Туркистон жадид намоёндаларининг нашр эттирган газеталари ва журналлари ўз даврининг вақтли нашри бўлиш билан бирга, ватанимиз тарихини холисона ўрганиш учун муҳим манба сифатида ҳам аҳамият касб этади. Туркистон жадид матбуоти нашрларини ўқиб, шунга амин бўламизки, улар маърифатпарварлик ғоялари билан бир вақтнинг ўзида сиёсий-ижтимоий масалаларни кўтариб чиқишган. Жумладан бу кўриниш илк ўзбек жадид нашри “Тараққий” газетасининг биринчи сонидаги биринчи мақолада ўз аксини топади: “Ватандош ва халқларимизнинг ғоюр баҳодурлари майдонда кўкариб, арслондек олишиб, тортишиб ҳама халқ учун азиз вужудларидин кечуб, дини, илми, сиёсий ишларимизни харит йўлиға солиб, насф (ярим - О.Т.) асрдан бери осилиб, суйилиб, туқғон (туғилган-О.Т.), ўсган ерларидан айрилиб, Сибирдек совуқ ерларга юборилиб, тоғдек оғир машаққатлар юклатсалар ҳам охир шу икки йил ичиндаги чеккан машаққатлари бекорга кетмай, учлик найзаларға, ўткир қиличларга кўкракларини беруб, мамлакатимизнинг жойларини қонлари билан тўлдириб, ватан учун жонларини қурбон қилган муборак зотлар учун юрак бағирларимизни фидо қилсак ҳам жойига еткурмоғимиз йўқ” (“Тараққий”, 1906, № 1, 1-бет). Мазкур фиклар гўё 1904-1905 йилларда Япония билан бўлган урушдаги довюракликлар ҳақида бўлгандек туюлади. Аслида эса мақолада ярим асрдан яъни, Туркистон Россия мустамлакачилари томонидан босиб олиниб генерал губернаторлик ўрнатилгандан буён аждодларимизнинг туғилиб ўсган юртларидан Сибирга бадарға қилинганлари, динидан, маърифатидан, маданиятидан, сиёсий кўринишидан айиришга қаратилган бўлишига қарамай, Россия учун жанг қилди дейишдан иборат. Шунингдек “бу муборак зотлар учун жонидан кечиб, эркинлик, озодлик сари интилган ҳурриятпарвар “муборак зотлар” назарда тутилганлигини англаш қийин эмас. Фикримизни яна шу мақоланинг давомидаги мана бу жумлалар тасдиқлайди: “Ҳозирда ижтимоий, калом, матбуот учун берилғон хариталар, тўшак устида оғзига сув томизилиб оғир хастадек эканини тилсиз ва кўр табиблар (яъни мустамлака ҳукуматнинг Туркистондаги амалдорлари-Т.О.) ҳам тасдиқ этурлар. Бу каби заиф ва ланж ҳурриятларға халқимиз ҳамонда рози бўлмай курашиб тортишиб, охир вақт курашчиларимиз оёқ остиға босиб ҳуррият яъни озодлик ва шодлик байрамларини умри боқе одамларға кўрсатурлар” (“Тараққий”, 1906, № 1, 1-бет).
Мана шу фикрлар билдирилган вақтдан 85 йил ўтиб ҳақиқатдан ҳам “озодлик ва шодлик байрамлари” яъни 1991 йил мустақиллигимиз эълон қилинди. Бу буюк маърифатпарвар аждодларимизнинг истиқлолга бўлган ишончининг исботидир. Шунинг билан бирга мустамлака зулмига қарши халқ ва миллатни оёққа туришга, ўзлигини англашга чақириғи ҳамдир.
Мақола “Тошкентда 14-июнь” рукни остида “Биз мусулмонларни ҳурриятда ҳақлари борму? “Йўқ! Қариндошлар юз мартаба йўқ!” деб номланади (янги ҳисобда бу сана 1906 йил 27-июнга тўғри келади). Мақоланинг номидан “агар озодлик учун ҳар жиҳатдан курашилмаса, истиқлолга эришиб бўлмайди” деган хитобни англаш мумкин. Бу биринчидан “Тараққий” газетасини ижтимоий-сиёсий, ҳурриятпарвар газета эканлигини намоён қилса, иккинчидан, Туркистон марифатпарварларининг дастлабки миллий газетаси бўлсада, унинг биринчи саҳифасида истиқлол масалани, яъни эркин давлат қуриш ғоясини кўтариб чиққанлигини кўриш мумкин. Бу кун мустақиллик йилларида “Матбуот ва оммавий ахборот воситалари ходимлари куни” сифатида кенг нишонланиб келинмоқда. Чунки айнан шу кундан маърифатпарвар зиёли аждодларимизнинг илғор ғояларини матбуот юзини кўра бошлаган. Шу мақоланинг ўзида мусулмон - маҳаллий халқлар ичида бир газета чиқаришга мустамлакачи тузум (империя ҳукумати) рози бўлмай келганини, бунга кўнмасак “бошимиз танимиздин жонимизни айируб, болаларимизни етим қилурлар эрди” (“Тараққий”, 1906, № 1, 1-бет) - дейилади. Аммо шундай бўлсада, жадид зиёлилари дадил қадам ташлаб газета нашр этишга муваффақ бўлдилар.
Мақола сўнгида подшонинг 27-октябрь манифестидан кейинги ҳолатни “бу кўринган боқтилиқлар қоронғу уйда ёқулғон кўкрад (чироғ- О.Т.) нинг андак шўъласидек,” (“Тараққий”, 1906, № 1, 1-бет) - деб ифодалайди. Шу вақтда ўз ҳақ-хуқуқини эркинлигини талаб қилиб турган бир пайтда, японларнинг ҳужуми ҳам ҳукуматни оёқдан қолдириб мустамлака халқларига эркинликлар беришга мажбур бўлганлиги айтилади. Аммо бу “эркинлик”ка маълум соҳалардагина йўл қўйилди. Бу орада “оёқдан қолган” ҳукумат ўзини тиклаб олишга эришди.
Ҳурриятпарвар ғоялар “Тараққий” газетасининг кейинги сонларида давом этиб борган. Жумладан газетанинг 17- сонида ҳам мустамлакачилик ва эркинлик ғоялари билан суғорилган мақола эълон қилинган. Унда XIX асрдаги ижтимоий-сиёсий воқеаларга тўхталиб: “жаҳолат сабабидан шавқатсиз ва қувватсиз қолган миллатлар ул асрда кўрган жабр ва золимлар на қадар қўрқинчлик ва нақадар фожеа эди,” (“Тараққий”, 1906, № 17, 1-бет). - дейилади.
Мақола давомида миллий халқларимиз тарихида содир бўлган ижтимоий сатрларда ифода этилади. Бунда иқтисодий оғир ҳаёт кўрсатиб ўтилгач “мазкур фанолиқлар сабабидан фақаро инқироз даражасиға етдувкаллари (етканлари- О.Т.) ҳолда ХХ аср кирганларидан сўнгра ҳаддидан ошиш оғирликларининг осонлашмоғини кўнгиллари орзу этмоққа бошлади ... Ҳуррият, адолат талаб қилиб оёқландилар” (“Тараққий”, 1906, № 17, 1-бет). - деб ҳалқларимизнинг мустақилликка интилишлари рўй рост очиб берилади. Бу ўша давр учун катта бир жасорат эди. Мақола давомида маҳаллий аҳолининг эзилиши, уларнинг ҳибсхоналарда қийналиши кўрсатилади. Шунингдек мусулмонларнинг мустақиллик ва ҳуррият учун курашганлигидан бутун “жумла-и илм” ҳайратда қолганлиги айтиб ўтилади. Мақола ниҳоясида истибдод даври ҳақида қуйидагилар келтирилади: “Мусулмонларға келган фанолиқларға истибдод сабаб бўлғондир. Кўз олдимизни қоронғилатиб турғон истибдод ҳамон майдондадур. Қувватсиз миллатларни жабрламак Бюракратнинг одати бўлғонлиқдан жаҳолат сабабидан қувватсиз қолғон бир миллат исломия илми фанун таҳсил қилмай истибдод остинда то озирилмизму? Амалий ва фаний мадрасалар таъсисиға ҳозир киришмасак бюрократиянинг қисмоқи сабали у ила мадрасалар таъсис қилмоқ қуввати биздан кетуб ўзларимз истибдод остида эзулиб, ботиб кетмоқ шубҳасиздир”[1]. Юқорида келтирилган фикрлар шуни кўрсатадики, жадид тараққийпарварларимизнинг маърифат, маънавият йўлидаги ҳаракатлари тагида миллий мустақиллик, келажакда истибдоддан озод бўлган ҳур диёрни кўриш истаги қанчалар кучли бўлганлигини англаш мумкин.
Тошкент ислом институти
“Ижтимоий фанлар” кафедраси
мудири О. Тангиров
[1]“Тараққий” газетаси,1906, 17-сон, 1-бет.
