Шарқда Илк Уйғониш даври. Бу даврда илм-фан, маориф, ишлаб чиқариш, савдо-сотиқ, меъморчилик ва бошқа соҳалар мисли кўрилмаган даражада юксалди. Тараққиётга катта ҳисса қўшган ўлкалардан бири Андалус эди. Бу ҳақда мутафаккир Салоҳ Камолнинг «Мусаввар тарихи Ислом» асарида батафсил маълумот берилган.

Ҳозирги Испания ва Португалия ҳудуди, яъни, Пиреней ярим ороли қадимда «Андалус» деб аталган. Араб салтанатининг бир қисми бўлган бу ҳудудда VIII-X асрларда кучли ва адолатли бошқарувга асосланган давлат пайдо бўлди. Андалусдаги тараққиёт ўз вақтида Оврупага ҳар томонлама таъсир қилди. Ислом маданияти ва илм-фани ютуқлари Ғарб мамлакатларига асосан шу ҳудуд орқали ёйилди.

Андалус 711 йили фатҳ этилиб, бу ерда мусулмонлар давлати қарор топган эди. Бу ҳақда «Мусаввар тарихи Ислом» асарида қуйидаги маълумотлар бор: «Андалус қитъаси умавийлар даврида, Абдумалик замонида фатҳ этилган эди. Ва шул кундан буён умавия давлатининг бир вилояти аббосийлардан Абдуллоҳ Саффоҳга мағлуб бўлгач, ҳукумат умавийлар қўлидан чиқиб, аббосийлар қўлига ўтди... Аббосийларнинг умавийларга қилган зулмларидан аччиқланиб, Андалус мусулмонлари аббосийлар давлатини тан олмай қўйди. Ўзларига мустақил бир ҳукумат тузишга қарор бердилар»¹. Бу мустақил давлат 750 йили қарор топиб, «Қуртуба салтанати» номи билан машҳур бўлди. Унда ўн тўрт ҳукмдор ҳукмронлик қилди.

Андалус ҳукмдорлари ҳам илм-фанга ҳомийлик қилган, ўзлари диний ва дунёвий илмлардан хабардор эди. Уларнинг саройлари илм аҳли билан доимо гавжум, мунтазам илмий мажлислар, мунозаралар ўтказилар эди. Бу давраларда ҳукмдор ва амалдорларнинг фарзандлари ҳам иштирок этарди.

Андалуснинг биринчи ҳукмдори Абдурраҳмон (756-788 йиллар) дастлаб ички низоларни бартараф этиб, Франция қироли Пипин ва бошқа ташқи душманлар ҳужумини қайтарди. Тинчлик қарор топгач, мамлакатни ислоҳ қилишга киришди. Олдин уни олтита вилоятга бўлиб, уларни мунтазам йўллар билан пойтахт Қуртуба шаҳрига боғлади. Каналлар, сув йўллари қаздирди. Юрт обод бўлди. Қуртуба ва бошқа шаҳарларда катта-катта мадраса ва масжидлар, касалхоналар қурилди. Абдурраҳмон Андалусни душманлардан ҳимоя қилиш учун қалъа ва истеҳкомлар барпо эттирди. Юрт мудофааси ва тижорат учун кемалар ясатди.

Ҳишом ибн Абдурраҳмон ҳам отаси каби мамлакатни ислоҳ қилиш ва ривожлантириш йўлидан борди. Илм ва маориф ривожи учун кўп ишлар қилди. Бу ҳудудда бошқа миллат ва халқлар ҳам бемалол яшар эди.

Андалуснинг тўртинчи ҳукмдори Абдурраҳмон Иккинчи ибн Ҳишом (821-850 йиллар) ғоят илмли одам бўлиб, саройи ҳар вақт олим ва уламолар билан тўла эди. Ҳар куни илмий мажлислар, турли масалалар бўйича мунозаралар бўлар эди. Салоҳ Камол ёзишича, Шарқу Ғарбдаги Ислом мамлакатлари ичида Абдурраҳмондан инъом-эҳсон кўрмаган бирор илм аҳли қолмаган эди. Бундан ташқари, Абдурраҳмон Андалусда мунтазам почта хизматини ташкил қилди ва пойтахтга келадиган янги йўллар қурдирди. Бу Оврупадаги дастлабки почта тизими экани манбаларда таъкидланган.

Саккизинчи ҳукмдор Абдурраҳмон Учинчи ибн Муҳаммад (913-962 йиллар) даврида Андалуснинг ривожи янада юксалди. Қуртуба жаҳоннинг энг ривожланган, чиройли шаҳарларидан бирига айланди. Шаҳар яқинида меъморий жиҳатдан жуда ноёб «Мадинат уз-Заҳро» саройи барпо этилди. Саноат ва тижорат ҳам тараққий этиб, Оврупа бозорларида Андалус моллари катта шуҳрат топди.

Турли юртлардан келган сайёҳлар Андалусдаги тараққиётдан ҳайратда қолишди. Мамлакат мадрасаларида туб жой аҳоли фарзандларидан ташқари минглаб оврупалик талаба турли фанлардан таҳсил олган эди. Натижада илм-фан ютуқлари кенг ёйилди. Шу орқали Мусо Хоразмий, Беруний, Форобий, Ибн Сино, Фарғоний каби Шарқ олимларининг илмий кашфиётлари, асарлари Оврупага кириб келди ва то XVII-XVIII асрларга қадар Ғарб университетларида дарслик сифатида ўқитилди.

Абдурраҳмон ибн Муҳаммад даврида Қуртубада Оврупада биринчи саналган тиббиёт мактаби очилди.

Тўққизинчи ҳукмдор Ҳаким Иккинчи даврида (962-976 йиллар) илмга рағбат янада ошди.

Бироқ cўнгги ҳукмдорларнинг узоқни кўзламай олиб борган сиёсати натижасида ўзаро низолар кучайди. Шунингдек, шимолдан Оврупа давлатларининг узлуксиз уюштирган ҳужумлари оқибатида Қуртуба салтанати ўн биринчи аср бошларида парчаланиб, мамлакат Ғарб саркардаларининг талончилик майдонига айланиб қолди. Бу эса ижтимоий ҳаёт ва илм-фаннинг издан чиқишига сабаб бўлди. Аста-секин мусулмонлар бу ерлардан ҳайдаб чиқарилди ва Андалус ўрнида Орагония, Кастилия ва Португалия қиролликлари ташкил топди.

Хуллас, қарийб уч аср давом этган Андалус Уйғониш даврида мусулмон илм-фани ва маданияти Оврупага кириб борди, қитъа тамаддунига катта туртки берди.

“Ҳидоят” журналидан олинди

Аллоҳ таоло Ўзининг иродаси билан инсон зотини барча махлуқотлардан азизи мукаррам қилиб яратди. Унга ақл ва идрок берди. Инсон ўзига берилган барча илоҳий неъматларга доимо шукр қилиб, ҳаётда дуч келадиган ҳар қандай синов, қийинчилик, мусибатларга сабр қилиши ва Аллоҳ таолонинг раҳматидан умидвор бўлиб яшаши лозим. Турли шайтоний васваса, тушкунлик ва  умидсизликка берилмай, инсон деган улуғ номга мувофиқ иш тутмоғи даркор.

Ҳаётда баъзан дунёнинг арзимас матосини деб ўзини қийнаб, турли хил бедаво дардларга чалиниб қолаётган кишилар бор. Бу – Яратганнинг тақдирига норози бўлишдир. Қолаверса, Аллоҳ бизга беҳисоб неъматлар берган, мўмин эса ибодати билан ана шу неъматларга шукр қилмоғи лозим. Агар инсон яхшиликдан умид қилмай қолса, шайтон алайҳи лаъна уни умидсизликка ундайди. Агар биз илоҳий калом бўлмиш Қуръони каримга мурожаат қиладиган бўлсак, Роббимизнинг бизларга қанчалик меҳрибон эканига яна бир бора амин бўламиз. Хусусан, Зумар сурасидаги 53-оятни ўкисак:

قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

“Эй (Муҳаммад САВ) гуноҳлар қилиш билан ўз жонларига зулм қилган бандаларимга: Аллоҳнинг раҳматидан ноумид бўлманг! Албатта, Аллоҳ барча гуноҳларни кечиради. Аллох ўта мағфиратли ва ўта раҳимли зотдир, деб айтинг...”

Бугун  баъзи ота-оналар болаларидан узоқлашиб, фарзандларига яқин дўст, сирдош бўла олмаяпти. Уларнинг орзу-ҳаваси, дарди, фикрини эшитмаяпти. Эҳтиёжлари, муаммолари, руҳий ҳолати билан қизиқмаяпти. Болаларини қийнаётган саволларига биргаликда жавоб изламаяпти. Бунинг оқибатида, болалари ҳаётнинг паст-баланд йўлларида адашиб боряпти.

Бу гуноҳга қадам қўйиши оқибатида нафақат ўзининг охирати барбод бўлади, вужуди, руҳи абадий дўзах оловига куяди, балки унинг ортида қолган бева аёли, етим болалари, ота-онаси, ака-ука, яқин қариндошлари ҳам руҳий, ҳам жисмоний, ҳам маънавий, ҳам иқтисодий машаққатга қолади. Бу гуноҳни ният қилганлар шуни ҳам яхши англашлари лозимки, бир инсоннинг дунёдан кетиши билан ҳаёт тўхтаб қолмайди. Бир оз вақтдан кейин ҳаммаси унут бўлиб кетади. Бу ишидан унинг фақат ўзи катта зарар кўради ва охири йўқ азобга гирифтор бўлади. Ҳар қандай муаммонинг ечими бўлади. Ҳар қандай қийинчиликдан кейин енгиллик бўлади.

Аллоҳ таоло инсонни бу дунёда имтиҳон қилади. Бошига турли мусибатлар юборади. Бу қийинчиликлар олдиди банда ўзини йўқотиб қўймай, сабр қилиб, яшаса, савоб олади.

Ёши  улуғ бир киши ўғли билан масофаси икки кунлик йўл бўлган шаҳарга сафар қилди. Уларнинг юк ортган эшаги ҳам бор эди. Чол доимо:  “Аллоҳ таолонинг биз учун яшириб қўйган ҳикмати буюкдир!” деган сўзни қайтараверарди. Улар йўлнинг ярмига етганда эшакнинг оёғи синиб қолди. Чол: ”Аллоҳ таолонинг биз учун яшириб қўйган ҳикмати буюкдир!” деди. Юкларини елкаларига ортиб йўлда давом этдилар. Бир оз  муддатдан  сўнг чолнинг оёғи  қайрилиб  кетиб ҳеч нарса кўтаролмай қолди. Оёғини зўрға судраб кетар ва: “Аллоҳ таолонинг биз учун яшириб қўйган ҳикмати буюкдир! “ деб айтарди. Чолнинг ўғли барча юкларни  елкасига ортиб  йўлда  давом  этдилар. Йўлда чолнинг ўғлини илон чақиб олиб  оғриқдан  ерга  йиқилди. Чол яна: ”Аллоҳ таолонинг биз учун яшириб қўйган ҳикмати буюкдир! “ деди. Ана шунда ўғли  ғазабланиб отасига: “Бошимизга шунча мусибат келган бўлса, нега ҳадеб бир гапни  қайтараверасиз? деди. Ўғлининг дарди енгиллашгач йўлда давом этдилар. Шаҳарга етиб келганларида қарасалар зилзила оқибатида у ердагиларнинг барчаси ҳалок бўлган эди. Чол ўғлига қараб: “Эй ўғлим, кўрдингми, агар сафаримиздаги мусибатлар бўлмаганида ҳозир биз ҳам мана шу ҳалок бўлганлар билан бирга бўлар эдик”, дебди.

Хулосамиз шуки, ҳаётимиздаги муаммо ва қийинчиликлардан тўғри хулоса қилиб, фақат яхшиликни умид қилайлик. Аллоҳ таоло берган умр неъматининг қадрига етайлик, синов дунёсида эканимизни унутмасдан. ҳар бир кунимизга шукр қилайлик. Ўзи берган жонни фақат Ўзи олишга ҳақлидир. Бунинг ҳақиқатини атрофимиздагиларга, болаларимизга тушунтирайлик, улардан узоқлашмайлик, ўз ҳолларига ташлаб қўймайлик.  “Аллоҳ таолонинг биз учун яшириб қўйган ҳикмати буюкдир!” деган ҳикматли сўз бугунги кундаги ҳаётимиз дастури бўлсин. Зеро, Раббимиз ҳукм қилувчиларнинг ҳукм қилувчироғи, раҳим қилувчиларнинг раҳим қилувчироғидир.

Нодир  ҲАКИМОВ, 

Мир Араб олий мадрасаси талабаси

тайёрлади

Жинларнинг мавжудлиги Қуръони карим, ҳадиси шариф ва ижмои уммат билан собит бўлган. Кўпчилик одамлар жин деганда қандайдир ғайритабиий, фақат ёмонлик қиладиган мавжудотларни назарда тутадилар. Аслида ҳам шундайми? Йўқ! Жинлар ҳам алоҳида бир олам. Уларнинг ҳам инсонлар каби яхшиси, ёмони, кофири, мусулмони бўлади. Бу нотаниш олам билан танишишдан олдин, аввало, унинг луғавий ва истилоҳий маънолари, нимадан яратилагани, шаклу шамойили қандай шу ва бошқа уларга тегишли маълумотларни ўрганиб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлади.

“Жин” сўзи араб тилида اَلْجِنُّ кўплиги اَلْجَانُّ жаан, ўзбек тилида “тўсилган” маъносида “ажина” дейилади. Кўздан тўсилгани учун “жин” деб аталган. Онаси қорнидаги болани اَلْجَنِينُ “жанин”- (ўралган, тўсилган), ақли бошидан учган, ақли тўсилган одамни жинни ёки мажнун дейиш ҳам шундан олинган. Яна жангда ҳимоя қилиш ва тўсиш воситаси ҳисобланган қалқонни مِجَنٌّ деб номланди. Жоҳилият вақтида  фаришталарни ҳам кўзга кўринмагани учун “жин” деб аташган.

Бадруддин аш-Шиблий раҳматуллоҳи алайҳ айтади: “Жинлар инсон  ва ҳайвонлар суратига кириб олишга қодирдирлар. Илон, чаён, туя, мол, қўй, от, хачир, эшак, қуш ва одам болалари суратига кириб олиши мумкин. Қурайшликлар Бадрга чиқиб кетаётганда Суроқа ибн Молик ибн Жўъшум суратида келгани бунга далил”.

Асримиздаги ва ундан олдинги асрларда яшаган кўпчилик инсонлар жинларни кўрмаган, эшитмаган ёки улар жин эканини билмаганм сабабли уларни арвоҳлар, ғайб одамлари ёки саҳро кишилари деб атаганлар.

Бу мавзуда  келган ривоятларнинг энг ишончлиси, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жинларни кўрганлари, улар билан гаплашганлари, улар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан гаплашганлари, жинларга таълим берганлари, Қуръон тиловат қилиб берганларидир.

Биз уларни кўрмасак-да баъзи ит, эшак каби ҳайвонлар уларни кўради.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ إِذَا سَمِعْتُمْ صِيَاحَ الدِّيَكَةِ فَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنَّهَا رَأَتْ مَلَكًا وَإِذَا سَمِعْتُمْ نَهِيقَ الْحِمَارِ فَتَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ رَأَى شَيْطَانًارَوَاهُالْبُخَارِيُّ  وَ مُسْلِمٌ

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Хўроз қичқириғини эшитганда Аллоҳнинг фазлидан сўранглар. Чунки у фариштани кўрган бўлади. Эшак ҳанграшини эшитганда Аллоҳдан шайтоннинг ёмонлигидан паноҳ сўранглар. Чунки у шайтонни кўрган бўлади», дедилар”.

Жинлар ҳақиқатда бор мавжудотлар бўлиб, асли ўтдан яратилган. “Жин” сўзининг луғавий маъноси аввал айтилганидек, “тўсилган” дегани, яъни одамлар кўзидан тўсилган нарса. Шу сабабли ҳам у инсонларга кўринмайди. Улар ўзлари кўринмай туриб, одамларни ва бошқа нарсаларни кўриши мумкин. Шу билан бирга, турли шаклларга кириши ҳам мумкин. Жинлар эркак ва аёл жинсига мансуб, дашту биёбонлар, тоғ ва ўрмонларда яшайди. Улар бир неча тоифадан иборат, ғул, ифрит, силот тоифасидагилари машҳур. Шайтонлар жинларнинг ёвузларидир.

Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни Аллоҳ инсонларга ҳам, жинларга ҳам пайғамбар қилиб юборган. Жинларнинг бир қисми Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Укоза бозорига кетаётган вақтларида Макка ва Мадина оралиғидаги Наҳла деган жойга ётганларида, ўша жойда бомдод намозини ўқишади. Қуръон тиловатини эшитиб, динга кирган ва исломни тарғиб қилган. Уларнинг ичида ҳам худди одамларга ўхшаб имонсиз-имонли, яхши-ёмон, адашган ва ҳидоятда юрганлари, фирибгар ва соддалари бор. Жинлардан ҳам Қуръонга, Пайғамбар соллаллоҳ алайҳи васалламга иймон келтириб яхши йўлда юрганлари жаннатга, имонсиз бўлиб ёмон йўлда юрганлари дўзахга тушадилар. Улар одамларга ҳеч қачон ёрдам бера олмайди ва ғайб сирларини билмайди. Чунки Қуръони карим нозил бўлгандан сўнг улар бу хислатлардан маҳрум бўлган.

Қуръони каримда Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

“Албатта бизлар (фаришталарнинг сўзларини ўғринча эшитиб олиш учун) осмонга тақилган эдик, унинг кучли қўриқчи (фаришта)лар ва (ўғри  жинларга отилгувчи учар) юлдузлар билан тўла эканлигини кўрдик. Албатта бизлар (илгари осмондан айрим) жойларга (фаришталарнинг сўзларини ўғринча) эшитиб олиш учун ўтириб олар эдик. Энди ҳозир (яъни, Мухаммад алайҳиссалом пайғамбар қилиб юборилганларидан кейин) эса ким (яъни, қайси жин ўғринча) эшитар бўлса, ўзини кузатиб турган бир (учар) юлдузни кўрар. Албатта бизлар ердаги кишиларга (Аллоҳ томонидан) ёмонлик ирода қилинганми ёки Парвардигорлари уларга  яхшиликни ирода қилганми, билмасмиз” (Жин сураси, 8,9,10).

Исломдан аввалги вақтда жинлар осмонга чиқиб малоикаларнинг ўзаро суҳбатларини, жумладан, яқин кунларда содир бўладиган ва бўлган баъзи ишлар ҳақидаги маълумотларни яширин эшитиб, ердаги фолбину мунажжимларга бирга ўнни қўшиб етказар эди. Орадан анча вақт ўтиб, осмон хабарига қулоқ осгани чиқсалар, уларни юлдузлардан узилиб чиққан учқунлар уриб ҳайдайдиган бўлиб қолди. Улар ерга ўз қавмлари ҳузурига қайтиб, “Нима бўлди экан, бизни учқунлар қувадиган бўлиб қолди-ку?” дейишади. Шунда баъзилари, дунёда улкан, оламшумул ўзгариш бўлган бўлса керак, деб ўйлашади. Машриқу мағрибни кезиб биздан осмон хабарини тўсган нарсани қидириш зарур, деган қарорга келиб, сафарга отланадилар. Ривоятларда нақл қилинишича, Насийбин номи билан аталувчи жойда яшовчи жинлардан етти нафари Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бомдод намозида қироат қилаётганларини эшитиб тўхташган, биздан осмон хабарини тўсган нарса шу, деб ўз қавмларига қайтиб, бўлган ҳодисани айтадилар.

Жоҳилият вақтида араб қабилалари жинларга махфий, норавшан худолар деб эътиқод қилардилар. Улар жинларнинг насаби Аллоҳ таолога етиб боради, унинг жинлардан шериклари бор, деган бузуқ эътиқодга ҳам бўйсунарди. Шунингдек, араблар жинлар ғойибдан хабардор, фолбин ва мунажжимларга осмон сирларини айтиб туради, деган ўйда эдилар. Жоҳилият арабларида жинларнинг ҳукми ер юзида ўтади, деган хом хаёл бўлиб, агар улардан бирортаси бирор жойга бориб ётиб қолмоқчи бўлса, «Ушбу жойнинг хўжайин жинидан паноҳ сўрайман», деган маънодаги дуони қиларди. Ҳозирги вақтгача кишиларда юқоридаги айтиладиганларга ўхшаш турли-туман бузуқ, бидъат-хурофотдан иборат тушунчалар мавжуд ва улар бу ёлғон эътиқодга ишонади.

Ислом дини келиб, Қуръон нозил бўла бошлагач, жинлар учун осмоннинг барча йўллари беркилган ва юқоридаги оятда жинларнинг ўзлари эътироф этганидек, улар Аллоҳ ердаги бандалари бўлмиш инсонларга нимани  ирода қилишидан мутлақо бехабардир. Шундай экан, жинлардан паноҳ тилаш ёки улардан нажот кутиш, фолбинларга бориб улардан ёрдам сўраш ширк ва бидъатдан  ўзга нарса эмас. Аллоҳ таоло ана шундай ширк ва бидъат амаллардан ҳамиша ўз паноҳида асрасин.

Муҳаммадмусо НАБИЖОНОВ,

тайёрлади.