Қози байзовий ким ХIV асрда Хуросонда яшаб, асосан тафсир, араб тилшунослиги бўйича фаолият олиб борга ва бир неча йирик асарлар ёзган олимдир. Ҳаёти, таълими ва фаолиятиб, асарлари ҳақида қисқа ва лўнда малумот бериш.
Энг асосий асар и “Тафсир Байзовий” тарихи ҳақида қисқа ва лўнда малумот бериш.
Асарнинг ҳозиргача илмий доираларда ўқиб ўрганилишига унинг услубан мустаҳкам ва асосли манбаларга таяниб ёзилгани ҳисобланади. Байзовий асар муқаддимасида ўз услуб ҳақида қуйидагиларни айтган:
- Байзовий тафсир ёзишдан олдин бирламчи ўрганиш лозим бўлган илмлар: ақоид ва фиқҳ фанлариини пухта билиш, муфассир учун зарурлиги ҳақида бир асар ёзиб, унда муфассирлик шартларини батафсил баён қилганини зикр этади.
- Араб тилини тўлиқ ўзлаштириш муфассирлик шартларидан бўлиб, тафсири китобини ёзишдан олдин бир асар ёзиб, оятлардаги луғавий маъноларга алоҳида эътибор қаратган, уларни бир неча ҳил эъроб кўринишида ўқилишини кўрсатиб берган. Масалан: الم эъроби ҳақида қуйидагича кўринишларни баён қилади: الم - мубтадо, (гапнинг эгаси) у Куръонга ёки сурага исм ёки ундан, الم дан таркиб топган (тақдир қилинган) иборага исмдир. ذلك эса унинг хабаридир[1].
- Олим саҳоба ва тобеъинлар, салаф уламолари ва соҳанинг мутахассисларидан етиб келган сўзлар сарасини танлаб олиб, ўз тафсирида келтиради.
- Қуръон оятларини ўқилишидаги машҳур етти қироъат кўринишларини зикр этиш билан чекланиб қолмай, шоз (машҳур бўлмаган) қироъатларни уларнинг ровийлари мўътабар бўлгани учун ўз ўрнида келтириб ўтган.
- Бир оятни зикр қилар экан, гоҳида унга мувофиқ келувчи бошқа оятларни ва ҳадиси шарифларни изоҳ ва тўлдирувчи сифатида келтириб ўтган. Жумладан, Бақара сураси 2 ояти –لا ريب فيه هدى للمتقين ҳақида هدى мажрур замирдан ҳол (тушум келишигидаги олмошнинг равишидир), у равишдаги омил бўлишсиз لا га сифатдош бўлиб келган ўрин-пайт ҳолидир. ريب сўзи аслида ҳаракат номи “رابني الشيء” – “бир нарса мени шубхага солди” деб айтилган иборада келганидек, безовталаниш ва шубҳага боришни билдиради. Буни ريب) ) ни шубҳа дейилиши нафс қалқиб, безовталаниб уни хотиржамлиги йўқолишидир. Ҳадиси шарифда Сени шубхалантирганни тарк қилиб, шубхасизига ўт дейилган. Чунки, شك)) шак – гумондир, (صدق) сидқ эса хотиржамликдир. Ҳаёт синовлари туфайли замон борасида шубха қилишлик ҳам шак қилишликдир[2].
Хулласи калом оятни тафсир килишда унга хамоҳанг ҳадиси шарифларни ҳам зикр килганлигини кўрамиз.
- Байзовий ақидавий оятларни тафсирида турли фирқаларнинг сўзларини ҳам келтириб, аҳли сунна ашаърийларнинг қовлини таржиҳ (кучли) санаб, унга қарши чиққанларга раддиялар берарди.
Масалан: Аллоҳ таъалонинг: ولوموا أنفسكم ) ( فلا تلوموني ояти ҳақида Байзовий айтади: فلا تلوموني ) (ушбу оят ҳақида (шайтон) фақат васваса қилишимни ўзига мени маломат қилманглар. Кимки очиқ душманлик қиладиган бўлса ман каби уни маломат қилинмайди. ( ولوموا أنفسهم ) Сизлар ўзларингизни маломат қилинглар. Ман сизларни васваса қилганимда роббингизни қўйиб менга итоат қилдинглар, Роббингиз сизларни даъват қилган нарсага итоат қилмадинглар. Муътазилийлар бу каби мисоллар билан банда амалларини ўзи яратади деб далил қиладилар. Банданинг қудрати ўзи ўша ишни феъли орқали бажариши ҳам мумкинку, у қудрат эса Мотуридий уламолари айтганларидек банданинг касбидир[3].
- Ҳукм оятлари ҳақида зикр қилганда унда фиқҳий мазҳабларни қисқача баён қилиб ўтарди. Уларни орасида Шофеъий мазҳабини таржиҳ (кучли) санарди. Кўп ўринларда Ҳанафий, Моликий ва Шофеъий мазҳабларини зикр қилиш билан кифояланиб, Ҳанбалий мазҳаби ҳақида жуда оз ўринларда сўз юритарди балки, Ҳанафий, Моликий, Шофиъий мазҳаблари билан чекланади. Бундай ҳолатлар унинг тафсирида кўплаб учрайди.
Масалан:
( معلومات ) Ҳаж қилиш маълум ойлар ҳақидаги оятини тафсирида : у шаввол, зул қаъада ва зул ҳижжани 9 куни Шофиъий мазҳабида, Абу Ҳанифада эса, шаввол, зул қаъда ва зул ҳижжанинг 10 куни, Моликийда зул ҳижжанинг тўлиқ ҳаммаси Ҳаж ойларидир дейилади. Юқоридаги ихтилофларга кўра Ҳажнинг вақтидан мурод Ҳажга эҳромга кириш вақти ёки Ҳаж аммаллари ва маносикларининг вақти ёки мутлоқ ҳаж маносикларидан иборат чиройли саналадиган амаллар.
Имоми Молик зул ҳижжа ойининг охиригача умра қилишни макруҳ санаганлар. Абу Ҳанифа эса, Шавволдан олдин гарчи эҳромга кириш дуруст деган бўлсаларда, аммо уни макруҳ санаганлар[4].
- 8. Байзовий Исроилийёт ривоятларини тафсирида жуда кам ўринларда зикр килган, ривоятларни заифлигини билдириш учун, бошида قيل روي каби сўзлар билан бошлаганлиги ҳам, тафсир ёзишдаги услубига далолат қиларди[5].
- Қози Байзовий коинотга оид (борлиққа оид) табиат, фалакиётга доир оятлар баҳсига чуқур кириб, атрофлича баён қилишга ҳаракат қилган, шоядки шу амали билан Фаҳриддин Розийдек буюк имомнинг التفسير الكبير тафсири йўлидан юрса, чунки, унинг тафсири ёрдамида ёзганлигини муқаддимада эътироф қилган эди[6].
Юқорида Қози Байзовий “Анварут - танзил ва асрорут –таъвил” номли тафсирининг услуби ҳақида баён қилдик. Алломанинг асарлари ва унинг сермаҳсул ижоди ҳақида жуда кўп гапириш ва ёзиш мумкин.
Хулоса қилиб айтганда еттинчи аср ҳижрийда Қози Байзовий Хуросонда илм фан чўққига чиққан бир даврда замонасининг забардаст уламолари билан бир қаторда туриб ижод қилган буюк симолардандир.
Байзовийнинг кўплаб дурдона асарлари борки, бизлар унинг асарларини ўқиб ўрганишимиз ва изланишлар олиб боришимиз ва келажак авлодларга етказишимиз лозим ва лобуд бўлади.
Тошкент ислом институти
“ Тиллар кафедраси ” катта ўқитувчиси
Иззатилла Юлдашев.
