Сафарга отланаётган  киши уйидан чиқаётган пайтда қуйида келтирилган дуони ўқиса,  омонда бўлади, иншааллоҳ.

بِسْمِ اللهِ تَوَكَّلْتُ عَلَى اللهِ ، لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلا بِاللهِ .

“Бисмиллааҳи таваккалту алаллоҳи, лаа ҳавла ва лаа қуввата иллаа биллаҳ” (Сунани Термизий).

  Маъноси: Аллоҳнинг номи билан (сафарни бошлайман), Аллоҳга таваккал қилдим. Тоатга қувват ва гуноҳдан сақланишга бўлган қувват ҳам ёлғиз Аллоҳ таолодандир. 

اللَّهُمَّ بِكَ أَصُولُ وَبِكَ أَحُولُ وَبِكَ أَسِيرُ

“Аллоҳумма, бика асуулу  ва бика аҳуулу  ва бика асииру” (Муснади Аҳмад).

  Маъноси: Ё Аллоҳ! Сенинг мададинг билан ҳимматланаман, Сенинг мададинг билан гуноҳдан тийиламан, Сенинг мададинг билан сафарга чиқаман.

Муборак сафарга отланаётган киши учун энг кepаклиcи - ҳaж ибoдaтини яхшилaб тyшиниб oлиш. Чyнки ҳaж ибoдaти инсон yмpида бир марта адо этадиган муборак caфap вa ибoдaт ҳисобланади. Яъни, yмpидa биp мapтa бepилaдигaн имкониятдир. Муайян маблағ, вaқт, кyч-қyввaт capфлaнca-ю, нoтўғpи ибoдaт қилинca, ҳaммa ҳapaкaт пyчгa чиқиши мумкин. yнинг yчyн ҳaм ҳаж ибодатини адо этмoқчи бўлгaн киши энг aввaлo бy ибoдaтнинг йўл-йўpиғини яхшилaб ўpгaниб oлиши лoзим.  Ҳaж қилyвчи инcoн  oлим бўлca ҳaм, ёнидa ҳаж apкoнлaрини бaён қилyвчи биp китoбни oлиб ҳaжгa бopcин, дeб тaвcия қилинади. Aммo ҳаж қилyвчи oддий киши бўлca, ўзигa биp oлимни  йўлбошчи қилиб олиши лозим. Ҳожилар учун бундай киши гуруҳ раҳбари – элликбошидир. Ҳаж ибодати асосларини  ўзлаштириб, билиб олишнинг ўзи камлик қилади. Сафар давомида дуч келинадиган ташкилий-маиший масалаларни ҳам ўз ўрнида элликбоши раҳбарлигида тартиб ва уюшқоқлик билан  ҳал қилиниши ҳар бир ҳожининг ибодати бенуқсон бўлишига сабаб бўлади.  

 Ҳaжгa oтлaнаётгaн инcoн сафар олдидан ва уни адо этиш давомида янa қуйидагилapгa эътибop бepиши лозим:

 - Aввaлo, оила аъзолари вa яқин кишилapини яхшиликка, яхши ишларни, савоб ишларни кўпроқ қилишгa ундаш;

 - Коммунал тўловлардан, банкдан қарзи  бўлса, зиммасида нафақа тўлови  бўлса, нафақалари ва таниш-билишларидан барча қарзларини тўлаб, узиб  қўйиш;

 - Oтa-oнaлapи тиpик бўлcaлap, yлapнинг дуоларини oлиш;

 - Aллoҳ тaoлoгa acтoйдил тaвбa қилиш; гyнoҳлapини тapк этиб, aввaл coдиp бўлгaнлapигa нaдoмaт қилиб, бyндaн cўнг тaкpopлaмаcликкa aзмy қapop қилиш;

 - Энг мyҳим жиҳaтлapдaн биpи - қилaётгaн ҳаж ибoдaтидaн Aллoҳнинг poзилигини вa oхиpaтининг oбoдлигини кўзлaш. Дyнё вa yнинг зийнaтлapини,   нoм чиқapиш, фaхpлaниш кaби нapcaлapни  асло ҳaёлигa кeлтиpмacлик, акс ҳoлдa, бapчa қилгaн caъйи-ҳapaкaтлapи бeҳyдa кетиши мумкинлигини тушиниб етиш;

 - Caфap давомидa дoимo Аллоҳни зикp этиш, дyo қилиш, иcтиғфоp aйтиш; Қypъoни кapимни тилoвaт қилиш; тилини  бeҳyдa cўзлapдaн, ёлғoн, ғийбaт,  cўкиш кaби ножўя сўзлapдaн тийиш; қўлидaн кeлгaнчa oдaмлapгa яхшилик қилиш;

 Ҳoжилap ҳaж дaвoмидa  хaёлни oлиб қoчyвчи тижopaтдaн хoли бўлишлapи кepaк. Ўзлapини камтарин  тyтиб, зeбy зийнaтгa эътибop беpмacликлapи лозим. Пaйғaмбapимиз aлaйҳиccaлoм шyндaй қилгaнлap, Анас ибн Моликдан  ривоят қилинган  ҳaдиcдa  Расулуллоҳ с.а.в.: 

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : " إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ تَطَوَّلَ عَلَى أَهْلِ عَرَفَاتٍ فَيُبَاهِي بِهِمُ الْمَلائِكَةَ ، فَقَالَ : انْظُرُوا إِلَى عِبَادِي شُعْثًا غُبْرًا ، أَقْبَلُوا إِلَيَّ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ ، فَاشْهَدُوا أَنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ " ْ

«Арафа куни Aллoҳ осмонга тушади ва улар ила фapиштaлapгa мaқтaнaиб: «Бaндaлapимгa қapaнглap! Typли жoйлapдaн xopу зop бўлиб ҳyзypимгa кeлдилap. Cизлap гувоҳ бўлинглap, мeн yлapнинг гyнoҳлapини кeчдим», дeйди».

Ҳаж ибодати уч турлидир:

1.  Қирон;
2. Таматтуъ;
3. Ифрод.
4. Қирон – луғатда жамлаш, қўшиш деган маънони англатади.

 Истилоҳда эса: Мийқотдан ҳаж ва умрани бирга адо этиш учун ният қилиб, эҳромга киришдир.

 Мийқотда ҳаж ва умра учун баравар эҳром боғлаш бўлиб, ҳожи умра ва ҳаж амалларини бажариб бўлганидан кейин, қурбонлик кунлари шайтонга тош отиб, қурбонлик қилиб, соч олдиргандан кейин эҳромдан фориғ бўлади. Сўнг  яна умра қилмоқчи бўлса, умра учун қайта эҳром боғлайди, яъни бу умра қиронга боғлиқ эмас.

2. Таматтуъ – луғатда фойдаланиш, ҳузур қилиш деган маънони англатади.

 Истилоҳда эса: ҳаж қилмоқчи  бўлган киши аввал умрани адо этиб, эҳромдан чиқиб, ҳаж вақтига қадар эҳром ман қилган нарсалардан фойдаланиш ва ҳаж вақти (Зулҳижжанинг саккизинчи куни) бўлганда ҳажни ният қилиб, эҳромга кириш тушунилади. Кўпчилик учун осон ва қулайлигини инобатга олиб, Ўзбекистон мусулмонлари идораси Уламолар Кенгаши томонидан юртимиз ҳожилари таматтуъ ҳажини адо этишлари тавсия қилинган.

3. Ифрод луғатда – ажратиш, яккалатиш маъносини англатади.

 Истилоҳда эса: фақат ҳажнинг ўзи учун ният қилиб, эҳромга кириш тушунилади.          

Умра ибодатини мукаммал адо қилиш учун киши ўзини ҳар томонлама тайёрлайди. Барча амаллар ниятга боғлиқ бўлгани учун, ибодатда ягона мақсад Аллоҳ таолонинг розилигини исташ бўлиши керак.

 Агар дунё ноз – неъматларига эришмоқчи, “ҳожи” ёки “умрага борган” номларини қозонмоқчи, “ҳўжа кўрсин” ёки асосий мақсади ўзга юртларни сайр қилиб, бир йўла умрани адо этиб келмоқчи бўлса, умра ибодати қабул бўлмайди.  Аллоҳ таоло буюради:

وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّه

 “Ҳаж ва умрани Аллоҳ учун мукаммал адо этинг!”. Бақара сураси, 196.

عَنْ أبِى هُرَيْرَةَ ؛ أن رَسُولَ اللهِ ( صلى الله عليه وسلم ) قَال : (العُمْرَةِ إِلَىَ العُمْرَةِ كَفَارَة لِمَا بَيْنَهُمَا

 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан нақл қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Умра кейинги умрагача қилган гуноҳларига каффоратдир...”. Саҳиҳи Бухорий, 1773.

 عن عطاء قال سمعت ابن عباس رضي الله عنهما يخبرنا يقول قال رسول الله صلى الله عليه وسلم لامرأة من الأنصار سماها ابن عباس فنسيت اسمها ما منعك أن تحجين معنا قالت كان لنا ناضح فركبه أبو فلان وابنه لزوجها وابنها وترك ناضحا ننضح عليه قال فإذا كان رمضان اعتمري فيه فإن عمرة في رمضان حجة

 Ато розияллоҳу анҳу ривоят қиладилар: “Ибн Аббос розияллоҳу анҳу айтдилар: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир ансорий аёлга: “....Рамазон ойи келса у ойда умра қилгин, чунки рамазон ойидаги умра ҳаж қилган билан баробар савобга эгадир”-дедилар. Термизий ривояти. 
Мазҳабимиз хулосасига кўра умра суннати муаккададир. У буюк зиёратдир! Зеро, мусулмон киши бунда бутун қалби, руҳи ва бадани ила Аллоҳ таоло учун энг суюкли бўлган жойни зиёрат қилади. Бу омонлик диёрида кўнгиллар хотиржам бўлади, кўзлар эса уни кўришликка ошиқ бўлади. Бу диёр мусулмонлар қалбидан улкан ўрин эгаллаган Макка ва Мадинадир.
Ҳаммамизга маълумки, умра қилишни қасд қилган ҳар бир мусулмон  улуғ ибодатни тўла-тўкис адо этишни истайди. Ўз-ўзидан биз учун бу нафақат ибодат, балки узоқ масофали сафар ҳамдир. Шу сабабли, умра қилишни қасд қилган ҳар бир киши умра қонун – қоидалари билан бир қаторда сафар қоидалари ва одобларини яхшилаб ўрганиши лозимдир. Улар қуйидагилардир:

1. Умра ибодатини аввало холис Аллоҳ таоло учун ният қилиш унинг мақбул бўлишидаги асосий шартлардан биридир. Зеро, риё аралашган амал биноларининг пойдеворлари ўша биноларни қулатади;
2. Бу улуғ ибодат сафарига отланишдан олдин гарданидаги бошқаларнинг ҳақларини ўз эгаларига қайтариши;
3. Мол-мулк сифатида қийматга эга бўлган нарса қўлида мавжуд бўлса сафардан олдин уни васият қилиб қўйиши;
4. Бу ибодат сафари учун мўлжалланган маблағ ҳалол йўл билан топилган бўлиши;
5. Йўлга чиқишдан аввал оиласига ҳадисда айтилганидек қуйидаги дуони айтади:

 أسْتَوْدِعُكُمُ اللهَ الّذِي لَا تَضِيعُ وَدَائِعُهُ

 “Аставдиъукумулллоҳал-лазий ла тазиъу вадаъиуҳу (маъноси: “Сизларни Унга топширилган омонатлар зойе бўлмайдиган Зот Аллоҳга омонат топширдим”)”. Ибни Можа ривояти;

6. Автомашина, тайёра ёки шунга ўхшаш сафар уловларига минганида ушбу ҳадисга амал қилади:

عن ابن عمر رضي الله عنهما ( أن رسول الله ( صلى الله عليه وسلم ) كان إذا استوى على بعيره خارجاً للسفر حمد الله تعالى وسبح وكبر ثلاثاً ثم قال سبحان الذي سخر لنا هذا وما كنا له مقرنين وإنا إلى ربنا لمنقلبون اللهم إنا نسألك في سفرنا هذا البر والتقوى ومن العمل ما ترضى اللهم هون سفرنا هذا واطو عنا بعده اللهم أنت الصاحب في السفر والخليفة في الأهل اللهم إني أعوذ بك من وَعْثَاءِ السفر وكآبة المنظر وسوء المنقلب في الأهل والمال والولد وإذا رجع قالهن وزاد فيهم آيبون تائبون عابدون لربنا حامدون ) قوله وعثاء السفر : يعني تعبه وشدته ومشقته وكآبة المنظر وسوء المنقلب الكآبة الحزن والمنقلب المرجع وذلك أن يعود من سفره حزيناً كثيباً أو يصادف ما يحزنه في أهل أو مال

 
Ибни умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сафарга чиқиб туяларига ўрнашсалар Аллоҳга ҳамд (Алҳамдулиллаҳ), тасбеҳ (Субҳаналлоҳ) ва уч маротаба такбир (Аллоҳу акбар)ни айтиб шундай дердилар: “Субҳаналлазий саххоро лана ҳаза ва ма кунна  лаҳу муқринийн. Ва инна ила Роббина мунқолибун. Аллоҳумма инна насъалука фий сафарина ҳаза ал-бирро ват-тақва ва минал амали ма тарзо. Аллҳумма ҳаввин сафарона ҳаза ватви анна буъдаҳу. Аллоҳумма антас-соҳибу фис-сафари вал холифату фил аҳли. Аллоҳумма инний аъузу бика мин ваъсаис-сафар ва каабатил манзор ва суил мунқолаб фил аҳли вал мали вал валад” (маъноси: “Бизларга бу (улов)ни бўйсундириб қўйган зотга тасбеҳ айтамиз. Бизлар ўзимиз бунга қодир эмас эдик. Албатта, бизлар (барчамиз) Раббимиз (ҳузури)га қайтувчидирмиз. Ё, Аллоҳ! Биз Сендан ушбу сафаримизда яхшилик, тақво ва Ўзинг рози бўладиган амални сўраймиз. Ё, Аллоҳ! Ушбу сафаримизни енгиллаштир ва узоғини яқин қил. Ё, Аллоҳ! Сен сафарда ҳамроҳ ва аҳли-оилага кафилдирсан. Ё, Аллоҳ! Мен Сендан сафар қийинчиликлари, ғамга солувчи манзара ҳамда аҳли-оила, мол ва фарзандга ёмон ҳолда қайтишдан паноҳ тилайман”).

 Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сафардан қайтганларида эса: “Айибуна таибуна абидуна лироббина ҳамидуна” (маъноси: “Ё, Аллоҳ! Қайтишимизни тавба қилувчи, ибодат қилувчи ва ҳамд айтувчи ҳолда қилгин”), жумласини қўшиб қўярдилар. Муслим ривояти.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам қачон уловга минмоқчи бўлсалар оёқларини узангига қўйишлари билан: “Бисмиллоҳ”, – дер эканлар. Эгарга ўрнашиб олганларидан кейин: “Алҳамду лиллаҳи ала кулли ҳал. Субҳаналлазий саххоро лана ҳаза, вама кунна лаҳу муқринийн. Ва инна ила Роббина ламунқолибун”, – деб қўяр эканлар. Уловга миниладиган ҳайвонлардан ташқари замонавий йўл воситалари ҳам киради.

7. Сафарлари давомида баландликка кўтарилсалар “Аллоҳу акбар”, пастликка тушсалар “Субҳаналлоҳ”дейишлари Имом Муслим ривоят қилган ҳадиси шарифга кўра суннатдир;
8. Дуо қилишни кўпайтириш яхшидир:

أبي هريرة عن النبي قال: "ثلاث دعوات مستجابات لا شك فيهن: دعوة المظلوم، ودعوة المسافر، ودعوة الوالد لولده"

 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Учта дуо борки, шаксиз мустажобдир. Мазлумнинг, мусофирнинг ва ота-онанинг фарзандига қилган дуоси”. Термизий ривояти.

9. Аллоҳни зикр қилиш, қироат қилиш ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга саловатни кўпайтириш умра одобларидандир. Хусусан, масжидул ҳаромда ибодатни кўпайтиришга тарғиб қилинган:

عن عبد الله بن الزبير قال قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : " صلاة في مسجدي هذا أفضل من ألف صلاة فيما سواه من المساجد إلا المسجد الحرام وصلاة في المسجد الحرام أفضل من صلاة في مسجدي هذا بمائة صلاة"

 Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу айтдилар: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар:“Менинг ушбу масжидимда ўқилган намоз ундан бошқа масжидларда ўқилган мингта намоздан афзалдир. Фақатгина масжидул ҳаром бундан мустаснодир. Масжидул ҳаромда ўқилган намоз менинг масжидимда ўқилган юзта намоздан афзалдир”. Имом Аҳмад ривояти.

10.  Ушбу улуғ умра зиёратидан олдин умра зиёратига оид барча қонун-қоидаларни яхшилаб, хусусан илм эгаларидан ўрганиши умрани тўла-тўкис бўлишидаги асосий омиллардан биридир.Хусусан, бизнинг диёримизда бошқа жойлардан фарқли ўлароқ ҳаж ёки умра ибодатини ватандошларимиз тўлиқ адо қилишлари учун аҳли илмлардан иборат ҳар эллик кишилик гуруҳларга елликбошилар бириктириладир.
11. Ҳамроҳларидан ажралмасликка ҳаракат қилади. Чунки баъзи саҳобалар бир ерга тушиб, сўнг ҳар хил қишлоқ ва водийларга тарқалиб кетишганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бундай тарқалиб кетишингиз шайтондандир” деб танбеҳ берганлар. Имом Абу Довуд ривояти.
12. Шариатимиз буйруғига кўра ишбошиларга бўйсуниш шарт бўлганидек, ҳар бир умра қилувчи ўз гуруҳи раҳбари элликбошига бўйсуниши лозим. Чунки елликбоши айнан диний илмалар, хусусан, ҳаж ва умра илмларини яхши билганлари сабабли ватандошларимизнинг ҳаж ва умраларини тўлиқ ва мукаммал бўлишини таъминлаш учун шу хизматга бўладилар;
13. Умра давомида ҳамроҳлари билан уришмайди. Тиқилинч ҳосил қилмайди. Гуноҳ ишлардан четлашади. Тоқати ва илми даражасида яхшиликка буюриб, ёмонликдан қайтаради. Ҳеч кимга қўли ва тили билан озор бермайди. Чақимқилик, ғийбат ва ёлғон гапларни айтмайди. Унга одамларнинг ҳожати тушса ёрдамлашади;
14. Умрадан қайтгандан кейин уни кутиб олишга чиққанлар билан қучоқлашиб кўришади. Уйга келганларни меҳмон қилиши ва ҳадялар улашиши мустаҳабдир.

 Аллоҳ таоло умра зиёратига отланган ватандошларимизнинг сафарларини бехатар, ибодатларини ўз дагоҳида қабул қилсин!

Жаҳонгир Убайдуллоҳ,
Т

Қори ва муҳаддислар устози, мужаввид ва қироат илми ула­моларининг имоми, ўзи замонасидан тортиб то бизнинг дав­римизгача қироат ва тажвид илмининг шайхи ва олимлар гул­то­жи бўлиб келаётган,“Ал-Жазарий” тахаллуси билан танил­­ган бу зотнинг тўлиқ исми шарифлари Аллома Ҳофиз Му­ҳаммад ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Али  ибн Юсуф ибн ал-Жаза­рий, Шамсиддин ад-Дамашқий аш-Шофиъий бўлиб, куня­­лари “Абул Хайр”дир. Таваллудлари ҳижрий 751 йили Ра­мазон ойи­нинг йи­­гир­ма бешинчи куни, милодий 1350 йилнинг ўттизин­чи ноябр, жума кунига тўғри келади.

 У зотнинг таваллудлари ҳам ажойиб воқеа бўлган. Ҳи­коя қилинишича, қирқ йил фарзанд кўрмаган кекса оталари омо­нат­дор тожир­лар­дан бўлиб, 750 ҳижрий йили муборак ҳаж сафарига борадилар. Бу ибодат амаллари­ни бажариб бўлгач, тавоф қилганларидан сўнг Аллоҳ таоло­дан ўзларига солиҳ, олим фарзанд ато этишини сўраб, Замзам сувидан ичиб дуо қиладилар ва диёр­ла­рига қайтадилар. Бир йил ўтгач, Рама­зон ойининг йигирма бешинчи кечасида таровеҳ намозидан сўнг биз “Имом Жазарий” деб улуғла­ёт­­ган инсон дунёга келади.

 Муҳаммад ибн ал-Жазарий туғилган шаҳарларида ўсиб улғайдилар ва 13 ёшида Қуръони каримни тўлалигича ёд олиб, 14 ёшида одамларга имомлик қила бошлай­ди­лар. 15 яшар ўсмирлик даврларида Шайх Абдулваҳ­ҳоб ибн Саллор, Аҳмад ибн Иброҳим ибн Таҳҳон ва Аҳмад ибн Ражаб ҳузур­ларида қироатларни ифрод (алоҳида-алоҳида) тажвид асосида ўқиб берган­лар. Ўн етти ёшга етганларида эса, Шайх Абул Маолий ибн Ал-Лаббон назоратлари остида қироатларни китоб қилиб жамлайдилар. Ёшликлариданоқ замо­на­сининг кўп­лаб етук қироат соҳиб­лари ва илм аҳлларидан қироат илм­ла­ри билан бирга тафсир, ҳадис, фиқҳ, усулул фиқҳ, ақоид, балоғат, сарф ва наҳв каби илмларни сабоқ олиб, ўзлаштира­ди­лар. Бир неча марта ҳаж ибодати­ни адо этадилар. Мисрга қайта-қайта сафар қилар эканлар, у ердаги қироат имомлари­дан сабоқ олар ва ўз қироатини ҳам улар имтиҳонидан ўтка­зар эдилар.

 Димйотий ва Абарқуҳий асҳоб­лари­, шунингдек, Фахр ибн Бухорийнинг бир жамоаси ва бошқа­лар­дан  ҳадис ил­ми­­ни таълим оладилар. Фиқҳ ил­ми­­­ни эса, Шайх Абдура­ҳим ал-Иснавий ва унинг сафдошлари­дан ўргана­ди­лар. “Усул, маъоний ва баён” илм­ла­рини Мисрда Шайх Зиёуд­дин Саъдуллоҳ ал-Қазвийний ва бошқа­лар­дан ўзлаш­ти­ра­дилар. У зотга вафо­ти­­дан олдин, ҳижрий 774 йили Шайхул Ислом муҳаддис, муаррих Абу Фидо Исмоил Ибн Касир, 779 йили Шайх Зиёуддин, шу­нинг­­дек, 785 йили Шайхул Ислом ал-Булқийнийлар фатво чиқариш­га изн беришган.

 Умавийлар барпо этган жомеда қироат илмини мукам­мал ўзлаштириб, ўша жойдаги машҳур қорилар­га раис бўла­ди­лар ва кўпчиликка қироат илмини ўргатадилар. Дамашқ­да Қуръони каримга бағиш­лаб “Дор ал-Қуръон ал-карим” номли мадраса бино қил­ади­лар. Ҳижрий 793 йил­дан бошлаб Шом(Сурия)да бир неча йил қозилик қил­ган­ла­ри­дан сўнг, 798 йили Рум (ҳозирги Туркия)га сафар қилиб, Бурса шаҳри­да Боязид ибн Усмон[1] билан учрашадилар.

 Аллома илм олиш ва тарқатиш йўлида кўп юртларга сафар қилган. Жумладан, ҳаж ибодатини адо этгач, Ҳижозга борганида баъзи кишилар Имом Жазарийга: “Бурса шаҳрида Қуръони каримни ўрганмоқчи бўлган толиби илмлар бор, улар сиздан таҳсил олишни орзу қилишади. Лекин ёнингиз­га келиб, илм ўрганиш учун етарли маблағлари йўқ”, дейи­ша­ди. Шунда ул зот: “Ундай бўлса, уларнинг олдига мен бораман”, дейди-да, Жиддадан кемага чиқиб, Қоҳирага йўл олади. Қоҳирадан Искандарияга, ундан Ўрта Ер денгизи орқали Антокияга етиб келади ва шу ерлик бир кишининг уйида меҳмон бўлади. Имом Жазарийдан Қуръон илмлари­ни ўрганишни орзу қилган бурсалик толиби илм олимни Ҳижозда экани хабарини олгач, шу томон отланиб, Бурсадан Антокияга келади. Талаба хуфтон намозига азон айтилгач, масжидга киради. Намоз тугаб, одамлар тарқай бошлайди. Шунда антокиялик бир киши унинг мусофир эканини сезиб, турар жойи бор-йўқлигини сўрайди. Талабадан борадиган ери йўқлигини эшитгач, ўз уйига олиб бориб меҳмон қила­ди. Кечки овқат пайтидаги суҳбат асносида: “Бугун юрти­миз­­га Исломнинг буюк уламоларидан Муҳаммад ибн Жаза­рий келди”, дейди мезбон. Бу гапни эшитган илм толиби ўрнидан сакраб туради: “Аллоҳга қасамки, у зотни кўрмагу­ним­ча ухламайман!” Мезбон: “Бу кеча дам ол, эртага кўра­сан”, деса ҳам, барибир кўнмай туриб олади. Шунда икков­лари Имом Жазарий меҳмон бўлиб тушган уйни сў­раб-суриштириб йўлга чиқишади. Толиби илм олим билан кўришгач, йиғлаб юборади, севинчидан терисига сиғмайди. Олим бўлган воқеани эшитгач, меҳри товланади. Талаба Қуръони каримни тўлалигича ёд олгач, Антокияда қолади. Ундан сўнг Бурсага бориб, толиби илмларга сабоқ беради.

 Боязид кўрсатган ҳурмат ва эҳтиромга жавобан имом у ер­да бир неча йил ис­ти­қо­мат қилиб, юрт аҳолисига қироат ва ҳадис илмини таъ­лим беради­лар. Кўпчилик бундан унумли фой­да­ла­на­ди. Шунингдек, у зотдан кўп киши ўн хил қироат­ни мукаммал ўрганади. Ўша диёрда икки жилдли “Ан-Нашр фий ал-қиро­от ал-ашр” номли асарини таълиф этадилар. Ҳижрий 805 йили бобокалони­миз Амир Темур у зотни Рум­дан Мова­ро­ун­­наҳр­ диёрига олиб келади. Кеш (ҳозирги Шаҳ­ри­сабз) шаҳри­да Соҳибқирон салтанати ости­да ҳаёт кечира­ди­лар. Кеш ва Самарқанд аҳолисининг бир жа­мо­а­си у зот­дан таҳсил олади. Амир Темур бу буюк имомга доимо ҳурмат-эҳтиром кўрса­тиб, улуғ­лар эдилар.

 Кешда Абдулқодир ибн Тилла ар-Румий, Ҳофиз Боязид Ке­ший ва Ҳофиз Маҳмуд ибн Муқрийлар у кишидан ўн хил қироат илмини ўрганиб, қироатлар шайх­лари унвонини олишади.

 Ҳикоя қили­ни­шича, Имом Муҳаммад Жазарий­ Румдан Самар­қанд­га келганларида Соҳибқирон катта базм уюш­тира­ди­лар. Унга таклиф этилган амир ва зодагон­лар­га чап тараф­дан, олимларга эса, ўнг тарафдан жой ажратишни бую­ради. Имом Жазарийга эса уламо­лар­га ажратил­ган жойнинг олд қисмидан, Аллома Сай­йид Ша­риф Журжо­нийдан[2] юқо­ри­роқ­дан ўрин ҳозир­лашга амр қилади­. Сабаби сўралганида, Со­ҳиб­­қи­­рон: “Китоб ва суннат билимдони бўлган зотни ҳурмат қилмай бўладими?!” дея жавоб берган эканлар[3].

 Аллома Муҳаммад Жазарий Амир Темур вафотла­ри­дан сўнг, ҳижрий 807 йили Мовароуннаҳрни тарк этиб, Хуросон­нинг Ҳирот шаҳрига сафар қиладилар. У ерда ҳам кўпчилик­ка ўн хил қироатдан дарс берадилар. Сўнг Яздинга қайтиб келган­ларида, у ерлик аҳолининг ҳам бир гуруҳи у зот қўли­да ўнта қироатни мукаммал ўрганади. Ҳофиз ал-муқрий ал-фозил Шам­сид­дин ибн Муҳаммад ад-Даббоғ ал-Бағдодий шулар жум­ла­сидандир. Кейин Асбаҳонга сафар қиладилар. У ерда ҳам аҳолининг кўпчилиги у зотдан сабоқ олади. Ҳиж­рий 808 йили Рамазон ойида Шероз[4] шаҳрига етиб келади­лар. Юрт султони Бир Муҳаммад у зотни ўз диёрида олиб қолиш мақ­са­ди­да унга қозилик вазифасини топшира­ди. Шун­дай қи­либ, у ерда ҳам бир оз муддат қоладилар. Бундан кўпчилик яхши фойдаланиб, у зотдан қироат илми­ни ўрга­нади. Ҳаж ибодатини адо этиш ниятида Басра орқали йўлга чиқадилар. Икки довон ошиб, Унайза шаҳрига етгач, Бани Лом аъро­бий­лари у зотни тутиб, бор нарсала­ри­ни тортиб олишади. Унайзага қайтиб, у ерда учта қироатга бағишлаб “Ад-Дурра” номли назмий асарини ёзади. Сўнг Аллоҳ таоло унга ҳаж ибодати амалини адо қилишни насиб этади. Ҳара­майн аш-шарифайнда бир муддат истиқомат қиладилар. Шу муддат ичида ҳам кўпчилик у зотдан таълим олади.Қоҳира ва Яманга бир неча марта сафар қиладилар. Сафар давомида ўзлари илм олишлари билан бирга жуда кўп инсонларга қи­ро­ат, ҳадис ва бошқа илмлардан таълим берадилар.

 Имом Жазарийнинг устозлари кўп бўлиб, энг машҳурла­ри ­­қуйи­да­гилардир:

• Шайх Аҳмад ибн Иброҳим Таҳҳон[5].
• Қози Аҳмад ибн Ҳусайн ал-Ҳанафий[6]. 
• Аллома Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн ас-Соиғ[7].
• Аллома Абу Муҳаммад Абдулваҳҳоб ибн Саллор[8].
• Шайх Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Солиҳ[9].
• Ҳофиз Абул Фидоъ ибн Касир[10].
• Шайхулислом Сирожиддин ал-Булқийний[11] ва бош­қа­лар.

 Муҳаммад Жазарий замонасининг кўзга кўрин­ган олим­ла­ридан таълим олиш билан бирга ўзлари ҳам кўплаб шо­гирд етиштирганлар. Уларнинг энг машҳурлари қуйидаги­лар:

• Ўғиллари Аллома Абу Бакр Аҳмад ибн Муҳаммад.
• Шайх Маҳмуд ибн Ҳусайн ибн Сулаймон аш-Шерозий.
• Шайх Абу Бакр ибн Мусбиҳ ал-Ҳимавий.
• Шайх Абдуллоҳ ибн Қутб ал-Байҳақий.
• Шайх Аҳмад ибн Маҳмуд ибн Аҳмад ал-Ҳижозий.
• Шайх ал-Хатиб Мўъмин ибн Али  ар-Румий.
• Шайх Юсуф ибн Аҳмад ал-Ҳабаший.
• Шайх Али  ибн Иброҳим ибн Аҳмад ас-Солиҳий ва бошқалар.

 Имом Жазарий илмий фаолиятлари даво­ми­да тафсир, ҳа­дис, фиқҳ, тарих ва араб тили грамматикаси каби турли фан­ларга до­ир етмишдан ортиқ илмий асартасниф этган­лар.Улар­нинг кўп­лари қироат ва тажвид илмига бағиш­лан­ган. Бугунги кунда у зотнинг асарлари ичида нашр қилинганлари, қўлёзма нусхалари ва бизгача етиб келмаганлари бўлиб, энг машҳур­лариушбулардир:

 Қуръон ва қироат илмига доир асарлари:

• “Усул ал-қироот”.
• “Таҳбир ат-тайсийр”.
• “Ал-ақд ас-самийн”.
• “Фазоил ал-Қуръон”.
• “Ан-нашр фий ал-қироат ал-ашр”.
• “Тақриб ан-нашр фий қироат ал-ашр”.
• “Ат-тамҳид фий илм ат-тажвид”.
• “Мунжид ал-муқриъийн ва муршид ат-толибийн”.
• “Таҳбир ат-тайсир фий ал-қироат ал-ашр”.
• “Ал-иълом фий аҳком ал-идғом”.
• “Ал-қироот аш-шозза”.
• “Ал-ақд ас-самийн фий алфоз ал-Қуръон ал-мубийн”.
• “Туҳфат ал-ихвон фий ал-хулф байн аш-шотибиййа ва ал-унван”.
• “Ат-тавжиҳ фий усул ал-қироат”.
• “Ал-иҳтидаъ ила маърифат ва ал-ибтидо”.
• “Ҳидаят ал-барара фий татимма ал-ашара”.
• “Ад-дурра ал-музиййа фий ал-қироот ас-салоса ал-марзиййа”.
• “Ниҳоя ад-дироёт фий асмоъи рижол ал-қироот”.
• “Ғоя ал-маҳаро фий аз-зиёда ала ал-ашара”.
• “Ғоя ан-ниҳоя фий табақот ал-қурро”.
• “Манзума ал-муқаддима фиймо яжибу ала қориъил Қуръа­ни ан яъламаҳ”(ёки “Ал-Муқаддима ал-Жазариййа”).

 Ҳадис илмига доир асарлари:

• “Ал-бидоя фий улум ар-ривоя”.
• “Ал-ҳидоя ила улум ар-ривоя”.
• “Муқаддима фий ал-ҳадис”.
• “Ат-тавзиҳ фий шарҳ ал-масобийҳ”[12].
• “Ал-ҳисн ал-ҳасийн мин каломи Саййид ал-мурсалийн”.
• “Ал-қосд ал-Аҳмад фий рижоли муснади Аҳмад”.
• “Ал-Фавоид ал-мужтамаъ фий завоид ал-кутуб ал-ар­баъа”.
• “Тазкира ал-уламо фий усул ал-ҳадис”.

 Фиқҳ илмларига доир асарлари:

• “Ат-такрийм фий ал-умрат минат-таънийм”.
• “Шарҳ минҳож ал-усул”.
• “Ғоят ал-муно фий зиярот ал-мино”.

 Наҳвга(араб тили грамматикаси) доир асарлари:

• “Ал-жавҳара фий ан-наҳв”.
• “Ал-исоба фий лавозим китоб”.
• “Ал-иътироз ал-мубдий”.

 Тарихга доир асарлари:

• “Мухтасару тарих ал-Ислом”.
• “Зот аш-шифо фий сийрат ал-мустафо”(манзума).
• “Зот аш-шифо фий сайрат ан-набий сумма ал-хулафо”.
• “Зайлу табақот ал-қурро”.
• “Ал-мавлид ал-кабийр фий ас-сийрат.”
• “Тарих ал-Жазарий”.
• “Ат-таъриф бил-мавлид аш-шариф”.
• “Табақот ал-қурро”.

 Турли мавзуларга доир асарлари:

• “Минҳож ал-вусул ила илм ал-усул”.
• “Фазлу Ҳиро”.
• “Ал-ижлоъ ва ат-таъзийм фий мақоми Иброҳим”.
• “Мухтор ан-насиҳа биадиллат ас-саҳиҳа”.
• “Ар-рисола ал-баёниййа фий ҳаққи абавай ан-Набий”.
• “Вазийфату маснуна” ва бошқалар.

 Қироат илмининг беқиёс олими Муҳаммад Жа­за­рий сер­маз­мун умрларининг охирини Шероз­да ўтказдилар. У зот ҳижрий 833йили рабиул аввал ойининг бешинчи, жума ку­ни­нинг тонгида 82 ёшда вафот этдилар ва ўзлари қурдир­ган “Дорул Қуръон” мадрасасига дафн қилин­ди­лар. У зот­нинг жанозаларига катта-юкичик, хосуавомдан иборат жу­да катта жамоат йиғилди. Аллоҳ таоло у зотдан рози бўлиб, раҳматига олсин ва ётган жойлари­ни мунаввар қилсин!

 “Жазарий матни” китобидан

[1] Кўпгина тарих китобларида “Елдирим Боязид” номи билан машҳур.

[2] У зотнинг тўлиқ номи Али ибн Муҳаммад ибн Али бўлиб, “Саййид Шариф” номи билан танилган. Ҳижрий 740, милодий 1340 йили Астробод яқинида таваллуд топган. Илм талабида ўсмирлик даври асосан Шерозда ўтган. Диний фанларда чуқур илмга эга бўлган. Шунингдек, табиий фанларни ҳам ўзлаштирган. Ҳижрий 789 йили Самарқандга келиб, Амир Темур эътиборини қозонган. Жами бўлиб элликка яқин китоб тасниф қилган ва ҳижрий 816, милодий 1413 йили Шерозда вафот этган. 

[3] “Шақоиқун-нуъмониййа”, 4-жуз, 398-бет.

[4] Қадимги Форс юрти пой­тах­ти бўлган, Эроннинг жануби-шарқида жойлашган.

[5] Ҳижрий 702-782 йиллари яшаб ўтган. Имом Жазарий ундан Ибн Омир ва Кисо­ий­ларнинг қироатларини таълим олган.

[6] Дамашқлик буюк имом, қози, ҳижрий 691 йили туғилиб, ҳижрий 779 йили Да­машқ­да вафот этган.

[7] Лақаблари “Шамсиддин”. Ҳижрий 704 йили Қоҳирада туғилган. Қироат илмидан ташқари кўп илмларда моҳир бўлган. Ҳижрий 777 йили вафот этган.

[8]  Ҳижрий 698 йили туғилган. Имом, муқриъ, муҳаққиқ ва ориф зотлардан, етти қироат соҳибларидан бўлган. Ҳижрий 782 йили шаъбон ойида вафот этган ва “Су­фий­йа” мақбарасида дафн қилинган. Вафотидан сўнг шогирдларига таълим беришда ИмомЖазарий у зот ўрнига ўтирган.

[9] Мадинаи мунаввара шайхи, масжид ан-Набавийда кўп йиллар имом-хатиб бўлган. Имом Жазарий 768 йили ҳаж ибодатини адо этиш учун Макка ва Ма­ди­нага сафар қилганида у зот билан учрашган.

[10] Лақаблари “Имодуд-дин”. Ҳижрий 701 йили Мисрда туғилиб, 774 йили Дамашқда вафот этган. У зот муфассир ва муҳаддислар имоми, буюк муаррих ва муҳаққиқ олим бў­либ, кўп китоблар муаллифидир. 

[11] Ҳижрий 724 йили Мисрнинг Булқийния шаҳрида туғилган. Қоҳирада замона­си­­нинг буюк уламолари қўлида таълим олган. Асрнинг тенгсиз олими бўлмиш бу зот ҳижрий 805 йилнинг зулқаъда ойида вафот этган.

[12] Имом Бағавийнинг “Ал-Масобийҳ” китобига уч жилдлик шарҳ.