Ҳаким ибн Ҳизомдан розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади.

  Расулуллоҳ (с.а.в.): Бахил ва инфоқ қилувчининг мисоли худди кўкрагидан бўғзигача темирдан совут кийган икки кишига ўхшайди. Инфоқ қилувчи киши агар, молидан инфоқ қилса, ўша совут чўзилиб, териси ёпилиб, ҳатто бармоқлари беркилиб, узунлигидан юрган излари ўчиб кетади. Аммо бахил бирор нарсани инфоқ қилмаганидан ҳар-бир ўрами ўз ўрнида қолади. У кенгайтиришни хоҳлайди аммо, ҳеч кенгаймайди.

 Ҳадиснинг умумий маноси.

  Набий алайҳиссалом бахил билан эҳсон улашувчи кишини зарбул масал қилдилар. Масалан жангга кираётган киши аввало душман қуролидан сақланиш мақсадида совут кийишни хоҳлайди. Маълумингизким, совут аввалги кийиладиган жойи, бўйин ва кўкрак ўринларидир. Кейин енгидан қўлини тиқади. Ундан сўнгра жасадини бошқа жойларини ёпиш учун  совутни паст қисмига ташлайди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам вожиб ва мустаҳаб нарсаларда молини инфоқ қилиш яхши амаллардан бўлиб, худди кенг совут кийганга ўхшатмоқдалар. Ана шунда, жамики баданини тўсиб, атрофидаги барча нарсадан ҳимоя қилади. Аммо бахилни  худди ўзини сақлаш учун совут кийган лекин, бўйни атрофига ёпишиб, кўкрак қисмида тўпланиб қолган кишига ўхшатмоқдалар. У бор кучи билан жасадини бошқа жойига етказишга ҳаракат қилади лекин қимирлата олмайди. Мана шу ҳолда жасади очиқ қолади. Шак шубҳа йўқки, бу нарса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламтомонларидан умматлари учун бир кўрсатма бўлиб, албатта садақа ва эҳсон қилувчи кишини ўзига фойда бўлиб, уни кўплаб тойилишлардан сақлаб, хатоларини ўчириб ва балоларини аритишга хизмат қилади. Аммо бахилик ва зиқналик уни акси бўлиб, зарари фақат эгасига бўлади. Уни ёмонлиги дунё ва охиратда ўзига қайтади. Ундан ташқари молидан барака тортиб олиниб, ҳеч қачон моли ўсмайди. У ҳар гал моли кенг-мўл бўлишини хоҳлайди аммо ҳеч кенгаймайди. У мана шу зиқналиги ва бахиллиги билан хасрат ва надоматдан бошқасини қўлга кирита олмайди.

Фиқҳул ҳадис.

            Уламолар мана бу тамсилда Расулуллоҳ с.а.в. нимани ирода қилганликлари борасида турлича фикр билдирганлар. Хаттобий ва бошқаларнинг фикрича бу тамсилдан Расулуллоҳнинг мақсадлари шуки, ҳадисдаги қўлларнинг чўзилиши мажозий маънода бўлиб  сахий инсон садақа қилмоқчи бўлса, қалби ёришиб нафси роҳат топади. Унинг қўллари унга бўйсунади ва  атога, беришга шошилади.

Бахил эса, садақа қилиш ҳаёлига келган вақтда нафсининг очкўзлиги тутади, ва қалби сиқилиб, қўллари тортилади ва натижада инфоқ қилишдан юз буради. “Ким ўз нафсининг бахиллигидан сақланса, ундоқ кишилар, ҳа, ўшалар  ютувчиларди.” Ҳашр сураси 9-оят.

Ибни Баттолнинг фикрича, Расулуллоҳ бу тамсилдан қуйидаги нарсани ирода қилганлар: “Либос инсон устидан ташлаганда уни ўраб иссиқ совуқдан сақлагани каби  садақа  ҳам соҳибини гуноҳларига каффорат бўлади ва уларни ўчириб юборади. Бахил кимсанинг нафси  инфоқ қилишга рози бўлмайди. Ва натижада гуноҳларидан покланмай қолаверади. Бу  кийим баданнинг очиқ жойларини ҳимоя қилмай бу ўринлар ҳар ҳил офатларга нишон бўлишига ўхшайди.

 Баъзи олимларнинг фикрича, Аллоҳ таоло эҳсон қилувчининг инфоқи сабабидан уни айбларини дунё ва охиратда  яширади. Ҳудди либос  инсоннинг айбларини яширгани каби. Бахил  эса, калта кийим кийган ва авратлари очиқ қолиб икки дунёда шарманда бўлган инсонга ўхшайди.

Бошқа фикрларга кўра, бу ҳадис садақа, эҳсон билан молни кўпайиши ва бахиллик билан молни камайишга тамсили, мисолидир.

   Ҳадиснинг “темирдан совут кийган”  жумласида шунга ишора қиладики, қаттиқлик ва маҳкам тутиш инсоннинг табиатидир. Инсон туғилар экан у билан бирга харислик ва орзу умидлар ҳам бирга қўшилиб туғилади.

            “Ҳатто, бармоқлари беркилиб, узунлигидан юрган излари ўчиб кетади” жумласидан кўзда тутилган мақсад шуки, садақа, эҳсон инсоннинг камчиликларини яширади ва хатоларини ўчиради. Гўёки, ерга судралиб юрадиган узун кийим ва совут ўз  соҳибининг  оёқ изларини ўчириб юборганидек.                                                    

            “Ҳар-бир ўрами ўз ўрнида қолади” яъни бахил  инсон садақа қилмоқчи бўлганида нафси очкўзлик қилади, юраги сиқилади, қўллари тортилади. Натижада садақа қилмайди. Бу эса совут ёки  либос  бўйин ва кўкрак атрофида қолиб, ҳар бир ўрами ўз ўрнида қотиб қолганга ўхшайди. Соҳиби либосини ва совутини кенгайтириб   баданининг бошқа очиқ  жойларини ёпмоқчи бўлади,  лекин у кенгаймайди.

             Ҳадисдан олинадиган фойдалар:

1)      Нафл ёки фарз бўлсин нафсга таскин берадиган эҳсон, садақанинг мақталиши.

2)      Очкўз бахилнинг мазаммат қилиниши. Агар чандики, унинг бахилликни ёмон оқибати таъсири ўз нафсига бўлса ҳам.

3)      Садақа, эҳсон ҳато ва камчиликларни ўчиради. Бу ҳақда  Аллоҳ таоло “Ҳуд” сураси 114-оятида “Яхшиликлар ёмонликларни кетказади”  деб марҳамат қилган .

ЖАЛОЛИДДИН

 Ушбу даврдаги ҳадис китобларини тасниф қилишдаги аоссий йўналиш китоб ёзаётган етиб келган ҳадисларни қоғозга тушириб китоб шаклига келтиришдан иборат бўлган десак хато қилмаган бўламиз. 

Борган сари мазкур ҳадис китобларининг ҳажми катталашиб борган. Абдурраззоқ Санъоний каби ўша вақтнинг кўзга кўринган муҳаддислари тасниф қилган китоблар ўн ва ундан ортиқ жилддан иборат бўлиб қолган. Бу китобларнинг асосий мақсади бор ҳадисларни жамлашдан иборат бўлган.
Тарих ва таржимаи ҳолларга оид китобларга назар соладиган бўлсак, вақти соати келиб баъзи муҳаддислар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифлари бўйича, одамларга ишончли манба, ҳидоят ва фойда булоғи бўлиши учун мухтасар бир китоб тасниф қилиш зарурати туғилган эди.

Имом Бухорий ушбу заруратни биринчилардан бўлиб англаб етдилар. У киши мазкур китобни тасниф қилишга бел боғладилар. Имом Бухорий бу ишни амалга оширишларига туртки бўлган ҳодисаларни ўзлари эслаб, гапириб юрганлар.

Хатиб Боғдодий ўзининг машҳур «Тарихи Боғдод» китобида бу ҳақда Иброҳим ибн Маъқал Насафийдан қуйидаги ривоятни келтиради:
«Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоилнинг «Исҳоқ ибн Роҳавайҳнинг ҳузурида эдим. Бизга асҳобларимиздан бири, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўйича мухтасар бир китоб жамласаларингиз – чи, деб қолди. Бу гап менинг қалбимга ўрнашиб қолди ва ушбу китобни жамлашни бошладим», деганини эшитдим».

Ибн Имод Ҳанбалий ўзининг «Шазаротуз заҳаб фии ахбори ман заҳаб» номли китобида Муҳаммад ибн Сулаймон ибн Форисдан қуйидаги ривоятни келтиради:

«Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Бухорийнинг «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни тушимда кўдим. Мен У зотнинг олдиларидан туриб, қўлимдаги елпиғич ила елпимоқдаман. Баъзи таъбирчиларга тушимни айтсам, сен У зотдан ёлғонларни четлатасан экан, деди. Мана шу нарса мени «Саҳиҳ»ни чиқаришимга туртки бўлди», деганини эшитдим».
Ушбу икки ривоятни жамлаб, Имом Бухорий Исҳоқ ибн Роҳавайҳ раҳматуллоҳи алайҳининг мажлисидан кейин туш кўрганлар ва икки ҳодиса машҳур китобларининг ёзилишига туртки бўлган дейишимиз мумкин бўлади.
Имом Бухорий бош асари бўлмиш бу китобни турли номлари билан аталади. Аммо у кишининг ўзлари қўйган расмий номни жуда оз сонли одамлар билади. Китобнинг асли ва тўлиқ номи қуйидагича: «Ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ ал-Муснад мин ҳадиси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва сунаниҳи ва айяямиҳи».

Китобнинг номини сўзма сўз таржима қиладиган бўлсак, «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари, суннатлари ва айёмлари ҳақида жамловчи, саҳиҳ ва муснад» деган маъно чиқади.
Китобнинг «Жомеъ» деб номланиши сабаби.

Ҳадис илми уламоларининг истилоҳида «Жомеъ» деганда ҳадиснинг барча қисмларини жамловчи деган маъно тушунилади. Унда ақийда, ҳукмлар, зоҳидлик, емоқ ичмоқ одоби, сафар, туриб ўтириш одоби, тафсир, тарих, сияр, фитналар, фазийлатларга оид ҳадисларни ўз ичига олган китоб деган маънони билдиради.

Бу ҳақда Валиюллоҳ Деҳлавий қуйидагиларни айтади: «Аҳли ҳадислар ҳадис илмини девонга киритиб тасниф қилганларида уни тўрт фандан иборат қилишган.

1. Суннат Фани. Яъни, фиқҳга оид нарсалар. Моликнинг Муваттоси ва Суфённинг Жомеъига ўхшаш китоблар.
2. Тафсир Фани. Ибн Журайжнинг китобига ўхшаш.
3. Сийрат Фани. Муҳаммад ибн Исҳоқнинг китобига ўхшаш.
4. Зуҳд ва Рақоиқ. Ибн Муборакнинг китобига ўхшаш.

Бухорий мазкур тўрт фанни бир китобда жамлашни ирода қилди. Шу билан бирга Бухорийдан олдинги ва унинг замони уламолари саҳиҳилиги ҳақида ҳукм қилган ҳадисларнигина олишни йўлга қўйди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб борадиган муснад ҳадисларнигина олишни раво кўрди. Китобдаги баъзи асарлар ва шунга ўхшаш нарсалар фақатгина ҳадисга тобеъ бўлган ҳолда келган. Асл бўлиб келмаган.

Шунинг учун ҳам унинг китоби «Ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ ал-Муснад» деб номланган. Яна Бухорий Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларидан ҳукм чиқаришга қаттиқ уринган. Ҳар бир ҳадисдан кўплаб масалаларни чиқарган. Буни ундан олдин ҳеч ким қилмаган».

Ислом умматларининг инояти билан бошқа бирор ҳадис китоби “Саҳиҳ ул-Бухорий”чалик шарҳланишга мушарраф бўлмаган. Шарҳлари кескин кўрайиб, ҳатто, “Кашфуз-Зунун” асарини муаллифи Ҳожи Хлифа ушбу китобида айтади.:

“Саҳиҳ ул-Бухорий”нинг шарҳлари 82 та дан ошиб кетгандир”.

Шулардан баъзилар:

1 – Аллома Шамсиддин Муҳаммад ибн Али ал-Кирмоний (786 ҳижрийда вафот этган). Шарҳнинг номи “Ал-Кавакиб ад-Дарорий фий шарҳил Бухорий”.

2 – Имом Хофиз ибн Ҳажар Абул-Фазил Аҳмад ал-Асқолоний мисрлик (773-852 ҳ). Шарҳнинг нроми “Фатҳул Борий би шарҳи саҳиҳил-Бухорий” деб номлаган. 

Ушбу шарҳ ҳммасидан афзал ва мукаммалроғидир.

3 – Аллома Бадриддин Маҳмуд ибн Аҳмад ал-Айний ал-Ҳанафий (762-855 ҳ). Шарҳининг номи “Умдатул-Қарий” деб номлаган.

4 – Аллома ал- Қасталоний Шиҳобиддин Аҳммад ибн Муҳаммад ал-Хатиб ал-Мисрий аш-Шофиъий (923 – ҳижрийда вафот этган). Учта машҳур китобига шарҳ ёзган.

Шулардан бири: “Иршодус-Сорий ли шарҳи  саҳиҳил Бухорий” деб номлаган.   

Аллома Ибн Абдулбарр ўз санади билан Ғолиби Қаттон роҳматуллоҳи алайҳнинг бир воқеасини ҳикоя қилиб беради. Бундан уларнинг қанчалик илмга муҳаббатлик ва илм талабида кўплаб машаққат чеккани, сабр қилганини, қолаверса ҳар бир ҳадис ва масала нақадар қийинчилик билан бизгача етиб келганини билсак бўлади.   

Ғолиби Қаттон роҳматуллоҳи алайҳ пахта савдоси билан шуғулланар эди. Бир бор тажорат юзасидан Кўфага сафар қилди. Бу сафардан мақсад фақатгина тижорат эди. Лекин Кўфага етиб келганида у ердаги ҳадис уламоларини кўриб, ҳазина топгандек ҳурсанд бўлиб кетди ва дарҳол улардан ҳадис эшитиб, илм олишга киришди. Ўша пайтларда машҳур муҳаддис Сулаймон Аъмаш роҳматуллоҳи алайҳ ҳадисдан дарс айтар эди. Ғолиби Қаттон унинг дарсларига қатнай бошлади ва тез орада кўплаб ҳадисларни ёдлаб олди.

Тижорат ишлари ниҳоясига етгач, ўз юрти Басрага қайтиш олдидан устози Аъмаш роҳматуллоҳи алайҳ ҳузурига келди ва шу кеча устозникида қолиб, унинг тунги ибодатларини гувоҳи бўлмоқчи бўлди. Тун охирлаб қолганида Аъмаш роҳматуллоҳи алайҳ таҳажжудга турди. Намозида

شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

“Аллоҳ, фаришталар ва илм аҳллари — адолат билан ҳукм қилгувчи ёлғиз Аллоҳдан ўзга ҳеч қандай тангри йўқ, фақат Унинг ўзи борлигига гувоҳлик бердилар. Ҳеч қандай тангри йўқ, фақат Унинг ўзи бор. У қудратли, ҳикмат эгасидир” оятини тиловат қилди.

Ғолиби Қаттон раҳматуллоҳи алайҳ устози бу оятни тиловат қилишидан, бу оят борасида бирор ҳадисни ҳам билса керак, деб ўйлаб қолди. Хайрлашиш чоғида: “Кечаси сиз мана бу оятни такрор-такрор тиловат қилдингиз, бу оят ҳақида бирор бир ҳадисни биласизми? Мен бир йил шу ерда турган бўлсам ҳам, сиздан бу ҳақида ҳадис эшитмадим”, деди. Унга жавобан Аъмаш роҳматуллоҳи алайҳ “Аллоҳга қасамки, бир йилгача бу ҳадисни сенга айтмайман”, деди.

Ғолиби Қаттон савдогар одам бўлиб, савдо ишлари билан Кўфага келган эди. Бир йил мобайнида тижоратини битириш асносида кўплаб ҳадисларни ёд олиб, илм ҳосил қилганди. Энди бир ҳадис, у ҳам бўлса оятнинг фазилати ҳақидагисини, ҳукмлар, яъни ҳалол ва ҳаромга тааллуқли бўлмаганини деб бир йил кутадими?... Лекин Ғолиби Қаттоннинг илмга бўлган иштиёқини қарангки, устозидан бу гапни эшитган заҳоти сафарини бекор қилди. Яна бир йил Аъмаш роҳматуллоҳи алайҳнинг ҳузурида истиқомат қиладиган бўлди.

Ғолиби Қаттон бу ҳақда: “Мен у ерда қолдим ва имом Аъмаш роҳматуллоҳи алайҳ дарвозасига ўша кун санасини белгилаб қўйдим. Бир йил тўлгач, “Устоз, Абу Муҳаммад бир йил тўлди, энди ўша ҳадисни менга айтиб беринг”, дедим. Имом Аъмаш роҳматуллоҳи алайҳ:

حَدَّثَنِي أَبُو وَائِلٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:يُجَاءُ بِصَاحِبِهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ، فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: عَبْدِي عَهِدَ إِلَيَّ، وَأَنَا أَحَقُّ مَنْ وَفَّى بِالْعَهْدِ، أَدْخِلُوا عَبْدِي الْجَنَّةَ

“Абу Воил менга Абдуллоҳдан ҳадис сўзлади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қиёмат куни бўлганда

 شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

оятини ўқиб юрувчи кишини келтирилади. Шунда Аллоҳ таоло: “Бандам Мен билан аҳдлашди ва Мен аҳдга вафо қилишга энг ҳақли Зотман. Бандамни жаннатга киргизинглар”, дейди”, дедилар”. (Ибн Абдулбарр "Жамиъу баянил-илми ва фазлиҳи" китобидан) Аллоҳ таолодан барчамизга ўз ҳузуридан комил илм ва ўрганганимизга амал қилишни, илм ва илм аҳлига муҳаббатли бўлишни сўраймиз.

Жалолиддин Ҳамроқулов

Тошкет ислом институти “Таҳфизул-Қуръон” кафедраси мудири, 

Тошкент шаҳар “Новза” жомеъ масжиди имом хатиби

Аллоҳ таоло баъзи бир вақт ва жойларда қилинган ибодатларни бошқа вақт ва жойларда қилинган ибодатлардан афзал қилиб қўйган. Масалан Байтуллоҳда, Масжиди Набавийда ва Масжиди Ақсода қилинган ибодатлар, арафа куни Арафотда қилинган ибодатлар ва ҳоказо.

Худди шунингдек, кечасида қилинган ибодатлар кундузи қилинган ибодатлардан кўра савоблироқ ҳисобланади. Бунга далил ўлароқ оят ва ҳадисларда бир қанча далиллар собит бўлган. Қуйида бу борада келган оят ва ҳадисларни ўрганиб чиқамиз.

Қуръони каримда қиёмул лайл (кечани қоим қилиш)нинг фазилати хусусида келган оятлар:

1. مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آَيَاتِ اللَّهِ آَنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ

«Аҳли китоблар орасида туни билан сажда (ибодат) қиладиган, Аллоҳнинг оятларини тиловат қилиб чиқадиган тўғри жамоа ҳам бор» («Оли Имрон» сураси, 113-оят).

2. وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا

«Тунда (ярим кечада) уйғониб ўзингиз учун таҳажжуд (нафл) намозини ўқинг! Шоядки, Раббингиз Сизни (Қиёмат кунида) мақтовли (шафоат қиладиган) мақомда тирилтирса» («Исро» сураси, 79-оят).

3. وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا

«Улар тунларни Роббларига сажда қилиб, бедор ўтказадиганлардир» («Фурқон» сураси, 64-оят).

4. تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ

«Уларнинг ёнбошлари (ибодат қилиш учун) ўриндиқлардан ажраб турар (оз ухлайдилар). Улар Парвардигорларига қўрқув ва умидворлик билан дуо қилурлар ва Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан эҳсон қилурлар»

 («Сажда» сураси, 16-оят).  

5. أَمْ مَنْ هُوَ قَانِتٌ آَنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآَخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ

«Ёки кечалари сажда қилган ва тик турган ҳолда ибодат қилувчи, охиратдан қўрқадиган ва Парвадигорининг раҳматидан умид қиладиган киши (билан бошқалар баробарми?!» («Зумар» сураси,9-оят).  

6. كَانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ

«(Улар) туннинг озгина (қисмидагина) ухлар эдилар» («Заарият» сураси, 17-оят)

7. إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا

«Албатта, кечаси (ибодат учун бедор бўлиб) туриш фаолият жиҳатидан оғирроқдир, (лекин) сўз (сўзлаш, қироат қилиш) жиҳатидан қулайроқдир»(«Муззаммил» сураси, 6-оят).

8. إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ

«(Эй Муҳаммад!) Албатта, Раббингиз Сиз ва Сиз билан бирга бир тоифа (саҳобаларингиз) кечанинг учдан иккисидан озроғида, баъзида унинг ярмида ва (гоҳо) учдан бирида (бедор бўлиб, намозда) туришларингизни билур» («Муззаммил» сураси, 20-оят).

Қуръон билан қиёмул лайл қилишнинг фазилати ҳақида келган айрим ҳадис ва ривоятлар:

1. «Банда қачон мисвок қилиб, сўнг намозга турса, фаришта унинг ортида туриб, қироатини тинглайди ва шу даражада яқинлашадики, ҳатто оғзини оғзига қўяди. Натижада қорининг оғзидан чиқаётган нарса фариштанинг ичига киради. Шундай экан, оғизларингизни Қуръон учун покланглар!»[1]

2. «Қиёмул лайлни лозим тутинглар. Зеро, у сизлардан олдинги солиҳларнинг одати, Парвардигорингизга яқинлаштирувчи, гуноҳларни ўчирувчи ва гуноҳдан тиювчидир».[2]

3. «Мўминниг шарафи кечаси қоим бўлишида ва азизлиги одамлардан беҳожатлигидадир».[3]

4. «Ким Аллоҳ таоло қиёмат куни Унинг ҳузурида туришни осонлаштиришини истаса, охиратдан қўрқиб, раҳматни умид қилиб, қоронғу кечада Аллоҳ таолога қиём ва саждани кўпайтирсин».[4] (Ибн Аббос).

5. «Дунё лаззатларидан учта нарсадан бошқа ҳеч нарса қолмади: Қиёмул лайл, дўстлар билан учрашиш ва Жумъа намози». (Ибн Мункадир).

6. «Кеча аҳлининг кечада оладиган лаззати ўйин аҳлининг ўйиндан оладиган лаззатидан ҳам лаззатлироқ. Агар кеча бўлмаганида, дунёда қолишни хоҳламас эдим». (Абу Сулаймон Дороний).

7. «Агар жаннат аҳли биз кечада бўлганимиздек бўлса, улар яхши ҳаётда эканлар» (Айрим солиҳлар).

8. «Оз бўлса-да, кечада Қуръон ўқингиз». (Иброҳим Нахаъий).

9. «Саҳар пайти Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг масжидларига кетаверишдаги қайси уйнинг олдидан ўтмайлик, у ердан қорининг овози келар эди. Биз ёш бола эдик. Тунда бир ҳожат билан чиқсак, «Қорилар уйғоқ жойда учрашамиз», дер эдик» (Абуз Зинод Тобеъий).

10. Абу Исҳоқ: «Кексайиб қолиб, фақат «Бақара» ва «Оли Имрон»ларнигина зам сура қилишга ярайдиган бўлиб қолдим», деганлар.

11. Умму Мусо айтади: «Ҳасан ибн Али вазифасини кечанинг аввалги қисмида, Ҳусайн ибн Али кечанинг охирги қисмида ўқир эди».

12. Абу Абдуллоҳ ибн Бишр Қаттон: « Абу Саҳл ибн Зайёддан ҳам Қуръон оятларини хоҳлаган жойидан айтиб бериши гўзал бўлган одамни кўрмадим. У бизнинг қўшнимиз эди. У кечки намоз ва Қуръон тиловати ҳамда дарс беришда шу даражада мунтазам эдики, Қуръон унинг кўз ўнгида тургандек бўлиб қолган эди», дейди.

13. «Рўзанинг энг афзали Рамазон ойидан кейин Аллоҳнинг ойи бўлмиш Муҳаррам ойи(да тутилган рўза)дир, намознинг афзали фарз намозидан кейин тунда ўқилган намоздир».[5]

14. «Эй инсонлар, саломни ёйинглар, таом улашинглар, қариндошлик алоқаларини боғланглар ва кечалари, инсонлар ухлаб ётганларида намоз ўқинглар. Шунда жаннатга соғ-саломат кирасизлар!»[6]

15. «Оиша розияллоҳу анҳо  Абдуллоҳ ибн Қайсга дедилар: «Қиёмул лайлни тарк қилма. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам уни ҳеч ҳам тарк қилмаганлар. Касал бўлиб қолсалар, ўтириб ўқир эдилар».[7]

16. Луқмон ўғлига: Эй ўғилчам! Хўроз сендан зийракроқ бўлмасин, саҳарда қичқирганида ухлаб ётган бўлмагин».

17. «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида кечаси билан, тонг отгунча ухлаган бир киши ҳақида сўз борди, шунда Пайғамбар алайҳиссалом: «У кишининг қулоғига шайтон бавл қилибди», дедилар»[8].

18. Бир киши Суфён Саврийга: «Кечаси тура олмаяпман, менга бир чорасини айтгин», деди. Шунда у зот: «Кундузи гуноҳ қилмагин, зеро, тунда Аллоҳнинг ҳузурида турасан», деб жавоб бердилар.

19. Ҳасан Басрий бир куни бозорга кириб, ундаги ғала-ғовур, шовқин-суронларни кўрдилар ва: «Буларнинг кечаси энг ёмон кеча бўлса керак деб ўйлайман», дедилар.

20. «Қиёмул лайл учун қайлула қилиш рўза учун саҳар қилиш кабидир».

21. Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу  тунда хоҳлаганча намоз ўқир эдилар ва туннинг ярми бўлгач, оиласини уйғотиб: «Намоз! Намоз!» дер ва «Аҳлингизни намоз (ўқиш)га буюринг ва (ўзингиз ҳам) унга (намозга) бардошли бўлинг! Сиздан ризқ сўрамаймиз, (аксинча), Биз сизга ризқ берурмиз. Оқибат (яхшилиги) тақво (аҳли)гадир», оятини ўқир эди («Тоҳа» сураси, 132-оят).

22. Абу Жаъфар Язийд ибн Қоъқоъ вафот этгач, бир киши у зотни тушида чиройли бир суратда кўрди. У зот туш кўрган кишига: «Асҳобларимга ва менинг қироатимда ўқиган барча инсонларга Аллоҳ таоло уларнинг гуноҳларини кечиргани ва уларнинг ҳаққига қилган дуоларимни ижобат қилгани тўғрисида хушхабар бер ҳамда уларни кечанинг ўртасида қодир бўлгунларича намоз ўқишларига буюргин», дедилар.

23. Улуғ инсонларнинг айримлари шундай деганлар: «Шубҳасиз, Қуръоннинг қалби «Йаасийн», кечанинг қалби саҳар чоғи, инсоннинг қалби маълум. Бас, ким «Йаасийн» сурасини саҳар вақтида хоҳ намозда, хоҳ бошқада бўлсин, ўқиса, бир пайтнинг ўзида учта қалб жамланади ва Аллоҳ таоло дуосини ижобат қилади».

Кечани қоим қилишни осонлаштирувчи омиллар саккизтадир: тўртта зоҳирий ва тўртта ботиний.

Зоҳирий омиллар: а). Ейиш-ичишни кўпайтирмаслик. Чунки у уйқуни чақиради ва туришни оғирлаштиради; б). Кундузи асаби ва аъзоларини чарчатадиган ишлар билан ўзини қийнамаслик. Чунки бу ҳам уйқуни чақиради. в). Кундузи озгина ухлаб олишни, яъни қайлулани тарк қилмаслик. Чунки у кечада қоим бўлишга ёрдам берадиган суннатдир; г) Кундузлари гуноҳ қилмаслик. Чунки бу қалбни қотиради ва раҳмат билан унинг орасига тўсиқ бўлади.

Ботиний омиллар: а). Қалбнинг мусулмонлардан бирортасига нисбатан гинадан, бидъатдан ва дунё ғамидан саломат бўлиши; б) Орзу-ҳавасни камайтириб, кўпроқ охират қўрқинчлари билан қалбни ҳозирлаш. Товус бу ҳақда: «Жаҳаннамни эслаш обидлар уйқусини учиради», деганлар; в) Қиёмул лайлнинг фазилати ҳақидаги оят ва ҳадисларни кўп тинглаш, токи унинг савобидан умид ва завқ ҳосил бўлсин; г) Бу энг муҳими бўлиб, у Аллоҳ таолога муҳаббатдир. Зеро, ким Аллоҳ таолога муҳаббат қилса, У билан ёлғиз қолиб, хилватда Ҳабибига муножот қилишдан лаззат олади.

Мусулмон киши ҳаётнинг ҳар бир дамини ғанимат билиб, ундан унумли фойдаланиши, охирати учун захира ҳозирламоғи даркор. Мана шундай ғанимат ишлардан бири кечани қоим қилишликдир. Чунки инсонлар дам олаётган вақтда Қуръон тиловат қилиш, намоз ўқиш ва шу каби ибодатларни қилишлик бу Аллоҳ таолога бўлган чин ихлос аломатидандир.

Роббимиздан бизларни оятларда сифатланган ҳақиқий мусулмонлардан қилишини ва ҳар бир дамимизни Ўзигагина ибодат билан ўтказишимизга тавфиқ беришини сўраб қоламиз. Омиин!

[1] «Муснадул Баззор»да Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган.

[2] Термизий Абу Умомадан ривоят қилган.

[3] Тобароний ва бошқалар Саҳл ибн Саъддан ривоят қилганлар.

[4] «Тафсири Қуртубий» 15/156.

[5] Муслим, Абу Довуд ва бошқалар Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилганлар.

[6] Термизий ва Ибн Можа Абдуллоҳ ибн Саломдан ривоят қилганлар.

[7] Абу Довуд, Ибн Хузайма ривоят қилганлар.

[8] Бухорий, Муслим, Насаъийлар Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилганлар.

Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади;

إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ

Аллоҳнинг Китобини тиловат қиладиган, намозни баркамол адо этадиган ва Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан махфий ва ошкора эҳсон қиладиган зотлар сира касод бўлмайдиган тижоратдан (ажру савоб бўлишидан) умидвордирлар. Зеро, (Аллоҳ) уларнинг ажрларини комил қилиб берур ва Ўз фазлини уларга янада зиёда қилур. Албатта, У мағфиратли ва ўта шукур қилувчидир.(Фотир сураси, 29-30оятлар)

عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى الله عَلَيه وسَلَّم قَالَ: خَيْرُكُمْ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ وَعَلَّمَهُ

Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Сизларнинг яхшиларингиз Қуръонни ўрганиб, бошқаларга ўргатганларингиздир”, деб марҳамат қилганлар. (Бу ҳадисни Имом Бухорий ўзларининг Қуръондан кейин иккинчи ўринда турадиган “Саҳиҳи Бухорий” китобларида келтирган.)

وعن عائشة رضي الله عنها قالت قال رسول الله (صَلَّى الله عَلَيه وسَلَّم): الَّذِي يَقْرَأُ القُرْآنَ وَهُوَ مَاهِرٌ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الكِرَامِ البَرَرَةِ ، وَالَّذِي يَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَيَتَتَعْتَعُ فِيهِ وَهُوَ عَلَيْهِ شَاقٌّ لَهُ أجْرَانِ رواه البخاري وأبو الحسين مسلم بن مسلم القشيري النيسابوري في صحيحهما

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръонни ўқиган ва унга моҳир бўлган қорилар улуғ ва мукаррам фаришталар билан бирга бўлади, Қуръонни тутилиб-тутилиб ўқиган ва қироат унга машаққатли бўлган киши учун икки ажр бордир”, деб марҳамат қилдилар. (Бухорий ва Муслим ривояти.)

وَعَنْ أَبِي مُوسَى الأَشْعَرِيِّ ، رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ , قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى الله عَلَيه وسَلَّم: مَثَلُ الْمُؤمِنِ الَّذِي يَقْرَأُ الْقُرْآنَ كَمَثَلِ الأُتْرُجَّةِ، رِيحُهَا طَيِّبٌ وَطَعْمُهَا طَيِّبٌ؛ وَمَثَلُ الْمُؤْمِنِ الَّذِي لاَ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ كَمَثَلِ التَّمْرَةِ، لاَ رِيحَ لَهَا وَطَعْمُهَا حُلْوٌ؛ وَمَثَلُ الْمُنَافِقِ الَّذِي يَقْرَأُ الْقُرْآنَ، مَثَلُ الرَّيْحَانَةِ، رِيحُهَا طَيِّبٌ وَطعْمُهَا مُرٌّ؛ وَمَثَلُ الْمُنَافِقِ الَّذِي لاَ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ كَمَثَلِ الْحَنْظَلَةِ، لَيْسَ لَهَا رِيحٌ وَطَعْمُهَا مُرٌّ رواه البخاري ومسلم

Абу Мусо Ашъарий[1]розияллоҳу анҳу айтади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: “Қуръон ўқийдиган мўминнинг ўхшаши утружжа[2] кабидир, унинг ҳиди ҳам, ўзи ҳам шириндир. Қуръон ўқимайдиган мўмин ўхшаши ҳурмо кабидир, унинг таъми ширин бўлиб, ҳиди бўлмайди, Қуръон ўқийдиган мунофиқнинг ўхшаши райҳон кабидир, ҳиди ҳушбўй, лекин мазаси аччиқдир. Қуръон ўқимайдиган мунофиқнинг ўхшаши эса ҳанзала[3]кабидир, унинг ҳиди ҳам йўқ, таъми ҳам аччиқдир”. (Бухорий ва Муслим ривояти.)

وعن عمر بن الخطاب رضي الله عنه أن النبي صلي الله عليه وسلم قال: إنّ الله تعالى يَرْفَعُ بهذا الكَتابِ أقْواماً ويَضَعُ بِهِ آخَرِينَ رواه مسلم

Умар[4]розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу  алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло бу Китоб (Қуръон) билан баъзи қавмларнинг даражасини кўтаради ва баъзи қавмларнинг даражасини туширади”, деб марҳамат қилдилар. (Муслим ривояти.)

عن أَبي أُمَامَةَ - رضي الله عنه - قال : سَمِعْتُ رسول الله - صلى الله عليه وسلم - يقول: اقْرَؤُوا القُرْآنَ ؛ فَإنَّهُ يَأتِي يَوْمَ القِيَامَةِ شَفِيعاً لأَصْحَابِهِ . رواه مسلم

Абу Умома Боҳилий[5]розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу  алайҳи васаллам: “Қуръон ўқинглар, зеро у қиёмат кунида ўз эгалари учун шафоатчи бўлиб келади”, деб марҳамат қилдилар. (Муслим ривояти.)

وَعَن ابْن عمر رَضِيَ اللَّهُ عَنْهما عَن النَّبِي صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم َ: لاَ حَسَدَ إِلاّ فِي اثْنَتَيْنِ: رَجُلٌ آتَاهُ اللّهُ الْقُرْآنَ. فَهُوَ يَقُومُ بِهِ آنَاءَ اللّيْلِ. وَآنَاءَ النّهَارِ وَرَجُلٌ آتَاهُ اللّهُ مَالاً. فَهُوَ يُنْفِقُهُ آنَاءَ اللّيْلِ وَآنَاءَ النّهَارِ رواه البخاري ومسلم

Ибн Умар[6]розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу  алайҳи васаллам: “Фақат икки нарсада ҳасад қилиш жоиз: Аллоҳ унга Қуръонни ато қилган бўлиб, кечаю кундуз унинг тиловати билан машғул бўладиган кишига ва Аллоҳ таоло унга мол дунё ато қилган бўлиб, кечаю кундуз уни инфоқ қиладиган кишига”, дедилар.(Бухорий ва Муслим ривояти)

عبد الله بن مسعود رضي الله عنه قال قال رسول الله صلي الله عليه وسلم: مَنْ قَرَأَ حَرْفاً مِنْ كِتَابِ الله فَلَهُ بِهِ حَسَنَةٌ وَالحَسَنَةُ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا لاَ أَقُولُ الم حَرْفٌ ، وَلكِنْ أَلِفٌ حَرْفٌ ، وَلاَمٌ حَرْفٌ ، وَمِيمٌ حَرْفٌ رواه أبو عيسى محمد بن عيسى الترمذي

Абдуллоҳ ибн Масъуд[7]розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Аллоҳ таолонинг Китобидан бир ҳарф ўқиса, бунинг баробарига у киши учун бир яхшилик берилур. Алиф, лам, мимни бир ҳарф деб айтмайман . Балки алиф бир ҳарф, лом бир ҳарф ва мим бир ҳарфдир”, дедилар. (Термизий ривояти.)

وعن أبي سعيد الخدري رضي الله عنه عن النبي صلي الله عليه وسلم: قال يَقُولُ الرَّبُّ عَزَّ وَجَلَّ مَنْ شَغَلَهُ الْقُرْآنُ وَذِكْرِى عَنْ مَسْأَلَتِى أَعْطَيْتُهُ أَفْضَلَ مَا أُعْطِى السَّائِلِينَ وَفَضْلُ كَلاَمِ اللَّهِ عَلَى سَائِرِ الْكَلاَمِ كَفَضْلِ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ رواه الترمذي

Абу Саъид Худрий[8]розияллоҳу анҳуданРасулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деб марҳамат қилганлари ривоят қилинади: “Аллоҳ таоло айтади: “Кимни Қуръон ўқиш ва менинг зикрим уни бошқа нарсаларни сўрашдан тўсиб қўйса, мен унга сўраганларга берганимдан кўра кўпроғини бераман. Аллоҳ таоло каломининг бошқа каломларга нисбатан фазли Аллоҳ таолонинг бандаларга нисбатан фазли кабидир”. (Термизий ривояти.)

وعن ابن عباس رضي الله عنهما قال قال رسول الله صلي الله عليه وسلم: إنَّ الَذِي لَيْسَ فِي جَوْفِهِ شَيْءٌ مِن الْقُرآنِ كَالْبَيْتِ الْخَرْبِ رواه الترمذي

Ибн Аббос[9]розияллоҳу анҳумо ривоят қиладилар: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қалбида Қуръондан ҳеч нарса бўлмаган инсон хароба уй кабидир”, деб марҳамат қилдилар.(Термизий ривояти.)

وعن عبد الله بن عمرو بن العاص رضي الله عنه عن النبي صلي الله عليه وسلم: قال يُقَالُ لِصَاحِبِ الْقُرْآنِ اقْرَأْ وَارْقَ وَرَتِّلْ كَمَا كُنْتَ تُرَتِّلُ فِي الدُّنْيَا فَإِنَّ مَنْزِلَتَكَ عِنْدَ آخِرِ آيَةٍ تَقْرَؤُهَا رواه أبو داود والترمذي والنسائي

Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос[10]розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қилдилар: “Қуръонни ёдлаган қорига (қиёмат куни) “Ўқи, кўтарил ва дунёда тиловат қилганингдек тиловат қил. Сенинг манзилинг охирги ўқиган оятингдадир”, деб айтилади”. (Термизий ва Насоий ривояти.)

وعن معاذ بن أنس رضي الله عنه أن رسول الله صلي الله عليه وسلم : قال مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَعَمِلَ بِمَا فِيهِأَلْبَسَ اللَّهُ وَالِدَيْهِتَاجًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ ضَوْؤُهُ أَحْسَنُ مِنْ ضَوْءِ الشَّمْسِ فِى بُيُوتِ الدُّنْيَا فَمَا ظَنُّكُمْ بِالَّذِى عَمِلَ بِهَذَا. رواه أبو داود

Муоз ибн Анас[11]розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Қуръонни ўқиб, ундаги ҳукмларга амал қилса, қиёмат кунида Аллоҳ таоло унинг ота-онаСега тож кийдиради. Унинг нури дунё уйларидаги қуёш нуридан кўра ёрқинроқдир. Бунга амал қилган инсон ҳақида гумонинг қандай?”. (Абу Довуд ривояти.)

وروى الدارمي بإسناده أن عن عبد الله بن مسعود رضي الله عنه عن النبي صلي الله عليه وسلم : قال اِقْرَؤُوا الْقُرْآنَ فَإنَّ اللهَ تَعَالَى لَا يُعَذِّبُ قَلْبًا وَعَي الْقُرْآنَ وإنَّ هَذَا الْقُرْآنً مَأْدُبَةُ اللهِ فَمَنْ دَخَلَ فِيهِ فَهُوَ آمِنٌ وَمَنْ أحَبَّ الْقُرْآنَفَلْيُبْشِرْ

Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръон ўқинглар зеро, Аллоҳ таоло Қуръонни ёд олган қалбни азобламайди. Албатта, бу Қуръон Аллоҳ таолонинг зиёфатидир. Ким унга ташриф буюрса, омонда бўлади. Кимки Қуръонни яхши кўрса, бас, у қувонсин”, деб марҳамат қилдилар. (Доримий ривояти.)

Абдулҳамид ибн Ҳаммоний[12] айтадилар: “Мен Суфён Саврийдан[13]: “Сиз учун ғазот қиладиган киши суюклими ёки Қуръон ўқийдиган кишими?”, деб сўрадим. Шунда у зот:  “Қуръон ўқийдиган киши. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сизларнинг яхшиларингиз Қуръонни ўрганиб, уни (бошқаларга) ўргатганларингиздир” деб жавоб бердилар”.

Жалолиддин Ҳамроқулов 

"Новза" жомеъ масжиди имом-хатиби 

Тошкент ислом институти кафедра мудири

[1]Абу Мусо Ашъарий- Абдуллоҳ ибн Қайс ибн Сулайм. Улуғ саҳобий. Умар розияллоҳу анҳу у зотни Басра шаҳрига волий этиб тайинлаган. Басра аҳлига таълим бериб, динни ўргатган. Усмон розияллоҳу анҳунинг даврида Кўфага волий бўлган. Буюк қори саҳобий, Сиффийн жангида бўлган ҳакамлардан бири. Ибн Маданий айтади: “Бу умматнинг қозилари тўрттадир. Улар: Умар, Али, Абу Мусо ва Зайд ибн Собит”.

[2]Утружжа - ёввойи  рудасимонларга мансуб хушбўй, лимонсимон ўсимлик бўлиб, унинг меваси русчада “цитрон” дейилади.

[3]Ҳанзала – қовоқсимонлар оиласига мансубтаъми аччиқ полиз экини бўлиб, унинг меваси русчада “колоцинт” дейилади.

[4]Абу Ҳафс Умар ибн Хаттоб ибн Нуфайл ибн Абдулуззо ибн Рабоҳ ибн Абдуллоҳ ибн Қурт Қураший Адавий. У ислом тарихида рошид (тўғри йўлдаги) ҳалифаларнинг иккинчиси, жаннат башорот қилинган ўн саҳобанинг бири, Расулуллоҳнинг қайнотаси. Ҳижрий 23-йил, 63-ёшида вафот этган. Қабри муборак “равзада”, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам ва Абу Бакрнинг ёнларида жойлашган.

[5]Абу Умома Боҳилий – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга дарахт остида байъат қилган саҳобийлардан бири. Пайғамбаримиз бу зотни ўз қавмларига элчи қилиб юборганлар ва қавмининг барчаси бу инсон сабабли иймонга келган.

[6]Абдуллоҳ ибн Умар ибн Хаттоб ибн Нуфайл Қураший, куняси Абу Абдураҳмон. Пайғамбарликнинг иккинчи йили дунёга келган. Ўн бир ёшида Мадинага кўчиб ўтган. Кўп ҳадис ривоят қилган саҳабийлардан ҳисобланади. Ҳижрий 74-йил Маккада вафот этган охирги саҳобийдир.

[7]Абдуллоҳ ибн Масъуд ибн Ғофил ибн Ҳабиб, куняси Абу Абдураҳмон. “Умматнинг фақиҳи” деган унвон соҳиби, Қуръони каримни Маккада биринчи бўлиб ошкора тиловат қилган улуғ саҳобий. Бадр ва ундан кейинги маъракаларда қатнашган. Ҳижрий 32-йилда Мадинада вафот этган.

[8]Саъд ибн Молик ибн Санон ибн Убайд Ансорий Хазражий. Куняси Абу Саъид. Ризвон байаъатида қатнашган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан кўп ҳадисларни ривоят қилган. Ҳижрий 74-йили вафотэтган.

[9]Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг амакиларини ўғли. “Қуръон таржимони” лақабини олганмашҳур саҳобий. Ҳижрий 68-йил Тоифда вафот этган.

[10]Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос ибн Воил ибн Ҳишом Қураший Саҳмий. Кунияси Абу Муҳаммад.  Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан жуда кўп ҳадис ривоят қилган. Имом Бухорийдан 69-ҳижрий йилда вафот этганликлари ҳақида ривоят келган.

[11]Муоз ибн Анас Жуҳаний. Ансорларнинг иттифоқдоши. Миср ва Шомда яшаган саҳобийлардан. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ҳадислар ривоят қилган. Абудулмалик ибн Марвоннинг халифалик давригача яшаган.

[12]Абдулҳамид ибн Абдураҳмон Ҳаммоний Куфий, куняси Абу Яҳё. Лақаби Башмин.  Ҳижрий 202-йил вафот этган.

[13]Суфён ибн Саид Саврий, куняси Абу Абдуллоҳ. Ҳадис илмида “мўминларнинг амири” деган лақаб олган. Ҳижрий 161-йилда Басрада вафот этган.