Миршод Саидов,

Бухоро шаҳар "Масжиди Баланд"

жоме масжиди имом-хатиби

Аллоҳ таоло айтади: “У, осмондан сув нозил қилган Зотдир. Бас, у (сув) ила турли набототлар чиқардик. Ундан яшил гиёҳларни чиқардик. Ундан ғужум-ғужум бошоқлар чиқарамиз. Ва хурмодан, унинг новдаларидан яқин шингиллар чиқарамиз ва узум боғлари чиқарамиз. Бир-бирига ўхшаган ва ўхшамаган зайтун ва анорларни чиқарамиз. Унинг мева қилиш пайтидаги ғўрасига ва пишишига назар солинг. Албатта, бундай нарсаларда иймон келтирадиган қавм учун оят – белгилар бордир”(Аъном сураси 99 оят)

Ушбу оятлар мусулмонларни доимо изланишга, илмга тарғиб қилган. Шунинг учун, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларидан бошлаб, кейинги мусулмонлар даврларигача бошқа илмлар билан биргаликда наботот илмига ҳам қизиқиш жуда катта бўлди. Бунинг натижаси ўлароқ мусулмон ўлкаларда қишлоқ хўжалиги ва зироатчилик мисли кўрилмаган даражада ривожланиб кетди.

Деҳқончилик соҳасида маҳсулотларнинг энг яхшиси ва кўп қисми мусулмон юртларда етиштирилган ва ортиқчаси бошқа юртларга сотилган. Бошқа халқлар бу соҳада мусулмонлардан дарс олганлар, тажриба ўрганганлар. Ҳозирги кунда ривожланган ғарб давлатлари тилида баъзи бир машҳур қишлоқ хўжалиги экинлари ва маҳсулотлари мусулмон халқлари тилидан олинган кўчма сўзлар билан аталиши ҳам бунга ёрқин далилдир. Бошқа илмлар қатори наботот илми ҳам мусулмонлар томонидан қилинган ҳаракатлар туфайли илм сифатида шаклланди ва тараққий этди. Албатта, қадимдан инсон наботот билан қизиқиб уни ўрганиб келган, аммо Ислом дини ўсимликларни ўрганишни ҳақиқий илмий баҳсга айлантириб, алоҳида бир илм пайдо бўлишига сабаб бўлди.

Динимиз биз мусулмонларга энг афзал касб, энг ҳалол касб бўлган боғдорчилик ва деҳқончилик эканлигини билдириб, қанчалик даражада ажрларга эга бўлиш мумкинлигини, ҳатто инсониятнинг аввали бўлган Одам алайҳиссалом ҳам деҳқончилик билан шуғулланганлари, зироат нафақат энг афзал касб, энг ҳалол касб, балки азалий ва қадимий улуғ иш эканлигини билдиради.

Дехқончилик ва зироатчилик улуғ фазилатли амалдир. Чунки кўплаб ояти карималарда ва хадиси шарифларда боғлар ва далаларнинг хосили Аллох таъолонинг изни ва иродаси билан етилиши ва хосил бериши баён этилган. Бу эса дехқон ва боғбонларнинг меҳнати Аллоҳни назари остида эканига далолат қилади. Бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: “Қай бир мусулмон бирор кўчат экса ёки экин экса, ундан қуш, одам ёки бирор жанивор еса, эккан кишига садақа қилганнинг савоби ёзилади” – дедилар (Имом бухорий ривояти).

  Деҳқонлардан ҳамма манфаат олади. Аллоҳ таоло уларни ҳамма жонзотнинг ризқига сабабчи қилиб қўйган. Шунинг учун ҳам касбларнинг ичида Ислом динимиз уламолари нуқтаи назарида деҳқончилик энг афзал касб ҳисобланади. Шунинг учун ҳам қиёмат қоим бўлиб, жаннатилар жаннат эшиклари олдида тўпланиб ким биринчи киради, дейилганида деҳқон, дейилади.

Машҳур машойихлардан бири шундай дейди: Эй азиз ва мукаррам Одам боласи! Бир нарсани билиб қўйки, бу дунёда амалинг уруғларини экмоқдасан. Бу дунё бамисли сенинг экинзорингга ўхшайди, ўлим у экилган амалларинг йиғим-теримидир, охират эса хирмонингдир. Ким нима экса, хоҳ яхши бўлсин, хоҳ ёмон бўлсин, ўша нарсани йиғиб олади.  

“Абу Бакр Қаффол шоший”

жоме  масжиди имом хатиби

Қурбонали ТУРСУНОВ

ЎзА “Тафаккурни ўзгартирган асар” рукни остида жаҳонга машҳур бадиий, илмий-оммабоп, психологик, тарихий ва фалсафий асарлар таҳлилини бериб боради. Мақсадимиз – китобхонликка ҳисса қўшиш. Колумнист Севара Алижонова.

Бугун Абу Ҳомид Имом Ғаззолийнинг “Мукошафат-ул қулуб” асари таҳлили билан танишасиз. Унутманг, китоб қаршисида жамики нарсалар нурсиз бўлиб қолади.

ҚАЛБЛАРНИНГ КАШШОФИ КИМ?

Инсон ҳалокати ва жамият таназзулининг бош сабаби – ғайриинсоний туйғулар ва хатти-ҳаракатлардир. Кибру ҳаво, шуҳратпарастлик, риё, ҳасад, золимлик, адолатсизлик каби тушунчалар кимдаки куртак отса, бундай сифатли одамлар қайсики жамиятда кўп бўлса, ҳалокат шундадир. Хўш, борлиғимизга сингиб, қалбларимизни кўр қилган бу қусурлардан қутулмоқнинг имкони борми?

Бир ҳикмат аҳлидан сўрадилар:

• Ақлли кимса учун энг қувонарли нарса нима, ҳазинликни энг кўп бартараф қила оладиган нарсачи? Ғамгинликдан энг кўп нима қутқаради?
• Ақлли киши учун энг қувонарли нарса ўлмасдан олдин қилган гўзал амалларидир. Ғамгинликдан энг кўп қутқарадиган нарса эса Аллоҳнинг ҳукмига рози бўлмоқликдир.
• Инсонларнинг энг ғамгини ҳасадчилар, энг қобили қаноатлилар, энг кўп озор кўрувчилари ҳарислар ва очкўзлар, тирикчиликдан қийналмайдиганлари ҳавойи нафсини чеклаганлар ва дунёга топинмаганлар, энг кўп афсусланувчилари гуноҳкор олимлардир.
• Аллоҳ ўртага қўйган ахлоқ асосларига мослашиш ва нафснинг завқу сафо орзусини синдириш учун нафсинг билан жиҳод қил! Оз ухла, оз сўйла. Бемаъни гапирмаслик, инсонларга ва бошқа жонзотларга азият бермаслик ва оз емак – буларнинг бари нафснинг ҳавойи истакларига ғов қўймоқ демакдир. Оз ухлаган одам тўғри тушуниш малакасига эга бўлади. Камгап одам бир қатор офатлардан омон қолади. Инсонларга ва бошқа жонзотларга азоб бермаган одам бир қатор мақсадларига етишади. Кам томоқ одам нафснинг шаҳвоний истакларини қийналмай бартараф қила олади. Тиқиб-босиб ейиш қалбни кўр қилади, унда инсоний феъл-атворларнинг йўқ бўлишига сабаб бўлади. Оз емак қалбни нурлантиради. Мечкайлик ва давомли тўқлик эса кишини Аллоҳдан узоқлаштиради.
• Эй ўлим фариштаси, зиёратга келдингми ё жонимни олганими?
• Зиёратга келдим.
• Сендан бир талабим бор.
• Нима экан у?
• Ажалим яқинлашиб, жонимни олмоқчи бўлганингда менга сал олдинроқ хабар берсанг...
• Жуда соз. Сенга икки ё уч хабарчи юбораман.
• Зиёрат мақсадида келдингми ё жонимни олганими?
• Жонингни олгани!
• Ахир, сен менга олдиндан хабар бермоқчи эдинг-ку?! Икки ё уч хабарчи юбораман, дегандинг. Қани хабар берганинг?
• Мен айтганимни қилдим: 1. Сочларинг олдин қора эди, оқарди. 2. Вужудинг олдин кучли эди, кейин қувватдан қолди. 3. Қаддинг олдин тик эди, энди букилди. Эй, Ёқуб, мана сенга уч нарса, ўлимдан олдин инсонларга менинг юборган хабарчиларимдир.
• Кимнингки сўзи ҳикматсиз бўлса, у сўз ботилдир. Кимнингки сукути тафаккурсиз бўлса, у сукутда хатолик бор. Кимнингки қараши ибрат олиш учун бўлмаса, у бир хурсандчиликдир.
• Дунё ҳаётига эътиборли бўлинг. Зеро, у Ҳорут ва Морут (Ҳорут ва Морут – Бобил халқига азобдан сақланиш учун сеҳр ўргатган икки сеҳргар, моҳир сеҳрбоз фаришта (малак)лар)дан ҳам сеҳргарроқдир.

Ҳикмат аҳлларидан яна бири шуларни айтади:

Буюк фиқҳшунос олим Имом Ғаззолийнинг Ислом ва инсон олдидаги энг буюк хизмати шундаки, ул зот ана ўша иллатларга ташхис қўйган. Бу иллатлар уя қурадиган жой “инсон руҳи”, “инсон қалби” бўлгани учун асарни “Мукошафат-ул қулуб” деб номлаган. “Мукошафа” деган арабча сўз бизда “кўринмайдиган нарсаларни очиш”, “кашф этиш” маъносини билдиради, яъни инсоннинг ўзи учун тушунарсиз бўлган ҳодисани инкишоф йўли билан билиб олиши деганидир. Аллоҳнинг зот ва сифатларини, бошқа илоҳий сирларни англаб етиш деган маъноси ҳам бор бу сўзнинг. Китобнинг номини кенг маънода “қалбларни босиб ётган ғайриинсоний феъл ва туйғуларнинг кашфи” деса ҳам бўлади. Мана неча асрлардан буён у инсоният учун зиё манбаи бўлиб хизмат қилиб келмоқда, изтироб ва ҳузурсизликлар ичида қийналиб яшаётган шахсларга, жамиятларга ва халқларга хотиржамлик хамда саодат йўлларини кўрсатмоқда.

“Мукошафат-ул қулуб” икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисмда инсоний ҳис-туйғулар моҳияти ҳадис ва ривоятлар мисолида очиб берилади. Иккинчи қисмда эса кўплаб мавзуларга такроран мурожаат этилиб, ўзимизни, қалбимиздаги неки бор – уни кашф этишимизга янада урғу берилган. Бизни қандай туйғулар бошқараётганини, улар бизни қай йўл томон элтаётганини англасаккина, амалда собит бўламиз, таскин ва ҳаловат топамиз. Акс ҳолда, беш кунлик дунё ҳаётини бесамар елларга совуриб, охир афсус-надомат комида қолишимиз мумкин.

Кўпинча “Аллоҳдан қўрқасанми?” сўроғига “Ҳа” ёки “Аллоҳдан қўрқаман” дебҳеч иккиланмай жавоб берамиз. Аллоҳдан қўрқишнинг асл моҳияти нима ўзи? Асарда келтирилишича, Аллоҳдан қўрқишнинг аломати етти нарсада намоён бўлади: тил, қалб, кўз, меъда, қўл, оёқ ва итоатда.

Имом Ғаззолий асарда ана ўша етти аломатни тушунтириш, тавсиф этиш йўлидан боради. Улар орқали биз елиб-югураётган дунё ҳаётининг нақадар алдамчи ва ўткинчи, ўзни фидо қилишга арзимаслигини англаб етамиз. Бу асарни бир марта мутолаа қилган одам ғафлат уйқусидан уйғониб, қалб кўзларини очиши тайин. Айрим мавзуларга тўхталиб ўтсак. 

Нафс тарбияси

Машҳур авлиёлардан бири Яҳё ибн Маоз нафс ҳақида шундай дейдилар:

Ғафлат 

Ғафлат надоматни орттиради. Ғафлат неъматнинг қўлдан кетишига сабаб бўлади. Ғафлат Аллоҳ йўлини пардалайди. Ғафлат ҳасаднинг кучайишига, кишининг озорланишига сабаб бўлади.

Ёқуб алайҳиссалом билан ўлим фариштаси Азроил биродарлардек учрашиб туришарди. Бир куни Азроил зиёратга келганида, ораларида шундай суҳбат бўлиб ўтди.

Бу суҳбатдан бирмунча вақт ўтгач, Ҳазрат Ёқубнинг ажали яқинлашди. Ўлим фариштаси яна келди. Ҳазрат Ёқуб сўради:

Тафаккур

Ҳасан Басрий шундай деди:

Аллоҳ бизга юборган китоби – Қуръонда қайта-қайта тафаккурдан баҳс этади ва фикрлаш керак, деб буюради. Мана, Аллоҳнинг буйруқлари:

Осмонлар ва ернинг яралишида ҳамда кеча ва кундузнинг алмашиниб туришида ақл эгалари учун ибратли далиллар борлиги шубҳасиздир. (Оли Имрон сураси, 190-оят)

У (Аллоҳ) фикрлаб, ибрат олмоқчи бўлган ёки шукр қилмоқчи бўлган кишилар учун кеча ва кундузни (бир-бирининг) ўрнини босувчи қилиб қўйган зотдир. (Фурқон сураси, 62-оят)

Дунё ҳаёти

Пайғамбаримиз (с.а.в.) шундай буюрдилар: 

Ҳазрат Исо дейдики: “Денгиз тўлқини устига ким уй қура олади? Мана, дунё ҳаёти шудир. Уни абадий қароргоҳ қиламан деб ўйламанг”. 

Аллоҳни ва унинг буюклигини таниган одам ундан қаттиқ қўрқади ва келгусида азобга дучор бўлмаслик учун нафсини ҳозирдан тарбиялаб боради ва қилган гуноҳлари устидаги пардалар очилиб, Аллоҳ ҳузурига келтириб муҳокама қилиниши натижасида жаҳаннамга отилмасидан бурун илоҳий ахлоқ асосларига риоя қилади.

Ислом оламининг буюк мутафаккирларидан бири Абу Ҳомид Ғаззолий асарда “инсоннинг кўнгли қачон таскин, ҳаловат топади”, деган саволга “қачонки у қалбларнинг кашшофи бўлмиш Аллоҳнинг ҳукмига рози бўлса, дунё ҳаётининг ўткинчи хою-ҳавасларига эмас, охиратдаги юксак мақом ва Аллоҳнинг васлига интилса, Аллоҳ у банданинг кўнглидаги ғамни кетказиб, хотиржамлик деган нурни жойлайди”, деган ғояни илгари суради.

“Мукошафат-ул қулуб” Шарқда “Ҳужжат ул-Ислом” рутбаси билан машҳур бўлган Ғаззолийнинг неча асрлар илгари ёққан юзлаб машъалаларидан бир донасидир. “Бу машъала сочган мангу сўнмас зиё дасталари замонлар оша сўнгсизлик сари оқиб боргусидир. Инсон насли то қиёматгача мавжуд бўларкан, бу асар ҳам инсоният учун мангу зиё манбаи бўлиб, азоб-уқубатлар, ғам-ташвишлар ва беҳузурликлар ичида изтироб чекаётган шахслар, сиймолар ва миллатларга ҳузур-ҳаловат ва бахт-саодат йўлларини кўрсатажак”.

Манба: http://uza.uz

Зайниддин домла Эшонқулов,

Самарқанд вилояти бош имом-хатиби