у ҳолда йўлда тиловат қилиш макруҳ. Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мудроқ ҳолдаги кишини қироат қилишдан қайтарганлар, чунки бунда одам адашиб, хато қироат қилиб қўйиши мумкин.

Қуръон ўқишда йиғлаш, агар йиғлашга қодир бўлмаса хушу ва синиқлик билан қироат қилиш керак.

Қуръон ўқилаётган жойда гапирмасдан фақат тиловатни эшитиш лозим.

Сажда оятлари келганда сажда қилиш шарт. Чунки сажда ояти ўқилганда сажда вожиб бўлади. Бу ҳақида ҳадиси шарифда бундай дейилган:

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ:«إِذَا قَرَأَ ابْنُ آدَمَ السَّجْدَةَ فَسَجَدَ اعْتَزَلَ الشَّيْطَانُ يَبْكِى يَقُولُ: “يَا وَيْلَهُ! أُمِرَ ابْنُ آدَمَ بِالسُّجُودِ فَسَجَدَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَأُمِرْتُ بِالسُّجُودِ فَأَبَيْتُ فَلِىَ النَّارُ”»

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Агар одам боласи сажда оятини ўқиб, сажда қилса, шайтон ундан узоқлашиб йиғлайди ва: “Ҳолимга вой бўлсин! Одам боласи саждага буюрилиб, сажда қилди ва унга жаннат бўлди. Мен ҳам сажда қилишга буюрилдим ва бош тортдим, менга дўзах бўлади”, дейди», дедилар (Имом Муслим).

Қуръонга қараб ўқиш ёддан ўқишдан кўра афзалдир. Чунки қараб ўқиш ибодат ҳисобланади.

Қуръон қироати учун энг афзал вақт намоз ичида ўқиш, тунда ўқиш ва туннинг охирги ярмида ўқишдир. Шом билан хуфтон орасида ҳамда тонгда ўқиса ҳам бўлади.

Кунлардан арафа куни, жума, душанба ва пайшанба кунлари Қуръон ўқиш афзал ҳисобланади.

Ўн кунликлардан Рамазоннинг охирги ўн кунлиги, Зулҳижжа ойининг биринчи ўн кунлигида ўқиш лозим.

Ойлардан энг афзали Рамазон ҳисобланади. Зеро, Рамазон ойи бежизга Қуръон ойи, деб аталмаган.

Энг афзали Қуръон қироатини жума куни бошлаб, келаси пайшанба кечаси хатм қилиш мақсадга мувофиқдир. Чунки Усмон ибн Аффон (розияллоҳу анҳу) доим шундай қилган.

Қуръон хатм қилинадиган куни рўза тутиш суннат ҳисобланади. Анас ибн Молик (розияллоҳу анҳу) Қуръонни хатм қиладиган куни рўза тутиб, оиласи даврасида дуо қилганини Имом Табароний ривоят қилган.

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

ЗИКРНИНГ ФАЗИЛАТИ

ОЯТЛАРДАН ЗИКР ҲАҚИДА

Ҳасад бошқа бировдаги неъматнинг кетишини орзу қилишдир. Бу хатарли ижтимоий иллат бўлиб, ота-она, тарбиячилар болалар гўдаклигиданоқ унга қарши даволаш чораларини кўриб бормасалар, шубҳасиз, хатарли таъсир ва ёмон натижа намоён бўлади. Ҳасад бир қарашда кўзга ташланавермайди. Шунинг учун одамлар фарзандларини “бундай қусурдан холи” деб, яхши гумон қилади. Шу боис тарбияга масъул кишилар болани зийраклик билан кузатиб, ундаги ҳасад туйғусини тўғри тарбия бериш ва ҳикмат ёрдамида даволашлари, бартараф қилишлари вожиб. Бундай усул салбий натижа, қийинчилик ва руҳий касалликларнинг олдини олади. Ҳасаддан сақланиш, уни даволаш ёки таг-томири билан йўқ қилиш йўлларини баён қилишдан олдин фарзандда ҳасад, қизғаниш, кўролмаслик оловини ёқадиган сабаблар хусусида сўз юритиш тўғрироқ бўлади. Бу сабаблар қуйидаги ҳолатларда мужассам ифодасини топади:

– фарзанднинг ўз оиласида муҳаббат, мулойимлик каби баъзи имтиёзларни йўқотишдан қўрқиши. Хусусан, оилада янги фарзанд туғилганда, катта фарзанд чақалоқ бутун меҳр-муҳаббатни ўзига қаратиб олади, деб тасаввур этади;

– фарзандларнинг бирини зийрак, бошқасини анқов деб сифатлашга ўхшаш нисбатлар бериш;

– фарзанднинг бирига аҳамият бериб, бошқасини эътиборсиз қолдириш. Бир болани кўтариб, ўйин-кулги, ҳадялар билан сийлаб, бошқасини қўрқитиб, ғамхўрлик ва ҳадялардан маҳрум этиш сингари вазиятлар. Севимли фарзанди етказган ёмонлик ва азиятлардан кўз юмиб, бепарво бўлиш ва бошқа фарзанди содир этган озгина хато учун жазолаш;

– ўзи камбағал, етишмовчилик билан яшаётгани ҳолда, фарзандини моддият бобида бекаму кўст, бой-бадавлат қариндошлари ичига қўйиш. Шу сингари яна бошқа кўп сабаблар фарзандга ёмон таъсир кўрсатиб, уни руҳий хасталик, худбинлик ва ижтимоий очкўзлик сари етаклаши мумкин. Уйқусизлик, ўз-ўзига ишонмаслик ва нафратланишга ўхшаш руҳий заифликлар ҳам шундан келиб чиқади.

Ислом дини очиқ ҳасадни ҳикматли тарбия асослари билан муолажа қилади. Тарбиячининг бундай муолажаси, албатта, фарзандларнинг ўзаро дўстлик, иноқлик, муҳаббат ва софликда улғайишларига ёрдам беради. Қалбларида бошқаларга ёрдам бериш, яхшилик қилиш ва меҳрибон бўлиш туйғуларини жамлашларига олиб келади. Ҳасадни даволашдаги тарбиявий усуллар қуйидаги ишларда мужассамлангандир:

Ҳасадни даволаш йўллари

1. Фарзандга муҳаббатини сездириб туриш. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) шундай қилар эдилар ва асҳобларини ҳам шунга буюриб, қизиқтириб, амал қилишларини назорат этардилар. Мана, баъзи мисоллар:

Имом Термизий ва бошқалар Абдуллоҳ ибн Бариддан, у киши оталаридан ривоят қилади. У киши айтадилар: «Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) хутба ўқиётганларида Ҳасан ва Ҳусан (розияллоҳу анҳум) иккалалари қизил кўйлак кийган ҳолда юриб келиб, қоқилиб йиқилдилар. Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) тушиб икковини кўтариб олдилар ва олдиларига қўйиб:

وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّمَآ أَمۡوَٰلُكُمۡ وَأَوۡلَٰدُكُمۡ فِتۡنَةٞ

«...мол-мулкларингиз ва фарзандларингиз фитна (гуноҳ, азоб ва машаққат манбаи)дир», деб (Анфол, 28) ўқидилар-да, сўнгра: “Бу икки гўдакнинг юриб келиб, қоқилиб йиқилганини кўриб, сабр қилолмадим ва сўзимни кесиб (тугатмай) уларни кўтардим”, дедилар».

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Ҳасан ва Ҳусайн (розияллоҳу анҳумо) билан бирга ўйнаб, қўллари ва тиззалари билан юрдилар, улар эса икки томонидан осилиб олишди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) юриб: “Қандай яхши сизларнинг туяларингиз ва сизлар қандай яхши тенгсизлар”, деб айтдилар. Яъни, сизлар менга тенгсизлар, сизларни мен тенг кўраман, деган маънода.

Имом Бухорий “Ал-Адаб ал-Муфрад”да Ойша онамиздан (розияллоҳу анҳо) ривоят қилади. У киши айтади: «Бир аъробий Пайғамбаримизга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) келиб: “Гўдакларингизни ўпасизларми, биз ўпмаймиз”, деди. Шунда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ қалбингдан раҳматини олиб қўйган бўлса, мен нима ҳам қила олардим”, дедилар».

Имом Бухорий Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларида Ақраъ ибн Ҳобис Таймий ўтирганида Ҳасан ибн Алини ўпдилар. Шунда у: “Менинг ўнта болам бор, улардан бирортасини ўпганим йўқ”, деди. Бас, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) унга қарадилар ва: “Раҳм қилмаганга раҳм қилинмас”, дедилар. Имом Бухорий “Ал-Адаб ал-Муф­рад” китобида Анас ибн Моликдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Бир аёл Ойша (розияллоҳу анҳо) ҳузурига келди. Ойша (розияллоҳу анҳо) унга уч дона хурмо берди. У ҳар бир боласига бир донадан хурмо бериб, ўзига бир дона олиб қолди, иккала боласи хурмони еб бўлиб онасига қарашди. Шунда аёл хурмони иккига бўлиб, болаларига яримтадан берди. Ойша (розияллоҳу анҳо) воқеани Пайғамбаримизга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) сўзлаб берди. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Нимага бу сени ажаблантиради? Батаҳқиқ, аёлнинг фарзандларига меҳрибонлигидан Аллоҳ унга ҳам меҳрибон бўлади”, дедилар.

Янги фарзанд дунёга келган вақтда унинг акаси ёки опасида ҳасад уйғонишининг олдини олиши лозим бўлган эҳтиёт чораларига доим эътибор қаратмоқ керак. Хусусан, буни тарбиячилар ва оналар унутмасликлари лозим. Эҳтиёт чорасини янги фарзанд туғилишидан бир неча ой олдиндан кўриб бориш лозим.

Янги гўдакни кийинтириш, чўмилтириш, таом едиришда акаси (ёки опаси) ёрдам беришига имконият яратишда зарар йўқ. У гўдак билан бирга ўйнашига рухсат бериш ҳам фойдали бўлиши мумкин, лекин у гўдакка озор бериб қўймаслиги учун доим назорат қилиш керак. Она янги фарзандини эмизиш учун қўлга олганида, ота гўдакнинг акаси билан ўйнаб туриши ёки у билан суҳбатлашиб, меҳр-муҳаббатини билдириши мустаҳабдир. Мақсад севимлилик, маҳбублик, меҳр улашиш бобида ака гўдак билан тенг эканини билдиришдир. Буларни улуғ тарбиячи (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) юқорида айтиб ўтганимиз бир неча ҳадисларда баён қилганлар. Шундай экан, тарбиячилар фарзандлари ўзаро муҳаббатли, бир-бирига ёрдам берувчи ва очкўзлик, нафрат, худбинликдан холи бўлишларини хоҳласалар, улуғ муаллим Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) йўлларидан юрсинлар.

2. Фарзандлар ўртасида одил бўлиш. Маълумки, ота-она фарзандлар ўртасида муомалада тенг, ҳадялар улашишда одил бўлса, улар ҳасадни билмайди, қалбида очкўзлик ва адоват офатларига ҳам ўрин қолмайди, ака-укалар ўзаро муҳаббатда ва бир-бирини тушуниб яшайдилар.
3. Ҳасад уйғотувчи сабабларни бартараф қи­лиш. Ота-она, мураббий фарзанд тарбиясида доно бўлиши керак. Бу ёш қалбдаги очиқ ҳасадни йўқ қилишда энг фойдали воситадир. Оилада янги меҳмон дунёга келгач, катта фарзанд ўзини ота-онанинг эътибори, меҳр-муҳаббатидан четда қолгандек ҳис этмаслиги керак. Агар шундай ҳолат юз берса, бас, ота-она бор кучини фарзандини аввалгидек яхши кўришларини билдиришга сарфлаши лозим. Ота-она фарзандларидан бирини аҳмоқликда айбласа ёки ҳақорат сўзлари билан нафсониятига тегса, унинг қалбида ҳасад ва очкўзлик учқунини пайдо қилади. Шундай экан, мураббийлар озорли, аччиқ сўзлардан тилини сақлашлари лозим. Ота-оналар доимо огоҳ бўлишсин, фарзандни ҳасадчи бўлиб қолишдан сақлашсин. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳасад борасида бундай дейдилар: “Ҳасаддан сақланинг, чунки ҳасад яхшиликларни олов ўтинни егандек ейди”.

Табароний ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Инсонлар доим яхшиликда бўладилар, модомики ҳасад қилмасалар”, дедилар. Сўнг яна: “Ҳасадчи мендан эмас”, дедилар. Фарзанддаги ҳасадни муолажа қилишда ота-оналар ва мураббийлар бу тарбия қонун(асос)ларига муҳтождир. Шубҳасиз, агар улар ўзларига шу қоидани дастуруламал деб билсалар ва ўша қоидаларни турмушга татбиқ этсалар, фарзандлар софдил, беғараз ва ихлосда вояга етадилар.

4. Очиқ ғазаб. Ғазаб – руҳий ҳолат. Гўдак очиқ ғазабни ҳаётининг аввалидаёқ сезади ва умрининг охиригача унга ҳамроҳ бўлади. Очиқ ғазаб инсонга туғилганиданоқ ҳамроҳ экан, унинг ҳар қандай кўринишини жирканч ва ёмон иллат деб баҳолаш хатодир. Чунки Аллоҳ таоло инсонни яратганида унга сезги ва ҳис-туйғу ато этди. Бу етук ҳикмат ва ижтимоий манфаат учундир.

Ғазабнинг фойдалари

Инсон ўзини ҳимоя қилиши, динини ва обрў-эътиборини муҳофаза қилиши, Ватанини душманлардан ва фитналардан муҳофаза этиши керак. Агар инсонда очиқ ғазаб бўлмаса, у Аллоҳ ҳаром қилган ҳукмларга амал қилмаётганларга ёки Ислом динини ҳақоратлаётганларга, Ватан душманларига қарши ғазаб ва нафрат қилмаган бўларди. Шубҳасиз, бундай нафрат ўз ўрнидаги ғазабдир. Баъзи ҳолларда бундай ғазаб Расулуллоҳда (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳам кузатилган.

Имом Бухорийнинг “Саҳиҳ” китобида келтирилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларига Аллоҳ ҳаддини қоим қилишдан қайтариш учун бир киши шафоатчи бўлиб келганида, у зот ғазабландилар ва юзларида ғазаб чизиқлари пайдо бўлди. Сўнгра қуйидаги сўзларни айтдилар: “Сизлардан аввалги қавм улуғлари ўғрилик қилганида жазоламай, заифлари ўғрилик қилганида уларга жазо (ҳад) қоим қилиб, ҳалок бўлди. Аллоҳга қасам, агар Муҳаммаднинг қизи Фотима ўғрилик қилса, албатта унинг қўлини кестираман”».

Табароний Анасдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: “Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўзлари учун ўч олганларини кўрмаганман. Фақат Аллоҳга ҳурматсизлик қилганлардан ўч олганлар. Агар Аллоҳга бирон киши осий бўлса, унга қаттик ғазаб қилардилар. У кишига иккита иш тўғри келса, енгилроғини танлардилар. Агар унда Аллоҳнинг ғазаби, норизолиги бўлса, ундан энг узоқ одамлардан бўлар эдилар”.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) табиий, очиқ ғазабини яхши мақсадга йўналтирганларни ва ғазабини ютганларни, ғазабланганида ўзини тута олганларни мақтаганлар.

Имом Бухорий ривоят қилади: «Бир киши Расулуллоҳга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Менга насиҳат қилинг”, деди. У зот (алайҳиссалом): “Ғазаб қилма”, дедилар ва шу сўзни бир неча бор қайтардилар».

Имом Аҳмад “Муснад” китобида келтиради: «Ибн Умар (розияллоҳу анҳу) Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) сўрадилар: “Азиз ва улуғ Аллоҳ ғазабидан мени нима узоқ қилади?” У зот (алайҳиссалом): “Ғазаб қилма!” дедилар».

«Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким қодир бўлатуриб, ғазабини ютса, қиёмат куни Аллоҳ халойиқ олдида уни чақириб, “ҳури айн”дан бирини танлаш ихтиёрини беради”, дедилар» (Имом Бухорий ривояти).

Имом Бухорий ва Имом Муслим Ибн Масъуддан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сизлар қандай кишини паҳлавон биласизлар?” дедилар. Улар: “Ҳеч бир киши ундан ғолиб келмаганни”, дедилар. У зот (алайҳиссалом): “Йўқ, ғазабланганида ўзини тута оладиган киши паҳлавондир”, дедилар».

Шубҳасиз, Қуръони карим мўмин ва мўминаларни ғазабни ютишга ва ундан чиройли қайтаришга, жоҳиллардан юз ўгиришга ундайди. Чунки жамиятда муҳаббат ва дўстлик мукаммал бўлиши керак.

وَلَا تَسۡتَوِي ٱلۡحَسَنَةُ وَلَا ٱلسَّيِّئَةُۚ ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِي بَيۡنَكَ وَبَيۡنَهُۥ عَدَٰوَةٞ كَأَنَّهُۥ وَلِيٌّ حَمِيمٞ٣٤

«Яхшилик билан ёмонлик баробар бўлмас. Сиз (ёмонликни) гўзалроқ (муомала) билан даф этинг! (Шунда) бирдан сиз билан ўрталарингизда адоват бўлган кимса қайноқ (қалин) дўстдек бўлиб қолур» (Фуссилат, 34).

وَعِبَادُ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلَّذِينَ يَمۡشُونَ عَلَى ٱلۡأَرۡضِ هَوۡنٗا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ ٱلۡجَٰهِلُونَ قَالُواْ سَلَٰمٗا٦٣

«Раҳмоннинг (суюкли) бандалари ерда камтарона юрадиган, жоҳил кимсалар (бемаъни) сўз қотганида “Саломатлик бўлсин!” деб жавоб қиладиган кишилардир» (Фурқон, 63).

ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي ٱلسَّرَّآءِ وَٱلضَّرَّآءِ وَٱلۡكَٰظِمِينَ ٱلۡغَيۡظَ وَٱلۡعَافِينَ عَنِ ٱلنَّاسِۗ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ١٣٤

«Улар (мазкур тақводорлар) фаровонлик ва танглик кунларида ҳам хайр-садақа қиладиган, ғазабларини ютадиган, одамларни (хато ва камчиликларини) афв этадиганлардир. Аллоҳ эзгулик қилувчиларни севар» (Оли Имрон, 134).

Ёмон ғазабнинг кўриниши инсонга, унинг ақлига салбий таъсир кўрсатиб, жамият аҳиллигига ва бирдамлигига путур етказади. Ота-оналар, мураббийлар фарзанднинг илк болалик вақтидан то ўсмирлик ва балоғат ёшига етгунича бунга аҳамият беришлари керак. Боладаги ғазабни даволашнинг яхши йўли уни бу иллат сабабларидан йироқ қилиб, ўзида гўзал хулқ ва яхши одатлар пайдо қилишига шароит яратишдир. “Олдини олувчи бир дирҳам даволовчи кўп дирҳамдан яхши”, деган донолар.

Агар ғазабнинг сабаби очлик бўлса, мураббий болани ўз вақтида овқатлантиришга ҳаракат қилмоғи шарт. Чунки овқатни кечиктириш жисмоний ва руҳий касалликларга олиб боради. Қанчалаб мураббийлар қарамоғидаги болани вақтида тўйдирмай, гуноҳкор бўлишади.

Агар ғазабнинг сабаби касаллик бўлса, мураббий боланинг тиббий муолажаси тўғрисида жон куйдириб, унинг соғлигини тиклаш чораларини кўриши лозим. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кўрсатмаларига мурожаат қилайлик.

Имом Муслим ва Имом Аҳмад ривоят қилади: “Ҳар бир даврнинг давоси бор, агар даво етса, азиз ва улуғ Аллоҳ изни билан тузалар”.

Агар ғазабнинг сабаблари боланинг ҳақоратланиши ва хорланиши бўлса, мураббий тилини оғир ботадиган сўзлардан тиймоғи лозим, токи болада руҳий касаллик ва ғазаб ўрнашиб қолмасин. Шубҳасиз, бундай йўл тутиш гўзал тарбия ва яхшиликка ёрдамлашишдир.

Ибн Можа ибн Аббосдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Фарзандларингизга чиройли одоб беринг”, дедилар. Ибн Ҳиббон ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Фарзанднинг яхши бўлишига ёрдам кўрсатган отага Аллоҳ раҳм қилсин”, дедилар.

Агар бола ғазабининг сабаби ота-онага тақлид бўлса, ҳалимликда ва ғазабни ютишда, бардошлиликда ота-она фарзандга тўғри ўрнак бўлиши лозим. Аллоҳ таолонинг қуйидаги сўзига мувофиқ:

وَٱلۡكَٰظِمِينَ ٱلۡغَيۡظَ وَٱلۡعَافِينَ عَنِ ٱلنَّاسِۗ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ١٣٤

«...ғазабларини ютадиган, одамларни (хато ва камчиликларини) афв этадиганлардир. Аллоҳ эзгулик қилувчиларни севар» (Оли Имрон, 134).

Юқорида айтиб ўтилганидек, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) насиҳатларига мувофиқ: “...лекин ғазабланган вақтида ўзини тута олган паҳлавондир”.

Агар ғазабнинг сабаби фарзанд ҳузурида исрофгарчилик қилиш ва ҳаддан зиёд эркалаш бўлса, мураббийлар фарзандларга муҳаббатда тенг бўлишлари ва меҳрибонликда, нафақада ўртача бўлишлари керак.

Ҳазрат Али (розияллоҳу анҳу) айтганларига мувофиқ: “Яхши кўрганингни ўртача яхши кўр, бир кун ёмон кўрганингга айланиши; ёмон кўрганингни ҳам ўртача ёмон кўр, бир куни яхши кўрганингга айланиши мумкин”.

Имом Аҳмад ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Эрка қилиб ўстиришдан сақланинглар, чунки Аллоҳнинг бандалари эрка қилиб ўстирувчи эмас”, деб огоҳлантирганлар.

Агар бола ғазабининг сабаблари ҳазил-мазах ва лақаб тақиш сингари ярамас одатлар бўлса, мураббийлар бундай сабаблардан сақлансинлар, фарзандда ғазаб туйғуси илдиз отмаслиги жуда муҳим. Ёмон гумон қилиш, жосуслик, лақаб билан чақиришдан қайтаришда Қуръони карим энг улуғ тарбиячидир. Ҳужурот сурасида бундай дейилади:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَسۡخَرۡ قَوۡمٞ مِّن قَوۡمٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُونُواْ خَيۡرٗا مِّنۡهُمۡ وَلَا نِسَآءٞ مِّن نِّسَآءٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُنَّ خَيۡرٗا مِّنۡهُنَّۖ وَلَا تَلۡمِزُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَلَا تَنَابَزُواْ بِٱلۡأَلۡقَٰبِۖ بِئۡسَ ٱلِٱسۡمُ ٱلۡفُسُوقُ بَعۡدَ ٱلۡإِيمَٰنِۚ وَمَن لَّمۡ يَتُبۡ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ١١

“Эй мўминлар! (Сизлардан) бирор миллат (бошқа) бир миллатни масхара қилмасин! Эҳтимолки, (масхара қилинган миллат) улардан яхшироқ бўлса. Яна (сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасин)! Эҳтимол, (масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқ бўлса. Ўзларингизни (бир-бирларингизни) мазах қилмангиз ва бир-бирларингизўни лақаблар билан атамангиз! Иймондан кейин фосиқлик номи нақадар ёмондир! Кимки тавба қилмаса, бас, айнан ўшалар (гуноҳ ишлар билан ўзларига нисбатан) зулм қилувчилардир” (11-оят).

Фарзандга Пайғамбаримизнинг (соллаллоҳу алаҳи васаллам) гўзал ахлоқларидан таълим бериш ундаги ғазабни даволашда энг яхши таъсир қиладиган доридир. Ғазабни босишда қуйидагилар тавсия этилади:

Ғазаб келганида ҳолатни ўзгартириш. Имом Аҳмад ва бошқалар ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): “Биронтангиз ғазаблансангиз, тик турган бўлса, ўтирсин, агар ундан ғазаб кетмаса, ётиб олсин”, дедилар.

Ғазаб келганида таҳорат олиш. Имом Абу Довуд ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): “Ғазаб шайтондан, шайтон оловдан яратилган. Албатта, сув оловни ўчиради. Агар бирортангиз ғазаб қилса, бас, таҳорат олсин”, дедилар.

Ғазаб келганида сукут сақлаш. Имом Аҳмад ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): “Бирортангиз ғазабланса, бас, сукут сақласин”, дедилар.

“Аъузу биллаҳи минаш шайтонир рожим” (таъаввуз)ни айтиш. “Саҳиҳи Муслим” китобида келтирилади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларида икки киши ўзаро ҳақоратлашиб қолди. Бирининг юзлари қизариб, ғазаб билан соҳибини ҳақорат қилди. Шунда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) «Мен бир сўзни биламан, агар уни – “аъузубиллаҳи минаш шайтонир рожим”ни айтса, ғазаби кетади», дедилар.

Шундай экан, ота-оналар, мураббийлар фарзандларга ва шогирдларга Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ғазабни кетказиш ва енгиллатиш борасидаги шу васиятларига кўра одоб беришлари лозим, токи улар тезда ҳалимлик, бардошлилик касб этсинлар, ғазабланганида ўзини тутишга одатлансинлар. Мураббийлар ғазабланган кишининг кўзлари чақчайиб, қон томирлари шишиб, ҳунук қиёфага кириши ва овози баланд кўтарилишини тасвирлаш билан фарзандларга ғазабнинг ёқимсизлигини, жирканчлигини билдиришлари зарур. Шунингдек, болаларни ғазабнинг офатлари, хатарлари ва жирканч оқибатларидан ҳам огоҳ этиш керак.

Ғазабнинг кўринишларидан огоҳ этиш ва ёмонлигини тушунтириш жамият тарбияси ва нафс муолажаси учун Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кўрсатган йўлдир.

Имом Аҳмад Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ривоят қилади. У зот: “Огоҳ бўлинг, албатта, ғазаб одам фарзанди қалбида ёнадиган чўғдир, унинг қон томири шишганига ва кўзлари қизарганига қарамайсизми? Ким шуларнинг бирини (ўзида) сезса, бас, ерга (ўтирсин)”, дедилар.

Хулоса қилиб айтсак, ота-она, мураббийлар фарзандларини ёшлигиданоқ ғазабнинг турли сабабларидан узоқлаштириб, уни даволаш ва тинчлантиришда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) йўлларини тутсалар, шубҳасиз, фарзандлар ҳалим, бардошли, нафсини тиядиган бўлиб улғаядилар.

Ота-она, тарбиячилар болаларни уятчанлик, қўрқув, онгсизлик, ҳасад ва ғазабдан қутқарсалар, уларнинг нафсларида собитлик, журъатлилик, шижоат, пешқадамлик ва бардошлилик уруғини эккан бўладилар. Бундай тозалаш ва безатиш болаларни келажакка муносиб кишилар қилиб тайёрлайди. Уларда ҳаётга ишонч, ғайрат, пок ва олийжаноб хулқларни пайдо қилади. Хуллас, нафсни тарбиялаш ва тўғрилашда мураббийлар Ислом йўлини, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кўрсатмаларини билишлари, зиммаларидаги масъулиятни адо қилишлари керак.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

ИЖТИОМИЙ ТАРБИЯ МАСЪУЛИЯТИ:

Тақво;

Қалб илдизи.

ХУЛОСА

Авазбек Юнусов — Наманган шаҳридаги «Ғози Муҳаммад ҳожи»  масжиди имом хатиби.