Барчамизга маълумки, Дажжол қиёмат қоим бўлиши олдидан ер юзида чиқиб, кўплаб одамларнинг йўлдан адашишларига сабаб бўладиган махлуқдир. У ҳақида баъзи савол-жавобларни келтирсак.

- Дажжол қаерда яшайди?

- Аллоҳ таолонинг Ўзигагина маълум бўлган оролда.

- Дажжол чиққанидан кейин қанча яшайди?

- 40 кун яшайди.

- Бу кунларнинг узунлиги қай даражада бўлади?

- Дажжол чиққан биринчи кун бир йилдек, иккинчи кун бир ойдек, учинчи кун бир ҳафтадек, қолган кунлар бизнинг кунларимиздек ўтади.

- Дажжолнинг ёнида нималар бўлади?

- Ёнида жаннат, дўзахи ёки икки дарё бўлиб, бири муздек, иккинчиси алангаланиб қайнаб турган бўлади.

- Ундаги жаннат ва дўзах ҳақиқийми?

- Йўқ, ундаги жаннат аслида дўзах, дўзах эса аслида жаннатдир.

- Дажжолнинг тезлиги қанчалик бўлади?

- У шамол каби тез юради. Ҳадиси шарифда шундай келган:

“Эй Расулуллоҳ! У ер юзида қандай тезликда ҳаракат қилади?” “Ортидан шамол эсган ёмғирли булут каби. У бир қавмга келиб, даъват қилади. Улар унга иймон келтириб, даъватини қабул қиладилар...” (Имом Муслим 2937. Имом Термизий 2240).

- Дажжол қаерларга кира олмайди?

- Тўрт жойга кира олмайди: Маккага, Мадинага, Қуддусга, Тур тоғига. Бир ҳадисда бундай дейилган: “Дажжолнинг оёғи, биронта маконга етмай қолмайди. Лекин Макка, Мадина, Байтул-мақдис ва Тур тоғи бундан мустасно. Чунки фаришталар уни бу жойлардан қувиб чиқаради”. (Имом Қуртубийнинг “Тазкира” китоби).

- Дажжол неча кишини ўлдиради?

- Бир мўмин йигитни ўлдиради. У йигит ҳақида Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар: “Бу (мўмин киши) оламлар Роббиси ҳузурида шаҳидларнинг энг улуғидир”. (Имом Муслим, Имом Бухорий ривоятлари).

- Дажжолнинг шакли қандай?

Саид ибн Жумҳон Сафийнадан ривоят қилади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга хутба ўқиб, шундай дедилар: “Ҳар бир Набий умматини Дажжолдан огоҳлантирган. Огоҳ бўлинглар, унинг чап кўзи ғилай. Ўнг кўзининг устида ортиқча эти бор. Икки кўзининг ўртасига “кофир” деб ёзилган...” (Тайолиси ва Имом Аҳмад ривоятлари).

Бошқа бир ҳадисда “Ўқишни биладиган ва билмайдиган ҳар бир мўмин уни ўқий олади” дейилган.

- Дажжолни ким ўлдиради?

- Аллоҳнинг Набийси Исо алайҳиссалом ўлдирадилар.

- Ер юзида Дажжолнинг фитнасидан каттароқ фитна бўлганми?

- Ер юзида Дажжол фитнасидан кўра каттароқ фитна бўлмаган.

Абу Умома ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам одамларга нидо қилиб, шундай дедилар:

“Эй инсонлар! Аллоҳ Одам зурриётини яратгандан бери, ер юзида Дажжол фитнасидан кўра каттароқ фитна бўлмаган. Аллоҳ азза ва жалла биронта Набийни юборган бўлса, албатта, у умматини Дажжолдан огоҳлантирган. Мен набийларнинг сўнггисиман. Сизлар энг сўнгги умматсиз. Шубҳасиз, у сизларга чиқади. Агар у мен орангизда бўлган вақтда чиқса, мен ўзим ҳар бир мусулмон учун у билан ҳужжатлашиб (ғолиб чиқаман). Агар у мендан кейин чиқса, ҳар бир киши ўзи учун ҳужжатлашади. Аллоҳ менинг ўрнимга ҳар бир мусулмонга ёрдам беради...» (Ибн Можа ривояти).

- Дажжол қаердан чиқади ва унга кимлар эргашади?

- Дажжол шарқдан, аниқроғи, Хуросондан... Исфахоннинг Яҳудийя номли қишлоғидан чиқади. Сўнгра Ироқ билан Шом ўртасидаги Ҳижоз ерига боради.

Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳудан: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Дажжол машриқдан, Хуросон деган ердан чиқади. Юзлари тери қопланган совутга ўхшайдиган гуруҳлар унга эргашади”.

(Имом Термизий ва Ибн Можа ривоятлари).

- Дажжолга дунёдаги барча кофирлар, яҳудийлар, шу жумладан, Исфаҳон яҳудийларидан етмиш мингтаси эргашади. Қолаверса, мусулмонлар ичидаги жоҳиллар, илмсизлар, авомлар, аёллар ва ёш болалар эргашиб кетишлари айтилган.

- Дажжол сўзининг маъноси нима?

- Дажжол сўзининг луғавий маъноларидан бири “Ерни кесиб ўтувчи” деганидир. Бу малъун, узоқ масофаларни тезлик билан босиб ўтишда, ерни тез суратда айланиб чиқишда ғайриоддий қудратга эга. Шунинг учун унга “Дажжол” деб ном берилган. У ер юзини хачирга ўхшайдиган думсиз эшагига миниб, айланиб чиқади. Эшагининг икки қулоғи ораси қирқ зироъ келади. Дажжол шамол ҳаракатлантирган ёмғирли булут каби, ер юзида тез суръатда ҳаракат қилади. Бу ҳам Аллоҳ бандаларига юборадиган синовлардан ҳисобланади.

- Дажжолдан қутулиш учун нима қилиш керак?

- Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадиси шарифларда айтган ишларни қилиш керак.

Оиша розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деб дуо қилар эдилар: “Аллоҳим! Мен Сендан, дангасаликдан, қариб-қартайишдан, гуноҳдан, қарздор бўлишдан, қабр фитнаси ва қабр азобидан, дўзах фитнаси ва дўзах азобидан ва бойлик фитнасининг ёмонлигидан паноҳ сўрайман. Мен Сендан яна фақирлик фитнасидан паноҳ беришингни, Масиҳи Дажжол фитнасидан паноҳ беришингни сўрайман. Аллоҳим! Менинг хатоларимни сув, қор ва дўл билан ювгин. Оқ кийим кирдан тозалангани каби қалбимни ҳам хатолардан тозалагин. Машриқ билан Мағрибни узоқлаштирганинг каби мен билан хатоларим орасини ҳам узоқлаштиргин”. (Бешовлари Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилганлар).

Демак, доим дуоларимизда ушбу дуони ҳам қилиб юришимиз керак.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: “Сизлардан биронта киши Дажжолга йўлиқса, унга Каҳф сурасиниг аввалини ўқисин”. (Имом Термизий ривоятлари).

Ҳазрати саййидимиз соллаллоҳу алайҳи васаллам яна шундай дедилар:

“Сизлардан биронта киши Дажжолга дуч келса, унинг юзига тупурсин ва Каҳф сурасиниг аввалини ўқисин”. (Имом Табароний ривоят қилганлар).

         Демак, Каҳф сурасини ёдлашга ҳаракат қилиб боришимиз керак экан.

Аллоҳ таоло барчамизни дажжол фитнасидан асраб, Ўзининг ҳузурига иймон билан боришимизни насиб этсин!

Islom.uz сайти ва бошқа интернет маълумотлари асосида

Нозимжон Ҳошимжон тайёрлади

ФОТОГРAФ : ШAҲЗОД ШОМAНСУРОВ

Зулм сўзи араб тилида ظَلَمَ феълидан олинган бўлиб, луғатда “ҳаддан ошиш”, “адолатсизликка йўл қўйиш” деган маъноларни англатади. Истелоҳда эса бирор бир масалада ҳақ устидан ботилга ўтиб кетиш, адолатсизлик қилишга нисбатан айтилади.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам муборак ҳадиси шарифда шундай деганлар: «Зулмдан сақланинглар. Зеро, зулм қиёмат куни зулмат бўлур. Зиқналикдан сақланинглар. Зеро, зиқналик сизлардан олдингиларни ҳалок этди – уларни ўзаро қонларини тўкишга ва ҳаром ишларни ҳалол қилишга олиб келди» (Имом Муслим ривоятлари).

Эҳтимол, золим зулм орқали кўп нарсага эришар. Агар Аллоҳ хоҳласа, мазлумнинг биргина дуоси билан ўша золим ҳамма нарсасидан айрилади.

Бордию мазлум золимга бу дунёда жавоб қайтармай, у тўғрисида Аллоҳ таолога шикоят қиладиган ва ҳаққини олишни охиратга қолдирадиган бўлса, бундан золим қўрқиши керак.

Ҳамма ўлади. Ҳар ким бу дунёда қилган ишларига жавоб беради. У КУНда ўзидан ортиб, бошқаларга ҳам зулм қилганлар ҳар бир мазлумга ҳаққини берадилар. Бу зулм сўз биланми бўлганми ёки пул билан бўлганми ёки куч билан бўлганми, фарқи йўқ, ҳаммасига жавоб бор!!! Хуллас, ҲИСОБ КУНИда золимга жудаям қийин бўлади.

Айтгандек, фиъавн, қорун, ҳомон каби кимсаларни бойлик, мансаб ўзидан кетишига, Пайғамбарга, бутун халққа зулм қилишига сабаб бўлган эди.

Аллоҳ таоло барчамизни зулм қилишдан ва зулм кўришдан асрасин!

Интернет маълумотлари асосида Нозимжон Ҳошимжон тайёрлади

Гўзал хулқлар деганда мусулмон кишининг динида тарғиб қилинган одобларни жамлаши ва уларга риоя қилиши тушунилади. Уламолар хулқни шундай таърифлашган: "Бандадаги мақталадиган ё ёмонланадиган белгилари орқали билиниб турадиган сифат хулқ деб аталади". Яъни хулқ яхши ёки ёмон бўлиши мумкин, унинг яхши ёки ёмонлиги ташқи аломатлари орқали билиниб туради. Хулқ икки турга бўлинади:

1. Холқий яъни туғма хулқ;
2. Касбий яъни кейинчалик ўзлаштириб олинадиган хулқ. Шунга кўра яхши хулқни ўзлаштиришга уриниш ва ёмон хулқли бўлишдан сақланиш комил мусулмоннинг белгиларидан саналади.

Мусулмон кишининг эътиқоди ва амалларида содиқ экани унинг гўзал хулқидан билиниб туради.

Амалий хукмлар ҳам, гўзал хулқлар ҳам эътиқодий ҳукмлардан келиб чиқади.

Ислом шариатидаги асосий илмлар

Уламолар Ислом шариатидаги асосий илмларни бешга тақсимлаганлар:

Ислом шариатидаги асосий илмлар

Қуръон               Ҳадис                  Ақоид                 Фиқҳ                 Усулул фиқҳ илмлари             илмлари             илмлари             илмлари     илмлари

Куръон илмлари – Ислом шариатидаги хукмлар олинадиган асосий манба ҳақидаги илмлар;

Ҳадис илмлари – Ислом шариатидаги ҳукмлар олинадиган иккинчи манба ҳақидаги илмлар;

Ақоид илми – Ислом шариатидаги эътиқодий хукмлар ҳақидаги илм;

Фиқҳ илми – Ислом шариатидаги амалий хукмлар ҳақидаги илм;

Усулул фиқҳ илми – Ислом шариатидаги амалий ҳукмлар чиқариб олинадиган қоидалар ҳақидаги илм.

Ушбу илмлардан бошқа илмлар эса мазкур илмларнинг ичига кирувчи, уларнинг бир қисми бўлган илмлар ҳисобланади.

Ақоид илмининг турли асрларда машҳур бўлган номлари

1. Фиқҳул акбар. Ушбу ном ақоид илмининг энг аввалги номларидан бўлиб, ҳижрий иккинчи асрнинг биринчи ярмида вужудга келган. Мазҳаббошимиз Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ[1] ақоид илми тўғрисида ёзган асарини "Фиқҳул акбар" деб номлаган. Ушбу асар таҳқиқларга кўра ақоид илми бўйича ёзилган дастлабки китоб ҳисобланади.
2. Калом илми. Ақоид илмининг энг машҳур номларидан бўлган "Илму калом" ҳам "Фиқҳул акбар" номи билан бир асрда вужудга келган. "Шарҳу ақоид" китобини тадқиқ қилган Тоҳа Абдур Рауф Саъд унинг муқаддимасида қуйидагиларни келтиради: "Таҳонавий "Кашшофу истилаҳатил фунун" китобида ақоид илмининг илму калом деб номланишига қуйидаги сабабларни кўрсатган:

а) Ақоид илмининг бобларига аввалда "Каламу фи каза" (фалон нарса ҳақидаги гап) деб сарлавҳа кўйилган. Шу сабабли бу илмга илму калом ном бўлиб қолган.

б) Аллоҳ таолонинг каломи ҳақидаги масала ўша вақтларда ақоид илмнинг энг машҳур баҳсларидан бўлгани сабабли бу илмга калом илми деб ном қўйилган"[2].

3. Усулуд-дин илми. Ушбу ном ақоид илми барча диний илмлар унинг устига бино қилинадиган диннинг асл пойдевори экани эътиборидан қўйилган. Бу ном ҳам иккинчи ҳижрий асрда диний илмлар аслларга ва бўлимларга ажралганидан кейин тарқалган. Ушбу номни биринчи бўлиб имом Абулҳасан Ашъарий қўллаган. Бу зот ақоид илмига бағишлаб китоб ёзиб, уни "Ибана фи усулид-дияна" деб номлаган. Сўнгра Абдулқодир Бағдодий Ашъарий[3] "Усулуд-дин" китобини ёзган. Кейинчалик мотуридия мазҳабининг машҳур уламоларидан бўлган Абул Юср Паздавий[4] ҳам "Усулуд-дин" китобини ёзган. Тоҳа Абдур Рауф Саъд "Шарҳу ақоид" китобининг муқаддимасида қуйидагиларни айтган: "Таҳонавий "Кашшофу истилаҳатил фунун" китобида шундай деган: "Ақоид илмининг усулид-дин деб номланиши, шаръий илмлар унинг устига бино қилиниши эътиборидан ва барча шаръий илмларнинг асли бўлгани учундир"[5].
4. Ақоид илми. Ушбу ном ҳижрий тўртинчи асрларда пайдо бўлган. Чунки бу пайтларга келиб ақоид илми фалсафа билан, нақлий хабарлар ақлий қарашлар билан аралашиб кетган. Шундан сўнг олдингиларнинг мусаффо ақидаси билан кейингиларнинг мураккаб чигал ақидаси ораларини ажратиб олиш учун ушбу номни қўллашга эҳтиёж туғилган. Шунинг учун ҳам Таҳовий раҳматуллоҳи алайҳ "Ақида" асарини шундай бошлаган: "Ушбулар миллатнинг фаҳиҳлари Абу Ҳанифа Нуъмон ибн Собит Куфий, Абу Юсуф Яъқуб ибн Иброҳим Ансорий[6] ва Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний[7] раҳматуллоҳи алайҳларнинг мазҳабига кўра Аҳли сунна вал-жамоанинг ақидаси ва улар усули динда эътиқод қиладиган ва оламларнинг Роббиси учун уни дин деб тутадиган нарсалар баёнидир"[8].
5. Тавҳид ва сифат илми. Ушбу ном ҳижрий тўққизинчи ва ундан бир оз олдинги даврларда ёзилган манбаларда учрайди. Аллома Тафтазоний[9] раҳматуллоҳи алайҳ "Ақоидун-Насафий"га ёзган шарҳининг муқаддимасида қуйидагиларни ёзган: "Билингки, шариат ҳукмлари "фаръий амалий" ва "аслий эътиқодий" бўлади. Фаръий амалийлари амалларнинг қандай бажарилишига тааллуқлидир. Аслий эътиқодийлари эса эътиқодга тааллуқли бўлади. Амалларнинг қандай бажарилишига тааллуқли бўлган ҳукмлар фақатгина шариат орқали билингани учун "илмуш-шароиъ вал-аҳкам" (шариатлар ва ҳукмлар илми) деб номланади. Эътиқодга тааллуқли ҳукмлар эса "илмут-тавҳид вас-сифат" (Аллоҳ таолони ягона деб билиш ва унинг сифатлари ҳақидаги илм) деб номланади. Чунки тавҳид ва сифатлар тўғрисидаги баҳслар эътиқод илмининг энг машҳур баҳсларидан ва энг улуғ мақсадларидан ҳисобланади"[10].
6. Тавҳид илми. Ушбу ном ҳижрий ўнинчи асрдан кейин тарқалган. Тавҳид Ислом миллатининг шиори ва Ислом динининг белгиси ҳисобланади.
7. Назар ва истидлол[11] илми. Ушбу ном ҳам ҳижрий тўққизинчи асрлардан кейин тарқалган. Мазкур вақтларга келиб, ақоид илмидаги кўпгина баҳслар назарий ва ақлий бўлиб қолганидан, бу илмни фақатгина борлиқдаги нарсалар тўғрисида фикр юритиш ва далил излашдан кейингина идрок этиш мумкин бўлган. Шунинг учун бу илм "илмун-назар вал-истидлол" (фикр юритиш ва далил излаш илми) деб ҳам номланган.

Ақоид илмининг калом илми деб номланиши ва "калом илми" атрофидаги баҳслар

Ҳижрий иккинчи асрнинг бошларида мусулмонлар орасидаги эътиқодий баҳс-мунозаралар янги босқичга кўтарилган. Эътиқодий масалалар баҳс қилинадиган махсус давралар пайдо бўла бошлаган. Бу давраларнинг етакчилари, уларга эргашувчилар ҳамда бир-биридан фарқли қарашлар яққол кўрина бошлаган. Буларнинг самараси ўлароқ турли номлар билан аталадиган фирқалар шакллана борган. Аҳли сунна вал-жамоа бу фирқаларни етакчиларининг исми билан ё қилаётган асосий даъволари билан ё ажралиб турадиган бирор сифатлари билан номлаганлар.

Мазкур фирқаларнинг вакиллари хилма-хил эътиқоддаги шахслар бўлиб, уларнинг баъзилари ўзининг нотўғри эътиқодида ниҳоятда ҳаддан ошган ва Исломдан чиқиб кетишга яқин қолган бўлса, айримлари Исломга бегона бўлган турли фалсафий қарашларга ёпишиб олган эди. Бундай кимсалар эътиқод ҳақидаги сўзларга фалсафий қарашларни аралаштириб юборган эдилар. Тарафлар ўртасида бугун "фалон нарса ҳақидаги калом" номи остида, эртага бошқа бир "фалон нарса ҳақидаги калом" атрофида турли ақидавий баҳс-мунозаралар, қаттиқ тортишувлар борарди.

Шунинг учун ҳам жамият аҳли орасида мазкур шахслар машғул бўлган "калом" билан шуғулланишга шариат нима дейиши ҳақидаги саволлар баралла янграй бошлаган. Табиийки, мазкур шахсларнинг ҳолатларидан хабардор Аҳли сунна вал-жамоа уламолари бундай "калом" билан шуғулланишдан сақланиш лозимлигини қаттиқ таъкидлаганлар. Мазкур "аҳли каломчилар" ўртасидаги баҳс-мунозараларда содир бўлаётган нақлий далилларга нисбатан бепарво муносабатда бўлиш, қарши томонни кофирга чиқариш каби ҳолатлар уламоларнинг сўзлари ҳақ эканини кўрсатиб турарди. Ушбу даврларда Аҳли сунна вал-жамоа уламолари "калом илми" билан шуғулланишни қатъий равишда батамом ман қилганлар.

Кейинчалик "калом илми"нинг хатарли жиҳатларидан огоҳлантириш билан бирга, Қуръон ва суннат асосидаги "калом илми" ҳақида ҳам сўз юритганлар. Яъни энди "калом илми"ни мутлақо ман қилишдан уни жоиз ва ножоиз турларига ажратишга ўтилган. Бу ҳақида Ғаззолий "Илжамул авам ан илмил калам" (авом халқни калом илмидан жиловлаб қўйиш) рисоласида, Ибн Вазийр "Таржиҳу асалибил Қуръан ала асалибил юнан" (Қуръон услубларини юнонларнинг услубларидан устун қўйиш) китобларида баҳс юритганлар.

Шунингдек, Имомул Ҳарамайн, Ҳулаймий, Байҳақий, Ғаззолий, Нававий ва Ибн Асокир каби уламолар бу илмни ўрганиш фарзи кифоя ҳукмида бўлишини айтганлари ривоят қилинган. Абул Ҳасан Ашъарий раҳматуллоҳи алайҳ ушбу масалага бағишлаб "Истиҳсанул ховзи фи илмил калам" (Калом илмига киришишни маъқуллаш) асарида "калом илми"га қарши чиққанларнинг далилларига жавоб берган.

"Калом илми" ҳақидаги мазкур баҳслардаги икки тарафнинг ҳам асосий далилларини ўрганиб чиқиш бу баҳсларнинг асоси нима эканини очиб беради.

"Калом илми"га қарши чиқиб, уни ўрганишдан ман қиладиганларнинг асосий далиллари қуйидагилардир:

1. Қуръон ва суннатда тортишувдан қайтарилган. Муташобиҳ оятларга эргашиб чуқур кетувчиларни дилларида оғиши борлар дея улардан огоҳлантирган:

فَأَمَّا ٱلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمۡ زَيۡغٞ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنۡهُ ٱبۡتِغَآءَ ٱلۡفِتۡنَةِ وَٱبۡتِغَآءَ تَأۡوِيلِهِۦۖ

"Аммо дилларида оғиш бор кимсалар одамларни фитнага солиш ва ўз талқинига мувофиқ маънолар бериш учун унинг (Қуръоннинг) муташобиҳ оятларига эргашадилар"[12].

Муташобиҳ оятларга эргашиб чуқур кетиш эса калом илмида бўлган. Шунинг учун калом илми билан шуғулланишдан сақланиш керак.

Бу далилга калом илми уламолари шундай жавоб берганлар: "Шариатда муташобиҳ оятларга эргашишдан ёки ақл етмайдиган нарсалар тўғрисида ақлий баҳс юритишдан қайтарилган. Аммо булардан бошқа эътиқодий масалалар тўғрисида муҳкам (маъноси аниқ-равшан) оятлар, саҳиҳ суннат ва очиқ-ойдин ақл тақозоси билан баҳс юритиш асло ман қилинган эмас. Ояти карималарда ва ҳадиси шарифларда ман қилинган тортишувлар хусуматчилар ҳақидадир. Аммо ҳақиқатни билдириб қўйиш учун илмий баҳс-мунозаралар ёмон иш бўлмайди, балки у буюрилган иш ҳисобланади:

وَجَٰدِلۡهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُۚ

"Улар билан энг гўзал услубда мунозара қилинг!"[13]

Шариатда ботил нарса учун тортишиш, илмсиз равишда баҳс-мунозара қилиш ман қилингандир. Аммо ҳақ йўлидаги тортишув вожиб ё мустаҳаб иш ҳисобланади. Қуръони каримда Нуҳ алайҳиссаломнинг қавми билан узоқ баҳс-мунозара қилгани қавми тилидан шундай баён қилинган:

قَالُواْ يَٰنُوحُ قَدۡ جَٰدَلۡتَنَا فَأَكۡثَرۡتَ جِدَٰلَنَا

"Улар: Эй Нуҳ, батаҳқиқ сен биз билан тортишдинг, кўп тортишдинг"[14].

Маълумки, Нуҳ алайхиссалом қавми билан амалий масалалар тўғрисида тортишмаганлар, балки эътиқодий масалаларда тортишганлар.

Эътибор бериладиган бўлса, Қуръони каримда эътиқодий масалалар ва уларнинг далилларини батафсил баён қилиб берувчи оятлар тўладир. Шунинг учун бу илмни ўрганиш фарзи кифоя ҳисобланади".

Калом илмига қарши чиқувчиларнинг иккинчи далиллари:

2. Саҳобаи киромлар энг яхши асрда яшаганлар ва динни бошқалардан кўра яхшироқ билганлар. Ушбу зотлар фиқҳий ҳукмларни таълим олганлар ва бошқаларга ҳам уларни ўргатганлар. Аммо "калом илми" билан асло машғул бўлмаганлар. Шунга кўра саҳобаи киромлар сақланган нарсадан биз ҳам сақланишимиз лозим.

Бу далилга калом илми уламолари шундай жавоб берганлар: "Ҳақиқатдан ҳам саҳобаи киромлар бу илм билан машғул бўлмаганлар. Зеро уларда бунга эҳтиёж йўқ бўлган. Чунки у зотларнинг олдиларида ақлий далилни рўкач қилиб уларнинг эътиқодига қарши чиқадиган ҳеч ким бўлмаган. Шунинг учун уларнинг ҳолати худди жанг йўқлиги сабабли қуролланиш машаққатига эҳтиёжи бўлмаган кишиларнинг ҳолатидек бўлган. Аммо биз эътиқодимизни инкор қилиб, бизга қарши чиқадиганларга рўбарў бўлдик. Биз ўзимизни ҳимоя қилишга, тўғрини нотўғридан ажратишга муҳтож бўлиб қолдик".

Калом илмига қарши чиқувчиларнинг учинчи далиллари:

3. Улуғ мужтаҳид уламолар "калом илми" пайдо бўлганда уни ёмон кўрганлар ва шогирдларини бу борада баҳс юритишдан қайтарганлар. Масалан, Имом Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ ўғли Ҳаммодни "калом" билан шуғулланишдан қайтарган. Имом Шофиъий раҳматуллоҳи алайҳ: "Калом билан машғул бўлган бирон кимса ҳам нажот топмаган", - деган. Шунга яқин маънодаги сўзлар Имом Молик ва Имом Аҳмад раҳматуллоҳи алайҳлардан ҳам ривоят қилинган.

Бу далилга калом илми уламолари шундай жавоб берганлар: Улуғ мужтаҳид уламолар "калом илми" пайдо булган пайтда уни ёмон кўрганлари ва шогирдларини у ҳақида баҳс юритишдан қайтарганлари қанчалик ҳақ бўлса, ўзларининг "калом илми" бўйича машҳур асарлар таълиф этганлари ҳам шунчалик ҳақиқатдир. Шу ўринда улар қайси "калом илми"ни ёмон кўриб, ундан қайтарган, деган ҳақли савол пайдо бўлади. Бу саволга жавоб ахтариб, уларнинг асарларига мурожаат этадиган бўлсак, улар Қуръон ва суннатга мухолиф бўлган бидъатчиларнинг сўзларини ёмон кўрганлари ва шогирдларини ҳам уларнинг сўзларини баҳс қилишдан қайтарганлари маълум бўлади. Бу ҳақиқат Имом Аъзам раҳматуллоҳи алайҳнинг "Фиқҳул акбар", "Фиқҳул авсат", "Васият" ҳамда Имом Аҳмад раҳматуллоҳи алайҳнинг "Родду алал жаҳмия" каби асарларида ўз ифодасини топган. Бу асарларда Аҳли сунна вал-жамоа эътиқоди қандай бўлиши лозимлиги баён қилинган. Демак, улуғ мужтаҳид уламолар бидъатчиларнинг "калом"и дан қайтаришган, Қуръон ва суннат асосидаги "калом"ни ўрганиш зарурлигини эса ўзлари бу ҳақида асарлар ёзиб тушунтирганлар".

Ушбу баҳслардан кўриниб турибдики "калом илми" деганда иккала тараф ҳам битта нарсани назарда тутмаган. Шунга кўра табий равишда бир-бирига зид ҳукмлар айтилган. Шунинг учун ҳам баъзи ҳамаср уламолар: "Ҳозирда "ақоид илми"ни "калом илми" дейишдан кўра"фиқҳул акбар" дейиш афзалдир. Чунки бундай номда "калом илми" номидаги турли туҳмат ва танқидлар йўқдир" - деганлар.

Ақоид илмининг тарихи

Ақоид илми вужудга келганидан то ҳозирги кунимизгача турли босқичларни босиб ўтган. Уларни умумий тарзда беш босқичга ажратиш мумкин:

1. Вужудга келиш босқичи. Ҳижрий биринчи асрда ва иккинчи аср бошларида баъзи эътиқодий масалалар тўғрисида баҳс-мунозаралар бошланган. Бу баҳс-мунозараларнинг юзага келишига иккита асосий сабаб бўлган:

1) кўплаб фатҳлар туфайли турли дин, фалсафа ва мафкурага эга инсонларнинг исломни қабул қилганлари ёки мусулмонлар билан аралашиб яшай бошлаганлари;

2) Ислом оламининг ичида жуда тезлик билан ўзаро зиддиятли сиёсий, ижтимоий ва маданий ривожланиш юзага келгани.

Ушбу сабаблар туфайли айрим эътиқодий масалаларда тортишувлар пайдо бўла бошлаган. Аммо бу тортишувлар дастлаб саноқли масалалар атрофида бўлиб, улар асосан қуйидагилар бўлган:

а) гуноҳи кабира содир этган мўмин киши мўминлигида қоладими ёки дўзахга абадий маҳкум бўладиган кофирга айланадими?

б) инсон қилаётган амалларини қадарига кўра мажбур бўлиб бажарадими ёки уларни мутлақо ўз ихтиёри билан бажарадими?

в)  имомлик, яъни Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан сўнг мусулмонларга ким раҳбар бўлади ва нима асосида бўлади?

2. Китоблар ёзилиш ҳамда мазҳаблар ва фирқалар пайдо бўлиш босқичи. Ҳижрий иккинчи асрнинг бошларида мусулмонлар орасидаги ақидавий баҳс-мунозаралар янги босқичга кўтарилган. Ақидавий масалалар баҳс қилинадиган махсус давралар пайдо бўла бошлаган. Бу давраларнинг етакчилари, уларга эргашувчилар ҳамда бир-биридан фарқли ақидавий қарашлар яққол кўрина бошлаган. Буларнинг самараси ўлароқ турли номлар билан аталадиган фирқалар шакллана борган. Ушбу турли нотўғри эътиқодларни даъво қилиб чиққан хилма-хил фирқаларнинг хуружларидан Аҳли сунна вал-жамоа эътиқодини химоя қилиб чиққан ашъария ва мотуридия мазҳаблари юзага келган.
3. Ривожланиш ва фалсафа билан аралашиш босқичи. Ҳижрий олтинчи асрдан тўққизинчи аср охирларигача бўлган даврлар. Бу даврларда ақидавий масалаларнинг оралари ажратилиб, тартибли равишда ёзишга ўтилган. Натижада ақида илмига оид турли асарлар таълиф этилиб, ақидавий мадрасалар шаклланиб борган. Шунингдек, Ислом дини эътиқодига хилоф бўлган фалсафий қарашларга раддиялар ҳам қилинган. Нати­жада ақида китоблари ичига фалсафий қарашлар ҳам аралашиб борган.
4. Турғунлик босқичи. Ҳижрий ўнинчи асрдан ўн иккинчи асргача. Ушбу даврлар олдинги ва кейинги босқичларга нисбатан ақоид илми барқарор бўлган пайтлар бўлган. Бу даврларда асосан олдинги асрларда ёзилган матнларга шарҳлар ва ҳошиялар ёзилган.
5. Янги фикрлар пайдо бўлган босқичи. Ҳижрий ўн иккинчи ва ўн учинчи асрлар. Бу даврларда Қуръон ва суннатга ҳақиқий эргашиш даъвоси билан олдинги босқичлардагидан фарқли янги фикрлар пайдо бўлган.

Ҳозирги вақтда олдинги уламоларнинг тутган йўлларини маҳкам ушлайдиганлар ҳам, янги пайдо бўлган фикрларга эргашадиганлар ҳам бор.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Ислом умматининг етмиш уч фирқага бўлиниши ва “Саводул аъзам”дан ажралмаслик лозимлиги;

Машҳур ақидавий фирқалар;

Хавориж фирқаси;

Хаворижларда такфир тушунчаси ва уларга уламоларнинг раддиялари;

Шиа фирқаси;

[1] Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг исми шарифи Нўъмон ибн Собит ибн Зуто бўлиб, ҳижрий 80 санада Куфа шаҳрида туғилган. Баъзи уламолар: "Бу зот кўпинча сиёҳдон олиб юргани учун Абу Ҳанифа деб куняланган. Ироқ аҳлининг луғатида ҳанифа "сиёхдон" маъносини англатган" - деганлар. Ҳижрий 150 йилда Бағдодда вафот этган.

[2] Саъдуддин Тафтазоний. Шарҳу ақоид. - Миср: "Мактабатул Азҳарий", 2000. - Б. 8.

[3] Абдулқодир Бағдодий Ашъарий раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 429 йилда вафот этган. ^ь Абул Юср Паздавий раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 493 йилда вафот этган.

[4] Абул Юср Паздавий раҳматуллоҳи алайҳи ҳижрий 493 йилда вафот этган.

[5] Саъдуддин Тафтазоний. Шарҳу ақоид. - Миср: "Мактабатул Азҳарий", 2000. - Б. 8.

[6] Имом Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 182 йилда вафот этган.

[7] Имом Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳҳижрий 189 йилда вафотэтган.

[8] Абу Ҳафс Сирожиддин Умар ибн Исҳоқ Ғазнавий. Шарҳи ақидати имам Таҳовий. - Қоҳира: "Даротул Караз", 2009. - Б. 25.

[9] Ислом оламида Аллома Тафтазоний номи билан машҳур бўлган бу зотнингтўлиқ исми Масъуд ибн Умар ибн Абдуллоҳ бўлиб, ҳижрий 712 йилда Хуросон ўлкасининг Тафтазон шаҳрида таваллуд топган. Шофиъий мазҳабининг фақиҳларидан бўлган Саъдуддин Тафтазоний тафсир, фиқҳ, наҳв, сарф, усулид-дин, мантиқ каби кўплаб илмларда етук олим бўлган. Тафтазоний Тафтазондан Сарахсга кўчиб ўтиб, бир оз вақт у ерда яшаган, сўнгра Амир Темур бу зотни Самарқандга олиб келган. Самарқандда дарс бериш ва китоб ёзиш билан машғул бўлган. Аллома Тафтазоний ҳижрий 793 йилда Муҳаррам ойининг 22 куни вафот этган.

[10] Саъдуддин Тафтазоний. Шарҳу ақоид. - Миср: "Мактабатул Азҳарий", 2000. - Б. 15.

[11] Нарсалар тўғрисида фикр юритиш - назар дейилади. Яъни мақсад қилинган номаълум нарсаларга эришиш учун зеҳндаги маълум ишларни тартиблаш ўша нарсаларга назар солиш ҳисобланади. Бирор нарсанинг бор ё йўқлигини исботлаш учун далил излаш - истидлол дейилади.

[12] Оли Имрон сураси, 7-оят.

[13] Наҳл сураси, 125-оят.

[14] Ҳуд сураси, 32-оят.

«Ваҳий» сўзининг луғавий маъноси.

«Ваҳий» сўзи асл луғатда тезкор ва махфий хабар йўллаш маъносини билдиради. Араб тилида бу сўз яна бир неча маъноларда ҳам ишлатилади:

1. Инсондаги табиий илҳом.

Аллоҳ таоло Қосос сурасида марҳамат қилади:

وَأَوۡحَيۡنَآ إِلَىٰٓ أُمِّ مُوسَىٰٓ أَنۡ أَرۡضِعِيهِۖ فَإِذَا خِفۡتِ عَلَيۡهِ فَأَلۡقِيهِ فِي ٱلۡيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحۡزَنِيٓۖ إِنَّا رَآدُّوهُ إِلَيۡكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ ٱلۡمُرۡسَلِينَ

«Ва Мусонинг онасига «Уни эмизавер. Бас, қўрққан чоғингда уни дарёга ташла, қўрқма, маҳзун бўлма, албатта, Биз уни сенга қайтарувчимиз ва уни расуллардан қилувчимиз», деб ваҳий қилдик» (7-оят).

Уламоларимиз ушбу оятдаги «ваҳий»нинг илҳом маъносида келганини таъкидлаганлар. Чунки Мусо алайҳиссаломнинг оналари пайғамбар бўлмаган, демак, у кишига ваҳий келмаслиги ҳам аниқ. Зотан, араб тилида, жумладан, Қуръони Каримда ҳам «ваҳий» сўзи пайғамбарларга келган махсус хабардан бошқа маъноларда ҳам ишлатилиши маълум ва машҳур.

2. Ҳайвонлардаги ғаризий илҳом – инстинкт.

Аллоҳ таоло Наҳл сурасида шундай дейди:

وَأَوۡحَىٰ رَبُّكَ إِلَى ٱلنَّحۡلِ أَنِ ٱتَّخِذِي مِنَ ٱلۡجِبَالِ بُيُوتٗا وَمِنَ ٱلشَّجَرِ وَمِمَّا يَعۡرِشُونَ *  ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ فَٱسۡلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلٗاۚ يَخۡرُجُ مِنۢ بُطُونِهَا شَرَابٞ مُّخۡتَلِفٌ أَلۡوَٰنُهُۥ فِيهِ شِفَآءٞ لِّلنَّاسِۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَةٗ لِّقَوۡمٖ يَتَفَكَّرُونَ

«Роббинг асаларига ваҳий юборди: «Тоғлардан, дарахтлардан ва кўтарилган ишкомлардан уй тутгин. Сўнгра ҳамма мевалардан егин. Бас, Роббингнинг осон қилиб қўйган йўлларидан юргин» (68-69-оятлар).

Аллоҳ таолонинг ҳайвонотларга, жумладан, асаларига «ваҳий қилиши» унга илҳом бериши ҳисобланади. Аллоҳ таоло асаларини яратганда, унга бир ҳис-туйғу ҳамда илҳомни қўшиб бергани учун, у кўпгина ақлли инсонлар қила олмайдиган аниқлик билан ўзига топширилган ишни бажаради. Жумладан, тоғлардан, дарахтлардан ва одамлар кўтариб қўйган ишком каби нарсалардан ўзига уй тутади. Ана шу илҳом – инстинкт араб тилида «ваҳий» деб юритилиши ҳам мумкин.

3. Рамз ва имо йўли билан тезкор ишора.

Аллоҳ таоло Марям сурасида марҳамат қилади:

فَخَرَجَ عَلَىٰ قَوۡمِهِۦ مِنَ ٱلۡمِحۡرَابِ فَأَوۡحَىٰٓ إِلَيۡهِمۡ أَن سَبِّحُواْ بُكۡرَةٗ وَعَشِيّٗا

«Бас, меҳробдан ўз қавми хузурига чиқди ва уларга: «Эртаю кеч тасбеҳ айтинглар», деб ишора қилди» (11-оят).

Соғлом ҳолида тилдан қолган Закариё алайҳиссалом меҳробда ибодат, тасбеҳ ва Таврот тиловати билан машғул бўлганлар. Меҳробдан чиқиб, қавмларига: «Эртаю кеч Аллоҳга тасбеҳ айтинглар», деб ишора қилганлар. Ўша ишора қилишлари ушбу оятда «ваҳий қилди» деган ибора билан ифодаланган.

4. Шайтоннинг васвасаси ва ёмонликни чиройли кўрсатиши.

Қуръони Карим шайтоннинг васвасаларини ва инсонларга ёмонликни чиройли кўрсатишини ҳам «ваҳий» сўзи билан ифода қилган.

Аллоҳ таоло Анъом сурасида шундай деб марҳамат қилади:

وَكَذَٰلِكَ جَعَلۡنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوّٗا شَيَٰطِينَ ٱلۡإِنسِ وَٱلۡجِنِّ يُوحِي بَعۡضُهُمۡ إِلَىٰ بَعۡضٖ زُخۡرُفَ ٱلۡقَوۡلِ غُرُورٗاۚ وَلَوۡ شَآءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُۖ فَذَرۡهُمۡ وَمَا يَفۡتَرُونَ

«Ана шундай қилиб, ҳар бир набийга инсу жин шайтонларни душман қилиб қўйдик. Баъзилари баъзиларига алдаш учун жимжимадор гапларни «ваҳий» қилурлар» (112-оят).

Ушбу оятда шайтонларнинг васваса қилишлари «жим­жимадор гапларни «ваҳий» қилиш» деб айтилмоқца.

Яна Анъом сурасининг 121-оятида Аллоҳ таоло бундай дейди:

وَلَا تَأۡكُلُواْ مِمَّا لَمۡ يُذۡكَرِ ٱسۡمُ ٱللَّهِ عَلَيۡهِ وَإِنَّهُۥ لَفِسۡقٞۗ وَإِنَّ ٱلشَّيَٰطِينَ لَيُوحُونَ إِلَىٰٓ أَوۡلِيَآئِهِمۡ لِيُجَٰدِلُوكُمۡۖ وَإِنۡ أَطَعۡتُمُوهُمۡ إِنَّكُمۡ لَمُشۡرِكُونَ

«Албатта, шайтонлар ўз дўстларига сизлар билан тортишишни васваса қилурлар».

Шайтонларнинг васвасалари тезкорлик ва махфийлик билан бажарилгани учун ҳам ушбу оятда бу ишга «ваҳий» сўзи ишлатилган. Биз уни «васваса» деб таржима қилдик.

5. Аллоҳ таолонинг фаришталарга буйруғи.

Аллоҳ таоло Анфол сурасида марҳамат қилади:

إِذۡ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى ٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ أَنِّي مَعَكُمۡ فَثَبِّتُواْ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْۚ سَأُلۡقِي فِي قُلُوبِ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ ٱلرُّعۡبَ فَٱضۡرِبُواْ فَوۡقَ ٱلۡأَعۡنَاقِ وَٱضۡرِبُواْ مِنۡهُمۡ كُلَّ بَنَانٖ

«Ўшанда Роббингиз фаришталарга: «Мен, албатта, сиз биланман, бас, сиз иймон келтирганларни собит қилинг, тезда куфр келтирганларнинг қалбларига қўрқинч соламан. Бас, бўйинлар устидан зарба беринглар ва ҳамма бармоқларига зарба беринглар», деб ваҳий қилган эди» (12-оят).

Аллоҳ таоло фаришталарга ушбу оятда келган амрларини тез ва махфий хабар орқали Ўзи билдирган эди. Шу боис бу амр «ваҳий» деб айтилган.

Ваҳийнинг истилоҳий маъноси.

Уламолар ваҳийни қуйидагича таърифлайдилар:

«Ваҳий – Аллоҳ таолонинг бандалари ичидан Ўзи танлаб олган шахсга Ўзи ирода қилган ҳидоятни тез ва махфий равишда билдиришидир».

Бошқача қилиб айтганда, Аллоҳ таолонинг Ўз анбиёларидан бирига диний кўрсатмаларини юбориши ваҳийдир. Бу юбориш тезлик билан, бошқалардан махфий равишда бўлгани боис, унга «ваҳий» сўзи танланган.

Аллоҳ таолонинг мазкур ваҳийни, яъни диний кўрсатмаларини набийларига тезлик билан ва бошқалардан махфий равишда юбориши ҳам бир неча услуб билан бўлган. Бу ҳақиқатни Аллоҳ таолонинг Ўзи Қуръони Каримда баён қилган.

Аллоҳ таоло Шуро сурасида бундай деб марҳамат қилади:

وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ ٱللَّهُ إِلَّا وَحۡيًا أَوۡ مِن وَرَآيِٕ حِجَابٍ أَوۡ يُرۡسِلَ رَسُولٗا فَيُوحِيَ بِإِذۡنِهِۦ مَا يَشَآءُۚ إِنَّهُۥ عَلِيٌّ حَكِيمٞ

«Аллоҳнинг башар билан гаплашмоғи бўлмаган, фақат ваҳий билан, ёки парда ортидан, ёхуд элчи юборади ва ул У Зотнинг изни ила хоҳлаган нарсасини ваҳий қилур. Албатта, У Олийдир, ўта ҳикматлидир» (51-оят).

Инсон зоти учун Аллоҳ таоло билан юзма-юз гаплашиш муяссар бўлмаган. Чунки ожиз инсон бу мақомга чидай олмайди. Аллоҳ таоло инсон билан ушбу уч услубнинг бири билангина сўзлашади:

1. «...ваҳий орқали...»

Ваҳий, аввал таъкидлаб ўтилганидек, Аллоҳ томонидан бандага бирор хабарнинг махфий ва тез етказилишидир. Аллоҳ таоло пайғамбар алайҳиссаломнинг қалбига бирор хабарни етказади, пайғамбар эса унинг Аллоҳ таолодан эканини дарҳол билади.

2. «...ёки парда ортидан...»

Аллоҳ таоло Мусо алайҳиссаломга Ўзи кўринмай туриб гапиргани каби.

3. «...ёхуд элчи юборади ва ул У Зотнинг изни ила
   хоҳлаган нарсасини ваҳий қилур».

Бунда Аллоҳ таоло Ўзи билан пайғамбари орасида воситачи – элчи қилиб, фариштани юборади. Фаришта келиб, Аллоҳ таоло хоҳлаган нарсани пайғамбарга етказади.

Хулоса қилиб айтганда, Аллоҳ билан инсон орасидаги суҳбат бевосита ёки билвосита бўлади. Бевосита бўлганида, Аллоҳ таоло Ўз пайғамбарининг қалбига Ўзи ирода қилган маънони ваҳий қилади. Бу ё уйқудаги солиҳ туш, ё уйғоқликда пайғамбарнинг қалбига тушган илҳом, ёки оятда айтилганидек, «парда ортидан» хитоб бўлади, яъни пайғамбар каломни эшитади, аммо калом эгасини кўрмайди. Пайғамбарларнинг тушлари ҳам ваҳий бўлади. Билвосита бўлганида, Аллоҳ таоло билан пайғамбари ўртасида фа­ришта воситачилик қилади. Воситанинг бир тарафида Аллоҳ таоло турса, иккинчи тарафида инсонлар орасидан танлаб олинган пайғамбар туради. Яъни ўша воситали гаплашиш ҳам ҳар кимга муяссар бўлмайди.

Қуръони Карим фақат уйғоқликда, фаришта воситасида нозил бўлган.

ВАҲИЙНИНГ ТУРЛАРИ

Бошқа набийларга келгани каби Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳам ваҳий келган эди. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий тушиш ҳоллари қуйидаги шаклларда бўлган.

1. Ўнгидан келадиган туш.

عَنْ عائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَاْ قالَتْ: أوَّلُ ما بُدِئَ به رَسولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ مِنَ الوَحْيِ الرُّؤْيا الصَّالِحَةُ في النَّوْمِ،   فَكانَ لا يَرَى رُؤْيا إلَّا جاءَتْ مِثْلَ فَلَقِ الصُّبْحِ ...رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бошланган илк ваҳий уйқудаги солиҳ тушдир. У зот бирор туш кўрсалар, тонг ёруғидек аниқ ўнгидан келмай қолмас эди...»

Бухорий ривоят қилган.

Бу хилдаги ваҳий ушбу сўзнинг луғатдаги маъносининг юзага чиқиши десак, хато қилмаган бўламиз. Ҳақ туш шаклидаги ваҳий яхши нарсага ишора бўлади.

Динимизда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тушларидан ҳукм олинмаган, Қуръони Каримнинг бирорта ояти туш орқали нозил бўлмаган.

2. Фаришта ўзи кўринмай туриб, Набий алайҳиссаломнииг қалбларига керакли хабарни етказар эди.

Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Руҳул-амин менинг қалбимга солдики, албатта, ҳеч бир жон ўз ризқини мукаммал олмай туриб ўлмас. Бас, Аллоҳга тақво этинг ва талабни гўзал қилинг. Ризқнинг кеч қолиши сизларни уни Аллоҳнинг маъсияти ила талаб қилишга олиб бормасин. Чунки Аллоҳнинг ҳузуридаги нарсага У Зотнинг тоати билангина эришилади».

Ибн Абу Шайба ҳамда Байҳақий «Шуъабул-ийман»да ривоят қилган.

Ушбу ҳадиси шарифдан фаришта Жаброил алайҳиссаломнинг ўзлари кўринмаган ҳолда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларига бир неча маъноларни ваҳий қилгани тушунилади.

3. Қўнғироқ чалингандек овоз чиқариб келар эди.
4. Фаришта Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга одам шаклида кўринар эди.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Ҳорис ибн Ҳишом Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан:

«Сизга ваҳий қандай келади?» деб сўради.

Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Аҳёнда менга қўнғироқ жаранги каби келади, шуниси менга энг оғиридир. Сўнг мендан арийди, мен эса айтганларини ундан сингдириб олган бўламан. Аҳёнда фаришта менга инсон қиёфасида гавдаланиб сўзлайди, мен унинг айтаётганларини ўзимга сингдириб оламан», дедилар».

Бухорий ривоят қилган.

Қуръони Карим асосан ушбу ривоятда айтилган қўнғироқ чалингандек овоз чиқариб келадиган ваҳий орқали нозил бўлган.

Баъзан фаришта Жаброил алайҳиссалом Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга эркак киши шаклида кўриниб гаплашар, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг гапларини ўзларига сингдириб олганларидан кейин, қайтиб кетар эди. Фариштанинг Диҳя Калбий исмли киши қиёфасида келгани ҳақидаги ривоятлар кўп.

5. Фаришта ўзининг асл яратилган суратида кўриниб, ваҳийни етказган.

Жаброил алайҳиссалом Набий соллаллоҳу алайҳи ва­салламга ўзининг асл яратилган суратида кўринган. Бу ҳолат икки марта рўй берган. Ўшанда Жаброил алайҳиссалом қанотлари билан осмону фалакни тўсган ҳолларида кўриниб, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳийни етказганлар.

Биринчиси Ислом даъватининг илк босқичида рўй бер­ган эди. Ҳиро ғорида Жаброил фаришта Муҳаммад алайҳиссаломга «Иқроъ» сурасининг аввалини етказганларидан сўнг, орада ваҳий узилиб қолди.

Бир куни Расулуллоҳ алайҳиссалом Абтаҳ деган ерда кетаётганларида, Жаброил алайҳиссалом у зотга Аллоҳ яратган асл суратларида кўриндилар, олти юзта қанотла-рини ёйиб, вужудлари билан уфқни тўсиб турган ҳолда на-моён бўлдилар. Сўнгра яқинлашиб, Аллоҳ юборган ваҳий- ни етказдилар. Шунда Муҳаммад алайҳиссалом ўзларига ваҳий келтираётган фариштанинг қанчалар улуғлиги, олий қадарлиги, буюклигини ва унинг Аллоҳнинг ҳузуридаги мақомини тўла тушуниб етдилар.

Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шундай деяётганларини эшитган:

«Сўнг мендан ваҳий узилиб қолди. Мен юриб кетаётган эдим, тўсатдан осмондан бир овоз эшитиб қолдим. Нигоҳимни кўтариб қарасам, Ҳирода олдимга келган фаришта осмон билан ер ўртасида, курси устида ўтирибди. Ундан қўрқиб кетдим. Қайтиб бориб: «Мени ўраб қўйинглар», дедим. Шунда Аллоҳ таоло:

«Эй бурканиб ётган! Тур! Огоҳлантир! Ва Роббингни улуғла! Ва кийимингни покла! Ва қақшатқич азобдан четлан!»ни нозил қилди».

Бухорий ривоят қилган.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Жаброил алайҳиссаломни асл суратида иккинчи марта кўришлари меърож кечаси бўлган. Аллоҳ таоло Нажм сурасида шундай дейди: «Ва, дарҳақиқат, уни бошқа сафар кўрди... Сидротул-мунтаҳа (Тугаш дарахти) олдида» (13-14-оятлар).

6. Аллоҳ таоло меърож кечаси намоз ва бошқа бир қанча амрларни Набий алайҳиссалломга бевосита ваҳий қилган.

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий  соллаллоҳу  алайҳи  васалламга исро  кечасида эллик вақт намоз фарз қилинди. Сўнгра қисқартирилиб, беш вақтга келтирилди. Кейин эса: «Эй Муҳаммад, албатта, Менинг ҳузуримда сўз ўзгартирилмайди. Албатта, сенга ушбу бештада элликтанинг (ажри) бор», деб нидо қилинди».

Бешовларидан фақат Абу Довуд ривоят қилмаган.

Имом Муслим ва Имом Аҳмад ривоят қилган меърож ҳадисида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Шунда Аллоҳ менга ваҳий қиладиганини ваҳий қилдм, бир кеча-кундузда эллик вақт намозни фарз қилди», деганлар.

ВАҲИЙНИНГ ДАРАЖАЛАРИ

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга келган ваҳийнинг бир неча турлари борлигини юқорида ўрганиб чиқдик. Уларнинг барчаси ҳам Аллоҳ таолонинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга зудлик билан юборган, бошқалардан махфий тутилган хабаридир.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга келган ваҳийларнинг барчаси ҳам Қуръони Карим бўла олмаслигини яхши англашимиз керак. Бу борадаги шаръий матнларни яхшилаб ўрганиб чиқсак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ таолодан келган ваҳийларнинг даражаси уч хил экани маълум бўлади:

1. Ҳадиси набавий.
2. Ҳадиси қудсий.
3. Қуръони Карим.

Ушбу турлардан биринчиси – «ҳадиси набавий» одатда шунчаки «ҳадис» деб юритилади.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Ҳадис, ҳадиси қудсий ва Қуръон;

Қуръони Каримнинг таърифи;

Қуръоннинг исмлари;