Ислоҳот

 

Сен ҳаммадан суюксан, суюклигинг унутма, аёл!

Фарзанд деб дил куюксан, куюклигинг унутма, аёл!

Пайғамбару авлиё, жаҳонгирга сен– Она,

Шу боис ҳам буюксан, буюклигининг унутма, аёл!

  

“Илм ўз соҳибини дунёда азиз ва охиратда шарафли” (Али ибн Абу Толиб разияллоҳу анҳу) қилиш баробарида, унга бир неча масъулиятни ҳам юклайди. Хусусан, илмига амал қилиш, билганларини билмаганларга етказиш орқали киши – хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл – Аллоҳ таолодан ҳақиқий қўрқадиган (Қуръони карим Фотир сураси 28 оят), асло билмайдиганлар билан тенг бўлмайдиган(Қуръони карим Зумар сураси 9 оят) даражага эришади.

Ҳар доим жамият учун олим киши қанчалик зарур бўлса, отинойи ҳам шунчалик муҳим бўлган. Ҳатто фарзанд тарбиясида ота, (яъни эркак)дан кўра, аёлнинг ўрни жуда аҳамиятлидир. Шу маънода, бугун жамиятни катта бир оилага қиёсласак (зотан, жамият оилалардан таркиб топган), отинойиларнинг ўрни нақадар муҳим экани яққол кўзга ташланади. Бежиз доно халқимиз: “Ўғил бола тарбияси – шахс тарбияси, қиз бола тарбияси – жамият тарбияси”, демаган.

Отинойи – аёл-қизлар мураббийси, диний маросимларга бошчилик қиладиган, дин ва шариат билимдони, шунингдек, дунёвий илмларни ҳам эгаллаган маърифатли аёлдир.

Замонасининг отинойилари ҳисобланган маърифатли аёллар Қуръони карим қироати, тафсир, пайғамбарлар тарихи, халқ оғзаки ижодини яхши билишган. Анбар Отин, Жаҳон Отин Увайсий, Зебуннисо, Нодирабегимлар нафақат шаръий билимлар, шу билан бирга, сиё­сат ва маданият соҳасида ҳам етук билимга эга бўлишган.

Бугунги кунда мамлакатимизда аҳолининг диний-маърифий савиясини ошириш, бидъат ва хуро­фотларга барҳам бериш, қалбларга соғлом исломий ақидани сингдириш­га катта аҳамият берил­моқ­да. Бу жараёнда диний соҳа ходимлари қаторида отинойилар ҳам фаол иштирок этаётгани ҳам замон талаби, ҳам бу борадаги улкан натижалар асоси бўлаётир.

Отинойиларнинг вазифалари доираси жуда кенг. Улар нафақат диний билимлар эгаси, балки юртимизда кечаётган ижобий ўзгаришлар, иқтисодий, таълим ва бошқа соҳаларда олиб борилаётган ислоҳотлар, жамиятимиз маънавий, диний ҳаётида кечаётган ўзгаришларнинг фаол иштирокчисига айланиши лозим.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Раёсати мажлисининг 2019 йил 2 декабрдаги 188-сонли, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 28 январдаги 01-07/1-88-сонли қарорларини ижро этиш мақсадида ҳамда Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг 2018 йил 6 февралдаги 01 А/019-сонли, 2019 йил 9 октябрдаги 01 А/156-сонли ва 2019 йил 23 декабрдаги 01 А/202-сонли буйруқларини амалга ошириш учун Дин ишлари бўйича қўмитанинг муҳим тавсиялари, бевосита кўмак ва улкан ёрдамлари ҳамда Қўмита раисининг ўринбосарлари ҳурматли Дилбархон опа Ғуломованинг қимматбаҳо йўл-йўриқлари асосида Республикада меҳнат қилаётган отинойиларимиз билан катта хайрли ва айни пайтда даркор ишлар бажарилди.

 Шу мақсадда Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг қарори асосида отинойилар фаолиятининг устувор йўналишлари белгилаб берилди.  Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасдиқлаган меъёрий ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқ, отинойининг лавозим йўриқномаси ҳамда отинойилик фаолиятини тизимга солишга доир тегишли қоидалар жорий этилди.

Отинойилар фаолиятини янада такомиллаштириш, уларнинг билимларини ошириб бориш мақсадида 2019 йилнинг сентябрь ойидан 2020 йил март ойигача ўқув-семинарлар ташкил этилди. Ўқув-семинарларда қатнашган 5746 нафар отинойиларга сертификатлар топширилди.

Малака ошириш ва қайта тайёрлаш бўлимлари фаолиятини илмий, ўқув-меъёрий ва ўқув-услубий жиҳатдан таъминлаш ҳамда мувофиқлаштириш Ўзбекистон халқаро ислом академияси ҳузуридаги Илмий-услубий кенгаш томонидан амалга оширилди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси буйруғи билан тасдиқланган ҳужжат отинойилик фаолияти билан шуғулланиш учун гувоҳнома бериш тартиби, отинойи мақоми, ҳуқуқ ва мажбуриятларини аниқлаш, отинойиларнинг билим ва малакасини тизимли ошириб бориш каби масалаларни ўз ичига олган. Ўзбекистон мусулмонлари идораси томонидан фаолият юритиб келаётган барча отинойиларга ягона шаклдаги гувоҳномаларни бериш йўлга қўйилди.

2019 йил ноябрь ойидан 2020 йил декабрь ойига қадар Республика бўйлаб сертификат олган отинойиликка номзодлар учун малака имтиҳонлари ташкил қилинди. Синовлардан муваффақиятли ўтган отинойиларимизга гувоҳномалар топширилди. Гувоҳномалар муддати 3 йил этиб белгиланди.

Малака имтиҳонлари Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрида ўтказилди. Ҳайъат аъзолари хатто пандемия, карантин вақтида ҳам барча карантин талабларига риоя этган ҳолда малака имтиҳонларини ўтказиб, жонбозлик кўрсатиб, отинойиларимизнинг билимларини муносиб баҳолашда ўз ҳиссаларини қўшдилар. Имкон қадар Республикамизнинг барча чекка ҳудудларига ҳам маърифатли отинойиларни белгилаб беришдек улкан вазифани адо этдилар.

Шу ўринда алоҳида таҳсинга сазовор бўлган қуйидаги муҳтарам устоз опаларимизга, фурсатдан фойдаланиб, чуқур миннатдорчилигимизни изҳор этамиз! Ўзларининг улкан ҳаётий тажрибалари, бетакрор доно ўгитлари ва шахсий гўзал намуналари билан ҳаммамизга ёрқин ва беқиёс ибрат бўлиб келаётган катта устоз Фаридахон опа Абдурахимова, отинойиларимизга беминнат маслаҳатлари ва беғараз кўмаклари билан ҳизмат қилаётган устоз Мунирахон опа Абубакирова ҳамда тегишли ва фойдали бебаҳо кўрсатмалари билан отинойиларга дардкаш бўлиб келаётган устоз Марямхон опа Абдуллаева ларнинг намунавий одоб-ахлоқларидан нафақат ҳамма опа-сингилларимиз, балки ҳар бир отинойимиз ҳам ўзларига ибрат олсалар, бугунги замон талабларига мувофиқ бўлар эди.

Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри бўйича малака имтиҳонидан ўтган 4364 нафар отинойининг рўйхати тасдиқланди ҳамда уларнинг фаолият юритишига рухсат берувчи гувоҳномалар топширилди. Улар ичида 60 ёшдан юқори бўлган онахонларимиз қаторида 40 ёшгача бўлган отинойиларимиз ҳам мавжуд. Отинойиларимизни аксариятини эса 40 ёшдан 60 ёшгача опаларимиз ташкил этди. Республика бўйича 611 та отинойимиз олий маълумотга, 8 та олий диний ва 119 та ўрта махсус диний маълумотга эгалар.

Гувоҳнома олган отинойиларимизга вазифалар белгилаб берилиб, ўз ҳудудидаги вилоят, шаҳар-туман ва маҳаллий имом-хатибларга бириктирилди.

Отинойиларимиз ўз фаолиятларини республика, вилоят, туман (шаҳар) ҳамда маҳалла даражасида тузилган тарғибот гуруҳлари билан ҳамкорликда бириктирилган ҳудудларда олиб бориш йўлга қўйилди.

Худо хохласа, отинойилар хотин-қизлар ўртасида ёт ғояларга эргашиш, бидъат-хурофот амалларга берилмаслик, шунингдек, оилада эр ва хотиннинг вазифалари, фарзанд тарбияси ва бошқа долзарб ижтимоий масалаларда ташвиқот ишларини олиб боришни мунтазам равишда ҳамкор ташкилотлар ва маҳалла фаоллари билан биргаликда амалга оширадилар.

Хулоса қилиб айтганда, барқарор ижтимоий-маънавий муҳитни таъминлаш, хотин-қизлар ва ёшлар ўртасидаги соғлом турмуш тарзини тарғиб этиш – осон иш эмас. Шу билан бирга, Ислом динининг мўътадил, бағрикенг таълимотларини, инсонпарварлик ва бунёдкорлик ғояларини, мамлакатимизда ҳар жабҳада, хусусан, диний соҳада амалга оширилаётган ислоҳотлар, эришилаётган ютуқларни оммага етказишда фидойилик талаб этилади.

Жаннатмакон юртимиз тинчлиги, муқаддас Ватанимиз равнақи, Янги Ўзбекистонимиз келажаги, доно халқимиз саломатлиги ва фаровонлиги ҳамда пок динимиз ободлиги учун муҳтарам Юртбошимизнинг раҳбарликлари остида ҳукуматимиз ва Диний идорамиз томонидан оқилона олиб борилаётган хайрли, савобли ишларни амалга ошириш мақсадида вилоятларимиз раҳбарлари ҳамда шаҳар ва туман раҳбарларининг бошчиликларидаги меҳнаткаш халқимиз олиб бораётган барча хайрли, яхши, савобли ишларда ҳурматли отинойиларимиз ҳам ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшадилар, деб умид қиламиз.

Бунинг учун билим, тажриба, маҳорат ва матонат лозим. Бу ишларни муваффақият билан уддалаётган отинойиларни халққа ҳақни етказувчилар дегим келди...

 

Юксак эҳтиром ва камоли ҳурмат ила

Иброҳимжон ИНОМОВ,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси ўринбосари

ВАҲИЙНИНГ ДАРАЖАЛАРИ

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга келган ваҳийларнинг барчаси ҳам Қуръони Карим бўла олмаслигини яхши англашимиз керак. Бу борадаги шаръий матнларни яхшилаб ўрганиб чиқсак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ таолодан келган ваҳийларнинг даражаси уч хил экани маълум бўлади:

1. Ҳадиси набавий.
2. Ҳадиси қудсий.
3. Қуръони Карим.

ҲАДИС, ҲАДИСИ ҚУДСИЙ ВА ҚУРЪОН

Аллоҳ таолодан Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга келган ваҳийнинг уч тури – ҳадис, ҳадиси қудсий ва Қуръон орасидаги фарқни тушуниб етиш ниҳоятда аҳамиятли ишлардан бири ҳисобланади. Шунинг учун ҳам олимлар ушбу мавзуга алоҳида эътибор қаратадилар.

1. Ҳадис

«Ҳадис» сўзи араб тилида «сўз» деган маънони англатади. Демак, ҳадис деганда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айтган гап-сўзлари кўзда тутилади ва тушунилади. Уламолар истилоҳида эса «ҳадис»га қуйидагича таъриф берилади:

«Набий соллаллоҳу алайқи васалламдан осор бўлиб қолган гап, иш, тақрир, халқий ва хулқий (жисмоний ва хлоқий) сифатлар ҳамда сийратга тегишли маълумотлар «ҳадис» дейилади». Ушбу таъриф Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламдан осор бўлиб қолган ва ишончли манбалар орқали ривоят қилинган бир неча хил хусусларни ўз ичига олмоқда. Таърифда зикри келган нарсаларга биттадан мисол келтирайлик.

«Гап». Бунга Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг турли ҳолат ва муносабатларда айтган гаплари киради.

Мисол учун, «Амаллар ниятларга боғлиқдир».

Бу «қавлий (оғзаки) суннат» дейилади.

«Иш». Бунда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қилган иш-амаллари тушунилади. Айтайлик, таҳорат қилишлари, намоз ўқишлари, ҳаж ибодатини адо этишлари ва ҳоказо.

Бу «амалий суннат» дейилади.

«Тақрир». Бу сўз бир нарсанинг тўғрилигини тасдиқлаш, маъқуллаш маъносини англатади. Суннатдаги тақрир эса Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаи киромлар томонидан содир бўлган баъзи нарсаларни тасдиқлаш, маъқуллашларидан иборат. Биргина мисол:

Холид ибн Валид розияллоҳу анҳу Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам юборган бир тўп лашкарга бош эдилар. Борган жойларида жунуб бўлиб қолдилар ва совуқдан қўрқиб, ғусл қилмасдан, таяммум билан намоз ўқидилар. У кишининг шериклари буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етказдилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Холид ибн Валид розияллоҳу анҳунинг қилган ишларини маъқулладилар.

Маъқуллаш «Маъқул» деб айтиш билан ёки инкор қилмай, индамай қўяқолиш билан ҳам бўлади.

Бу «тақририй суннат» дейилади.

«Халқий (жисмоний) сифатлар». Бунга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тана тузилишларидаги сифатлари киради.

«Хулқий (ахлоқий) сифатлар». Саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сабрлари, ҳилмлари, шижоатлари, сахийликлари каби барча ахлоқий фазилатларини ҳам ривоят қилиб қолдирганлар. Бу ҳақдаги маълумотлар ҳам суннатга киради.

«Сийрат». Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётлари, у зот таваллуд топганларидан бошлаб то Аллоҳнинг ҳузурига қайтгунларигача бўлган таржимаи ҳоллари ўта аниқлик ва бутун тафсилотлари билан ривоят қилинган.

Муҳаддис уламоларимиз мана шу олти бандга тегишли ҳар битта маълумотни атрофлича, чуқур ўрганиб, ўз китобларига киритганлар.

 

1. Ҳадиси қудсий

«Ҳадис» лафзининг луғавий маъносини ўргандик. «Қудсий» сўзи эса «муқаддас» деган маънони англатади.

Уламолар ҳадиси қудсийни қуйидагича таърифлайдилар:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ таолодан ривоят қилган нарса ҳадиси қудсийдир».

Ҳадиси қудсийга мисол келтирамиз.

Абу Саъид розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар:

«Аллоҳ таоло айтади: «Кимни Қуръон ва Менинг зикрим Мендан (нималарнидир) сўрашдан тўсган бўлса, унга сўровчиларга берганимнинг афзалини бераман. Аллоҳнинг каломининг бошқа каломлардан афзаллиги худди Аллоҳнинг Ўз махлуқотларидан афзаллиги кабидир».

Термизий ривоят қилган.

Ушбу ҳадис ҳадиси қудсий ҳисобланади, чунки унда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ таолонинг айтганларини ўз иборалари билан нақл қилмоқдалар.

Қуръони Карим билан ҳадиси қудсий орасидаги фарқлар:

1. Агар Жаброил алайҳиссалом Аллоҳнинг каломини Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларига олиб келса-ю, мўъжизалиги бўлмаса, ҳадиси қудсий саналади. Қуръони Каримнинг маъноси ҳам, сўзлари ҳам Аллоҳ таоло томонидандир. Аллоҳ таолонинг Ўзи араблардан унга ўхшаш калом келтиришни талаб қилган, улар бунга қодир бўлишмаган ва қиёматгача ҳам қодир бўлишмайди, Ҳадиси қудсийда эса бу хусусият учрамайди. Унинг мўъжизалиги йўқ ва Аллоҳ таоло араблардан унга ўхшаш нарса келтиришни талаб қилмаган.
2. Қуръони Карим тиловатисиз намоз бўлмайди. Аллоҳ таолонинг бошқа ваҳийларини, мисол учун, ҳадиси қудсийларни намозда ўқиб бўлмайди. Намозда ўқишга фақатгина Қуръони Карим хос қилинган. Бу ҳам илоҳий китобнинг ўзига хос сифатларидан биридир.
3. Қуръони Карим фақатгина Аллоҳ таолонинг Ўзига нисбат берилади. Ҳадиси қудсий эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳам нисбат берилади.
4. Қуръони Каримнинг барчаси, ҳар бир ҳарфигача тавотур ила ривоят қилинган. Унинг барчаси қатъий собит бўлган. Ҳадиси қудсийларнинг кўпи мутавотир бўлмай, оҳод хабарлардир. Баъзи ҳадиси қудсийлар саҳиҳ, айримлари ҳасан, бошқаси заиф бўлиши ҳам мумкин.
5. Қуръони Каримнинг лафзи ҳам, маъноси ҳам Аллоҳ таолодандир. Ҳадиси қудсийнинг маъноси Аллоҳ таолодан, лафзи ҳақида ихтилоф қилинган. Баъзилар «Ҳадиси қудсийнинг лафзи Аллохдан», десалар, бошқалар «Аллоҳдан эмас», дейдилар.

– Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари иккига бўлинади:

1. Аллоҳ таолодан фаришта Жаброил алайҳиссалом орқали ваҳий қилинганлари.

Жаброил алайҳиссалом Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга Қуръони Карим оятларидан бошқа ваҳийларни қам келтириб турганлари маълум ва машҳур. Ана шу қисм иаҳийлар Суннат сифатида ворид бўлган. Бу хилдаги Сун-иатни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам кишилapra етказганлар. У зотнинг етказишдан бошқа ҳеч қандай дахллари бўлмаган. Бунга мисол тариқасида имом Абу Муҳаммад ибн Қутайба «Аёл киши ўз аммаси ёки холаси устига никоҳланмас» деган ҳадисни келтирадилар. Бу ҳадис ваҳий бўлиб, унинг маъносини Жаброил алайҳиссалом Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга етказганлар. У зот ҳам ўз навбатида мусулмон умматига етказиб, ҳаётга татбиқ қилганлар. Мазкур ҳадис ворид бўлганидан бошлаб ҳамма мусулмонлар учун амма ёки хола устига уларнинг қиз жиянини кундош қилиб олиш ҳаром бўлган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам «Бу ҳукмдан фалончи истисно» деб айта олмаганлар.

2. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга Жаброил алайхиссалом орқали ваҳий қилинмаган, балки у зотнинг ўзлари ижтиҳод этганлари.

Бундай нарсаларнинг асосий қоидалари ва мақсадларини Аллоҳ таолонинг Ўзи Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга баён қилиб берганидан сўнг Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз ижтиҳодлари ила баён қилганлар. У зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бу борадаги ижтиҳодлари ҳам ваҳий ўрнида бўлган. Агар хато бўлса, Аллоҳ таоло тўғрилаб қўйган. Бу қисмдаги Суннатда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг баъзи тасарруфотлар қилишга ҳақлари бўлган.

Мисол учун, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам эркак мусулмонлар учун ипак кийим кийиш ҳаром эканини баён этганларидан кейин Абдурраҳмон ибн Авф розияллоҳу анҳу ўзларининг хасталиклари ипак кийишни тақозо этишини айтиб, у зотдан изн сўраганларида, у кишига ипак кийим кийишга рухсат берганлар. Агар бу ҳукм Жаброил алайҳиссалом келтирган ваҳий бўлганида, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳеч қачон ўзларича рухсат бермаган, балки бошқа ҳолатлардаги каби, Аллоҳ таолодли бирор хабар келишини кутган бўлар эдилар.

Ҳадис китобларимизда келтирилган ривоятларнинг аксарияти ушбу – Муҳаммад мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламдан пайғамбарликни етказиш юзасидан содир бўлган икки хил Суннатга тааллуқлидир. Ислом шариатининг  аҳкомларига тегишли барча нарсалар – ибодат, эътиқод, охират, одоб-ахлоқ, солиҳ амалга тарғиб қилиш, ёмонлик лардан қайтариш каби ишлар шулар жумласига киради, Аллоҳ таоло Қуръони Каримнинг Ҳашр сураси 7-оятида:

«Расул сизга нимани берса, ўшани олинглар ва ни мадан қайтарса, ўшандан қайтинглар», деганда айнап шу турдаги Суннатни қасд қилгандир.

Демак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларининг маъноси Аллоҳ тарафидан, лафзи у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзларидандир.

 

III. Қуръони Карим

«Қуръон» сўзи араб тилида бир неча маъноларни билдиради ва бу маънолар Аллоҳ таолонинг ушбу номдаги Китоби – Қуръони Каримда ҳам ўз ифодасини топган:

1. «Ўқиш» маъноси.
2. «Жамлаш» маъноси.
3. «Ёдлаш» маъноси.

«Қуръон» сўзининг истилоҳий маъноси:

«Қуръон Аллоҳ таолонинг Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий орқали нозил қилган, тавотур ила нақл қилинган, ибодатда ўқиладиган, ожиз қолдирувчи каломидир».

 

ИСЛОМ ДИНИ

«Ислом» сўзининг луғавий маъноси қуйидаги маъноларни англатади:

1. Ихлос.
2. Турли офатлардан саломат бўлиш.
3. Сулҳ ва омонлик.
4. Итоат ва бўйсуниш.

Исломнинг шаръий маъноси эса «Аллоҳ ягона» деб эътиқод қилиб, Унга бўйсуниш, бутун қалб билан Унга ихлос қилиш ва Аллоҳ буюрган диний эътиқодга иймон келтиришдир.

Қуръони Каримда Ислом ширкка (Аллоҳнинг шериги бор, деб ишонишга) қарши қўйилган. Бошқа оятларда Ислом Аллоҳга ихлос қўйиш ва Унга бўйсуниш, итоат қилиш маъноларида ҳам келган.

Ислом дини асосан уч қисмдан иборат:

Иймон – ақийда масалалари;

Ислом – шариат масалалари;

Эҳсон – тариқат масалалари.

Энди ушбу уч қисм билан қисқача танишиб олайлик.

 

1

ИЙМОН-АҚИЙДА

Мўмин-мусулмонликни даъво қилган киши Аллоҳнинг борлигига, азалий ва абадийлигига, исмларига, сифатларига ва ишларига тўғри равишда иймон келтириши лозим.

Фаришталарга бўлган иймон Аллоҳ таоло ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганларидек бўлиши керак. Ҳар бир мўмин-мусулмон одам фаришталарнинг сифатларига, хизматларига ва хусусиятларига ҳам иймон келтириши лозим. Шунингдек, Аллоҳнинг китобларига, пайғамбарларига иймон келтириш ҳам Қуръон ва Суннат кўрсатмаларига мувофиқ бўлиши даркор.

Охират кунига бўлган иймон ҳам, яхши-ю ёмон қадарга иймон ҳам шариат кўрсатмаси бўйича бўлиши лозим. Иймон мазкур сифат ва даражада бўлгандагина ҳақиқий иймон бўлади. Диннинг эътиқод қисмига оид таълимотлари “иймон” деб аталишини шундан билиб оламиз.

Иймон, яъни эътиқод масалаларига оид илоҳий таълимотлар тўплами одатда «ақийда» деб аталади. Бу қисмга оид илм «Ақоид илми» дейилади.

«Ақийда» сўзи арабча «ъақада» феълидан олинган бўлиб, «бир нарсани иккинчисига маҳкам боғлаш» деган маънони англатади. Бу сўзнинг жами (кўплик шакли) «ақоид» бўлади. Ислом ақийдаси мусулмон инсонни маҳкам боғлаб турадиган эътиқодлар мажмуасидир.

Аслида бирор нарсага эътиқод қилиш учун уни ҳеч қандай шубҳа қолдирмайдиган даражада яхши билиш керак. Бунинг учун, аввало, ўша нарсани идрок қилиш лозим. Кейин эса ўша ҳиссий идрок илмий маърифатга айланиши керак. Сўнгра замон ўтиши, бошқа далилларнинг собит бўлиши ила ўша илмимиз тасдиқланади ва унга бўлган ишончимиз кучли бўлади. Мазкур илмга бўлган ишонч онгимизда мустаҳкам равишда қарор топганидан сўнг, у бизнинг ақлимизга ва қиладиган ишларимизга ўз таъсирини ўтказадиган бўлади.

Қачонки маълум бир илм бизнинг фикримизга айланиб, ҳис-туйғуларимизни йўналтирадиган, ҳаракатларимизни бошқарадиган ҳолга етганда, ақийдага айланган бўлади. Демак, ақийда илмга асосланган бўлиши лозим.

Ақийда масалалари дунёвий тизимларда мафкура – идеология ҳам дейилади.

Ислом ақийдалари Қуръони Карим ва Суннатдан олинади.

Исломда иймон Аллоҳ таоло тарафидан бандаларга берилган неъматларнинг энг улуғи сифатида қадрланади.

Ислом инсоннинг қадрини иймон билан ўлчайди. Иймонсиз одам икки дунёда ҳам ҳеч бир нарсага эриша олмаслигини қаттиқ таъкидлайди. Исломда ҳамма нарса иймон асосида олиб борилишига алоҳида аҳамият берилади.

 

Аллоҳга иймон

Аллоҳга бўлган иймон бу масалада бош рукн ҳисобланади. Аллоҳга иймон бўлмаса, бошқа нарсага иймон бўлиши мумкин эмас. Шундай экан, иймон масаласининг бош рукни бўлмиш Аллоҳга иймон келтириш нима ўзи?

Ислом нуқтаи назарида Аллоҳга бўлган иймон Аллоҳ таолонинг борлигига, ягоналигига, холиқлигига, мудаббирлигига, яъни барча ишнинг тадбирини қилиб турувчи, бошқарувчилигига, розикдигига ҳамда бошқа исму сифатлари ва ишларига тил билан иймон келтириш, уларни дил билан тасдиқлашдир. Бу иймон Аллоҳ таолонинг Ўзи ва Аллоҳнинг Расули соллаллоҳу алайҳи васаллам баён қилганларидек бўлиши зарур.

Аллоҳга бўлган иймон ўз эгасини ҳар қандай ҳолатда Аллоҳнинг амри билан яшашга чорлайди. Аллоҳга иймони бор одам «Ҳар бир ишим-қилмишимни Аллоҳ кўриб турибди» деган ишонч ила ҳаёт кечиради. Шунинг учун у фақат Аллоҳга хуш келадиган ишларни қилиб яшайди. Бу эса инсоннинг саодатли ҳаёт соҳиби бўлиши учун энг муҳим омиллардан биридир.

Аллоҳга иймони бор одам «Ҳар бир гапимни Аллоҳ эшитиб турибди» деган ишонч билан яшагани учун доимо ўзидан яхши овоз, гап, сўз ва маънолар чиқишига ҳаракат қилади. Бу эса инсоннинг саодатли ҳаёт соҳиби бўлиши учун энг муҳим омиллардан биридир.

Аллоҳга иймони бор одам «Ҳар бир амалимни Аллоҳ ҳисоблаб турибди, қиёмат куни сўроқ-савол қилади» деган ишонч билан яшайди. Шунинг учун доимо яхшилик қилиб, ёмонлиқдан узоқ туради. Бу эса инсоннинг саодатли ҳаёт соҳиби бўлиши учун энг муҳим омиллардан биридир.

Аллоҳга иймони бор одам «Тавбани фақат Аллоҳ қабул қилади» деган ишонч билан яшайди. Шунинг учун ҳам ўзидан хато ўтса, дарҳол тавба қилишга, чин қалбдан афсус чекишга, ўша хатони такрор қилмасликка шошилади. Бу эса инсоннинг саодатли ҳаёт соҳиби бўлиши учун энг муҳим омиллардан биридир.

Аллоҳга иймони бор одам ўзида барча яхши фазилатларни жамлашга, барча разолатлардан четда бўлишга ҳаракат қилади. Иймон ҳар бир инсон, ҳар бир оила, ҳар бир жамият ва бутун инсоният учун ўта муҳим ҳамда зарур сифат эканини одамлар кўриб-билиб турибдилар.

Бошқа масалалар қатори иймон масаласида ҳам ҳамма нарса Аллоҳнинг Ўзи кўрсатганидек бўлиши керак. Инсоннинг ўзича «Унга иймон келтираман-у, бунга иймон келтирмайман» дейиши кулгили. Бу ҳолатда иймон-эътиқод, дину диёнат масаласини Аллоҳ эмас, банда жорий қилган бўлади.

Аллоҳга иймон қандай бўлиши кераклигини Аллоҳнинг Узи баён қилиб бериши, шунингдек, Аллоҳдан бошқа иймон келтириш лозим бўлган нарсаларни Аллоҳ таолонинг Ўзи баён қилиб бериши фақат Исломда собитдир. Бу эса инсоннинг саодатли ҳаёт соҳиби бўлиши учун энг муҳим омиллардан биридир.

 

Фаришталарга иймон

Аллоҳнинг фаришталарига бўлган иймон ҳам катта ҳикматларга эга. Фаришталарга иймон ҳар бир шахс, жамият ва барча инсоният учун кони фойдадир. Аллоҳнинг инсон кўзига кўринмайдиган, чарчамайдиган, ғафлатда қолмайдиган, гуноҳ қилмайдиган, ўзларига берилган амрни сўзсиз бажарадиган ва яна бир қанча олий сифатларга эга ҳамда «фаришталар» деб номланган аскарлари борлигига иймон келтириш қачон ва кимга зарар келтирибди?

Мўмин-мусулмон инсон ўзига икки фаришта бириктирилганига, агар ўзи тўғри юриб, тўғри турса, ўша икки фаришта Аллоҳнинг изни ила уни муҳофаза қилишига ишонади. Яна у ўша фаришталарнинг бири яхши амалларни, иккинчиси ёмон амалларни, заррача бўлса ҳам, номаи аъмолига ёзиб бораётганига, қиёмат куни шу битиклар асосида ҳисоб-китоб бўлишига иймон келтиради. Бу эса ҳар бир инсонни доимо яхшилик қилиб, ёмонликдан қочишга ундовчи жуда кучли омилдир. Ушбу омил ҳар бир инсон, жамият ва барча инсоният учун ўта зарурдир.

Фаришталарга иймон бўлмаган жамиятда эса одамлар кўнглига келган ёмонликни хоҳлаган вақтда, хоҳлаган жойда қиладиган бўлди. Иймонсиз жамият мафкурачилари тўқиб чиқарган «виждон азоби» каби қуруқ ҳиссиётлар фойда бермайди. Негаки иймонсизда виждон бўлиши умуман мумкин эмас.

Иймонсизлик натижасида инсон табиати ҳам бузилади: баъзи инсонлар ўзларига бўлган ишончни йўқотиб, қўрқоқ, шахсиятсиз бўлиб қолишади, бошқалари эса ҳар қандай ёмонликдан тап тортмайдиган нобакор махлуққа айланишади.

Шунингдек, фаришталарга нисбатан иймони бузуқ бўлган юртлар ва халқларда ҳам турли муаммолар келиб чиқади. Уларнинг баъзилари фаришталарни Аллохга шерик қилсалар, бошқалари дев, пари ва ўзга хурофий нарсаларга аралаштириб юборишади. Оқибатда турли зарарли урф-одатлар ва тасарруфотлар келиб чиқади. Демак, биз мусулмонлар, бошқа нарсалардаги каби, фаришталар ҳақида ҳам энг тўғри иймонга эга эканимиз билан фахрланишимиз ва ундан фойдаланишимиз лозим.

 

Илоҳий китобларга иймон

Аллоҳнинг китобларига иймон келтириш ҳам улкан ҳикматларга молик иш. Бу Аллоҳ таоло вақти-вақти билан бандаларига Ўз китоблари, яъни кўрсатмалари тўпламини нозил қилиб, уларни икки дунё саодатига эриштирадиган йўлга ҳидоят қилиб турганига; бу Аллоҳ ҳар замонни ўзига яраша китоб билан таъминлаб, аста-секин инсониятни тайёрлаб боргани ва вояга етказганига; бу инсоният ўз камолига етганида, Аллоҳ унга баркамол Китобни – қиёматгача мўъжиза бўлиб қолувчи Қуръони Каримни нозил қилганига; бу инсоният бундан буён фақат Қуръонга амал қилгандагина мақсадига эришиши мумкинлигига иймон келтиришдир. Бу эса инсоннинг саодатли ҳаёт соҳиби бўлиши учун энг муҳим омиллардан биридир.

Аллоҳнинг китобларига иймон келтирмайдиганлар эса ушбу эзгуликларнинг барчасига, инсоннинг асли бир эканига, Аллоҳ инсонни улуғлаб, унга Ўз таълимотларини берганига, бошқа махлуқотлардан устун эканини исбот қилганига куфр келтирувчилардир. Шунинг учун ҳам Аллоҳнинг китобларига ёки уларнинг баъзисига иймон келтирмаганлардан фақат ёмонлик чиқади, холос.

 

Пайғамбарларга иймон

Аллоҳнинг пайғамбарларига иймон келтириш ҳам ғоятда пурҳикмат ишдир. Аллоҳ таоло инсонлар ичидан Ўзига пайғамбар танлаб олишининг ўзи инсоният учун улкан шарафдир. Одам Атодан бошлаб Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламгача бўлган пайғамбарлар силсиласи эса инсониятнинг шараф силсиласидир. Пайғамбар алайҳиссаломлар инсоният учун шону шараф, фахр бўлган, Роббул оламийннинг кўрсатмаларини одамларга етказиб берган шахслардир. Уларнинг ҳаммалари ягона Аллоҳнинг бандалари, ягона Аллоҳнинг пайғамбарларидир. Улар ўзаро биродарлар бўлиб, бир-бирларини тўлдириб, бир-бирларини тасдиқлаб келганлар. Улар орқали инсониятнинг асли бир экани, ягона Аллоҳга сиғингани, бир динга амал қилгани тушунилади. Шунинг учун ҳам Исломда уларнинг орасини фарқламай, ҳаммаларига бирдек иймон келтириш фарздир. Пайғамбар алайҳиссаломлардан бирорталарини инкор қилган кимса гўёки ҳамма пайғамбарларни инкор қилгандек кофир бўлади.

Пайғамбар алайҳиссаломларнинг ҳар бирлари яхшилик, фазилат бобида инсоният учун ўрнак ва намуна, ҳар бирлари ҳидоят маёғидир. Уларнинг охиргиси бўлмиш Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам қиёматгача барчага ўрнакдирлар. Инсоният бугунги кунда пайғамбарлардан ўрнак олишга ўта муҳтож ҳолга келган. Бунинг учун уларнинг эҳтиромини ўрнига қўйиш, уларга Ислом кўрсатганидек иймон келтириш лозим, чунки Исломдан бошқа дин ва мафкураларда бу хусусият йўқ.

Иймонсизлар инсоният тарихининг гултожи бўлмиш Пайғамбарлар алайҳиссаломларни ҳийлагар, ёлғончи, бузуқ, каззоблар деб эълон қилишди ва бу билан инсоният қадрини яна бир карра ерга уришди. Улар турли нобакорларни пайғамбарлардан устун қўйиб, афзал кўрсатишга уринишди. Аммо вақти-соати келиб, улар сиғиниб юрган шахслар шайтондан баттар, тубан махлуқлар экани маълум бўлди.

Исломдан бошқа айрим динларда пайғамбарлар алайҳиссаломларнинг баъзиларини ўз қизи билан зино қилганликда айблаб, баъзиларини умуман тан олишмайди. Бошқа бир динда эса ғулувга кетиб, улар илоҳийлаштириб юборилади – Пайғамбарлар алайҳиссаломларни «Худонинг ўғли» ёки «Худо» деб эътиқод қилинади. Бунга ўхшаш хатолар тўлиб ётибди. Демак, бу масалада ҳамма нарса ўз ўрнига тушиши учун ҳам Ислом керак.

 

Охират кунига иймон

Ислом охират кунига иймон келтиришни ҳам иймондаги рукн масалаларидан қилган. Иймон келтириш лозим бўлган нарсалар ичида бу масалага алоҳида эътибор берилади. Нима учун бундай қилинганини бугунги кунда яхш тушуниб турибмиз.

Охират кунига иймон бўлмаса ёки мазкур кунга иймон заиф бўлса, инсониятнинг таназзулга юз тутишини тажриба кўрсатди. Охират кунида ҳамма одамлар қайта тирилишига бу дунёда қилган амалларининг зарра-заррасигача мукофот ёки жазо олишига иймони йўқ одамдан яхшилик чиқиш амримаҳол. Агар охират кунига иймон-ишонч бўлмаса, с юзида эзгулик ва адолатга эришиб бўлмайди. Охират кунига иймон йўқолиб, «Одам ўлганидан кейин чириб, йўқ бўлади, қайта тирилмайди» деган фикр ҳукмронлик қилса, ер юзида кучли кучсизни еб битирадиган “ўрмон қонунлари” жорий бўлади. Ҳа, агар золим бу дунёда қилган зулми учун жавоб бермаса, ёлғончи-фирибгар ўз ёлғони, фириби билан давр суриб қолиш пайида бўлаверса, хуллас, ҳамма бу фоний дунё матоҳи учун ҳар қандай ёмонликдан, ифлослик дан қайтмаса, бу дунё қандай дунё бўлади? Кучсизлар, мазлумлар, бечораларнинг ҳоли нима кечади? Ҳаёт кечириш ўз-ўзидан чексиз азобга айланиб, жамиятда ноумидлик, лоқайдлик ва ўзини ўзи ўлдиришлар кўпаймайдими?

Мазкур бало-офатлардан қутулиш учун кишилар инсофли, диёнатли, тўғрисўз бўлишлари, барча ёмонликлардаи қайтишлари лозим. Ёмонлиқдан қайтиш учун эса албатта, охират кунига иймон келтириш даркор.

 

Яхши-ёмон қадарга иймон

«Қадар» сўзи «ўлчов» маъносини англатади. Ислом ақийдасида эса Аллоҳ таоло азалда Ўз илми ва иродаси ила ҳар бир нарсани ўлчовли қилиб қўйганига эътиқод қилишни билдиради.

Уламолар қазо ва қадарни қуйидагича таърифлайдилар:

«Қазо – Аллоҳ таоло ҳамма нарсаларнинг келажакда

қандай бўлишини азалдан билишидир».

«Қадар – ўша нарсалар Аллоҳнинг азалий илмига мувофиқ равишда вужудга келишидир».

Аҳли сунна вал жамоа мазҳабига биноан, балоғатга етган мусулмон Аллоҳ таоло бандаларнинг ҳамма ишларини, махлуқотларга боғлиқ нарсаларнинг барчасини аввалдан билишига иймон келтириши вожиб бўлади.

Қазо ва қадар ақийдаси Аллоҳга иймон келтириш асосидаги Ислом ақийдаларидан бири ҳисобланади. Бу ақийда тўғри маърифат асосида Аллоҳ таолони камол сифатлари билан сифатлашга асосланган.

Ана ўша сифатларнинг бири – Аллоҳнинг илми, у илмнинг чексизлиги, Аллоҳ иродасининг шомиллиги ва қудратининг комиллигидир.

Қазо ва қадар ақийдаси Аллоҳ таолонинг ана шу сифатларига асосланган ақийдадир. Шунинг учун ҳам қазои қадарга иймон бўлмаса, Аллохга бўлган иймон тугал бўлмайди.

Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло ҳамма нарсани билади. Уяси ичида ғимирлаётган чумолининг ҳаракатию ўз йўлида ҳаракат қилаётган сайёралардан ҳам бохабар. У Зотнинг илмидан ҳеч нарса четда қолмайди. Аллоҳ таоло дунёдаги ҳар бир зарра ва унинг ҳаракатини ҳам билиб туради.

Шунингдек, қиёматгача нима бўлиши ҳам Аллоҳга маълум. Агар уларни билмаса, У Зотнинг баркамоллик сифатига нуқсон етган бўларди.

Қадарга бўлган ишонч ўз эгасини доимо ҳаракатда бўлишга чорлайди. У ўз фойдасини ҳаракатдан топади. «Бу ишим бесамар бўлмаса, кейингиси натижа берар», деб доимо яхши умидда иш олиб боради, чунки унга нима тақдир қилингани маълум эмас, белгилари ҳам йўқ. Қадарга бўлган ишончнинг ҳикматларидан яна бири инсон бошига мусибат тушганида қайғуни енгиллаштиришидир. Шунингдек, қазо ва қадарга иймон келтирган инсон ўз ҳаётида муваффақиятларга эришган чоғида ҳам ўзини йўқотиб қўймайди.

Барча нарсани Аллоҳдан деб билиб, мусибат етганда сабр қилади, яхшиликка эришганда шукр қилади.

Албатта, иймоннинг бошқа рукнлари каби қадарга иймон ҳам инсон бахт-саодати учун хизмат қиладиган муҳим омиллардан биридир.

Исломда инсоннинг ақийдаси борасидаги барча масалалар аллақачон ҳал бўлган. Бу борада мусулмонлар бошқаларга ўхшаб ҳардамхаёл бўлмайдилар. Дунёдаги энг тўғри эътиқодда, Аллоҳ таолонинг Ўзи баён қилиб берган ақийдада эканликларига тўлиқ ишонч билан саодатли ҳаёт кечириб бораверадилар. Узларининг ташвишга, хавотирга ва иккиланишга қолмасликларини яхши биладилар.

 

2

ИСЛОМ – ШАРИАТ

«Шариат» сўзи араб тилида «поғона, босқич», «сун ичиш жойи» ҳамда «йўл, услуб» деган маъноларни англатади. Воқеликда «шариат» атамаси «қонунчилик» маъносида ишлатилади. Хусусан, Аллоҳ жорий қилган амалий ҳукмлар мажмуаси «шариат» дейилади. Шу маънода шариат «фиқҳ» маъносида ҳам тушунилади.

Самовий динларнинг барчаларидаги амалий қисм «шариат» деб аталади. Ислом шариати ҳукмлари Қуръон, Суннат, ижмоъ ва қиёсдан олинади. Мусулмон уламолар «Шариат ҳукмлари барча макон ва замонларга мос бўлиш қоби лиятига эга» деган ғояни олға сурадилар.

«Шариат ҳукмларининг умумий мақсади бу дунёда одамларнинг ҳаёти ва саодати учун керак бўлган барча нарсаларни юзага чиқаришдир», дейди усулул фиқҳ уламолари. Бу эса уларга манфаатни жалб қилиш ва улардаи зарарни даф қилиш орқали юзага чиқади. Шариат ўша ҳақиқатни ўзига жо қилган.

Ислом динининг таълимотлари, қонун-қоидалари ва амалларидан бешта бош мақсад кўзда тутилган:

1. Инсон ҳаётини муҳофаза қилиш.
2. Инсон ақпини муҳофаза қилиш.
3. Инсон динини муҳофаза қилиш.
4. Инсон мол-мулкнини муҳофаза қилиш.
5. Инсон насл-насабини ҳимоя қилиш.

Шариатда асосан мўмин-мусулмон банданинг амалий ҳаётига тегишли ишлар тартибга солинади. Одатда бу ишларга оид манбаларда ибодатлар, муомалалар, оила ва бошқа шунга ўхшаш нарсалар низоми ҳамда жиноятларга боғлиқ масалалар баёни келади.

Ибодатларда таҳорат, намоз, закот, рўза ва ҳаж масалаларига оид шаръий ҳукмлар ўрганилади.

Муомалаларда асосан савдо-сотиқ, турли молиявий алоқалар, мерос, васият, вақф, қулларга оид ишлар каби масалалар ўрганилади.

Оила низомида никоҳ, талоқ, идда, ҳазона, нафақа каби масалаларга эътибор қаратилади.

Жиноятларда эса маст бўлиш, зино қилиш, одам ўлдириш, бировга тан жароҳати етказиш ва пгунга ўхшаш жиноятларни аниқлаш ва уларга тайин қилинадиган шаръий жазолар ҳақида сўз боради.

Албатта, таом, шароб, ҳалол-ҳаром каби шахсий ҳаётдаги масалалар ҳақида ҳам алоҳида боблар бўлади. Шунингдек, кишиларнинг ташқи ва ички алоқаларига боғлиқ, хавфсизликни сақлаш, мудофаа, асирлар, ўлжа каби нарсларга оид ҳукмлар, инсон ҳаётига боғлиқ бошқа барча масалалар ўрганилади.

 

Ободончилик ва адолат

Юқорида ҳам таъкидланганидек, шариатнинг умумий мақсади манфаатларни жалб қилиш ва зарарларни даф этишдир. Шу билан бирга, манфаатларни иложи борича кўпайтириш ва зарарларни имкон қадар камайтириш вожиблигини ҳам айтиб ўтишимиз керак. Буларнинг барчаси икки улуғ мақсад орқали амалга ошади. Улар ободончилик ва (ўзаро) тақсимотдаги адолатдир.

Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, тенглик ва адолатдир. Демак, бандалар бузғунчилик сабабларини йўқотишлари, шаҳарларни муҳофаза қилишлари, одамларга зулм қилиш дан четда бўлишлари ва яна рушднинг сабабларига эрга-шишлари вожиб бўлади. «Рушд» деб тўғри йўлга эришиш, балоғат ва яна молу давлатни чиройли тасарруф қилишгп ҳам айтилади. Яъни иқтисодни тўғри йўлга қўйиш ҳам му-ҳим вазифалардан биридир.

Шариат таълимотларида бундан бошқа ҳаёт, тараққиёт ва саодат учун керак бўлган барча нарсалар мавжуддир.

 

3

ЭҲСОН – ТАРИҚАТ

«Эҳсон» диннинг қалб тарбиясига боғлиқ қисми бўлиб, у одатда, «тариқат» ҳам дейилади. Бу қисмга оид диний таълимотларни ўргатадиган илм «тасаввуф илми» деб аталадиган бўлиб қолган.

Исломнинг руҳий-маънавий ва ахлоқ-одобга оид таъли-мотларини Қуръони Карим ва Суннат асосида руҳий тарбия илми – тасаввуф баён қилиб беради.

Руҳий-маънавий қисм «тазкиятун-нафс» – «нафсни пок-лаш» деб ҳам аталади, чунки унда мўминларнинг нафсларини, яъни шахсиятларини поклаш, уларга фазилатларни касб қилдириш ва уларни разолатлардан холи қилиш борасида ҳаракат кетади.

Ислом динида ахлоқий тарбия диний тарбиянинг ажралмас қисми ҳисобланади десак, муболаға қилмаган бўламиз. Зеро, дин «яхши» деб ҳисоблаган ва даъват этган нарсалар эзгулик, «ёмон» деб ҳисоблаган ва ман этган нарсалар ёвузликдир. Шунингдек, дин буюрган, ҳаётда ва муомалада касб этишга тарғиб этган ахлоқ ва фазилатлар Ислом жамиятида олиймақом қадрият ҳисобланади.

Ахлоқий дунё ўз табиатига кўра динийдир. Ахлоқи ва муомаласи гўзал бўлмаган мусулмоннинг дини ҳам мукаммал ҳисобланмайди.

«Ахлоқ» сўзи «хулқ» сўзининг кўплиги бўлиб, инсонда шаклланадиган хулқ-атворни билдиради. Тасаввуф илмида ўша хулқларнинг яхши ва ёмони, уларнинг яхшисига амал қилиб, ёмонидан четланиш йўллари баён этилади. Сўнгра ҳусни хулқ ҳақида алоҳида тўхталиб, унга оид кўплаб маълумот ва тажрибалар ўрганилади.

Мусулмонлар Аллоҳ таолонинг охирги ва мукаммал, мукаррам ахлоқлар дини бўлган Ислом орқали ҳусни хулқни ўзларига касб қилганлар. Уларнинг ўзлари бу улуғ неъматлардан баҳраманд бўлибгина қолмай, ўзгаларга ҳам яхшиликлар етишини истаганлар.

Ҳар бир нафснинг покланиши учта омилга боғлиқ:

биринчи омил – покланиш, яъни қалб хасталикларидан даволаниш;

иккинчи омил – тикланиш, яъни маълум мақомотларни рўёбга чиқариш;

учинчи омил – хулқланиш, яъни маълум исм ва сифатлар ила хулқланиш.

Мазкур асосдаги руҳий тарбия инсон зоти ва унинг икки дунёдаги саодати учун жуда ҳам зарурдир. Ислом дини ҳар бир мусулмонга мазкур тарбияни мукаммал ҳолда тақдим этади.

Иймон-эътиқоди, дунёқараши тўғри ва соф, амаллари эзгу, ҳар бир лаҳзада, барча ҳолатда «Аллоҳ мени кўриб турибди» деган ишонч-эътиқод асосида яшайдиган, барча ёмонлик ва номаъқулчиликлардан покланган, ҳамма яхшилик ва фазилатларни ўзида мужассамлаштирган, Роббул оламийннинг хулқлари билан хулқланган, ўз зиммасидаш ҳақ ва бурчларни тўла адо этган шахсгина том маънодаги «комил инсон» бўлади.

Ислом динининг жамиятдаги хизмати ана шундай комил инсонни тарбиялаш ва ўшандай инсонлардан таркиб топган жамиятни барпо этишдир. Мақсад инсонга унинг инсонийлигини қайтариш, унинг яратилишидан кўзланган мақсадпи рўёбга чиқаришдир. Сиз буни шу сатрларгача бўлган маълумотлардан ҳам англаган бўлсангиз керак. Бу ҳам бўлса, Ислом динининг айнан инсон бахт-саодати учун юборилгапи ҳамда дунёда унга эркин, фаровон, бахтли ва унумли ҳаёт, охиратда эса чексиз саодат тақдим этувчи илоҳий таълимоi эканидандир десак, муболаға қилмаган бўламиз.

Муҳаммад мустафо соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоқ таолонинг бевосита иштирокида айнан ана шундай жамиятнинг юзага чиқишига хизмат қилдилар. У зотга Аллоҳ таолонинг салавотлари ва саломлари бўлсин!

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

УЧИНЧИ БОБ

Рошид халифалар даври

БИРИНЧИ ФАСЛ

Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу

Мусайлима ҳақида

 

Ушбу китобимизнинг асосий мақсадига назар соладиган бўлсак, ваҳдатул вужуддан сўз очмасак ҳам бўлар эди. Чунки бу китобда биз сунний тасаввуфдан сўз юритмоқдамиз, фалсафий тасаввуфдан ўзимизни йироқ тутмоқдамиз. Ваҳдатул вужуд эса айнан фалсафий тасаввуфни майдонга киритган бош омиллардан бири ҳисобланади. Шу билан бирга, бу масалага фалсафий тасаввуфдан бошқалар ҳам қисман мубтало бўлганлар. Хусусан, бизда кўп тарқалган Нақшбандия тариқати ҳам бир вақтлар ваҳдатул вужуд масаласига катта эътибор берган.

Ҳозирги кунимизда бу масала бизнинг диёрларимизда унут бўлган эди. Шунинг учун бошқа бир қанча тортишувли масалалар қатори, ваҳдатул вужуд масаласининг қайта майдонга чиқишини истамас эдик. Мен ўзим бу масаланинг бировнинг эсига тушиб қолишини асло истамас эдим. Бу масаладан хабардор биродарларга ҳам уни қўзғамаслик кераклигини айтиб юрар эдим. Аммо биз истаймизми, йўқми, аста-секин ваҳдатул вужуд масаласи майдонга кириб кела бошлади.

Чет элдалигимда баъзи бир мухлислар хат ёзиб, мендан ваҳдатул вужуд масаласини тушунтириб беришни сўрадилар. Ўшанда биз истамасак ҳам бу масала кўтарилганини таъкидлаш билан бирга, у ҳақда бироз маълумот ҳам бердим.

Кейинчалик, юртга қайтганимда, чет эл тасаввуфига қўшилиб, ваҳдатул вужуд тушунчаси ҳам халқ орасига кириб келганининг гувоҳи бўлдим. Одамлар бу масала ҳақида савол бера бошлаган эдилар. Четдан келган китобларнинг таржималарида ушбу масала турлича ёритилган эди. Баъзи билган-билмаганлар ваҳдатул вужуд ҳақида ўзларича ёзар ва гапирар эдилар.

Ушбу ва яна бошқа баъзи бир омиллар ваҳдатул вужуд масаласи ҳақида қўлдан келганича маълумот беришга ундади.

Ваҳдатул вужуд назариясининг кенг тарқалишига асосий сабаб бўлган шахс ҳижрий 560 санада туғилган ва ҳижрий 638 санада вафот этган Муҳйиддин ибн Арабий ҳисобланади.

Ваҳдатул вужуд назариясини асосан Муҳйиддин ибн Арабий ўзининг «Ал-футуҳоту ал-Маккия» ва «Фусусул ҳикам» номли китобларида баён қилган. Бу назария ўша вақтнинг ўзидаёқ ҳамма ёққа кенг тарқалди. Айниқса тасаввуф тариқатлари орасида бу назария танадаги қон ўрнида айланадиган бўлди. Бора-бора ваҳдатул вужуд назарияси аҳли завқ ва таҳқиқнинг шиорига айланди. Бу назарияни инкор қилганлар ғофил киши сифатида, тасаввуфга ёт унсур сифатида қораланадиган бўлди.

Шу ерда Муҳйиддин ибн Арабий ва унинг сафдошлари сунний тасаввуф заифлашган вақтда, умуман, исломий илмлар таназзулга юз тута бошлаган бир пайтда майдонга чиққанлигини алоҳида таъкидлаб ўтмоғимиз лозим.

Ваҳдатул вужуд назарияси, қисқача қилиб айтганда, қуйидаги фикрдан иборат:

«Аллоҳ таолодан бошқа барча нарсалар шуъун ва таъйинотлар оламидир. Барча шуъун (ҳолат) ва таъйинот(жисм)лар У Зотнинг кўринишларидир. У Зот уларда зоҳир ва аралашиб юрувчи бўлгандир. Бу аралашиб юриш ҳулул (сингиш) ва иттиҳод (бирикиб кетиш) назарияси соҳиблари айтгани каби эмасдир. Балки бу аралашиб юриш бир соннинг бошқа сонлар ичида юргани кабидир. Ҳамма сонлар бирликлардан иборатдир. Аммо оламда фақатгина бир муайян нарса ёки биттагина зот зоҳир бўлади, холос. Ана ўша зот Аллоҳнинг муқаддас зоти шаклида зоҳир бўлгандир. Аллоҳнинг зоти эса кўп ададларда зоҳир бўлади. Бас, Аллоҳ аввал ва охир, зоҳир ва ботин, шериклар ва тенгдошлардан устиндир».

Бу маънонинг далили сифатида ваҳдатул вужуд асосчилари ва тарафдорлари «Махфий хазина эдим. Бас, танилишни маҳбуб кўрдим ва халойиқни халқ қилдим», деган ҳадисни келтирганлар.

Аммо ҳадис илмидан воқиф бўлган кўпчилик уламолар – ҳофиз Ибн Ҳажар, Заркаший, Суютий ва бошқалар бу гап ҳадис эмаслигини атрофлича исботлайдилар.

Ваҳдатул вужудчиларнинг асосий далилларидан бири имом Бухорий ривоят қилган қуйидаги ҳадиси қудсий эди:

«Ким менинг валийимга душманлик қилса, Мен унга қарши уруш очаман. Бандам учун Менга Ўзим унга фарз қилган нарса ила яқинлашишидан кўра маҳбуб яқинлашиш йўқ. Бандам Менга нафллар ила яқинлашишда унга муҳаббат қилгунимча бардавом бўлур. Бас, Мен унга муҳаббат қилсам, унинг эшитар қулоғи, кўрар кўзи, ушлар қўли ва юрар оёғи бўлурман. Ва у Мендан сўраса, албатта унга берурман. Мендан паноҳ сўраса, албатта унга паноҳ берурман».

Аллоҳ таолонинг иродаси ила ҳар нарса бўлиши мумкинлигига ваҳдатул вужуд назариясининг мусулмонлар орасида тарқалиши ёрқин мисол бўлса, ажаб эмас. Бўлмаса, «Анал Ҳақ» («Ҳақ менман») деганлар юқоридаги ҳадиси шарифни ўзларининг фикрига далил қилиб келтириб, бошқа одамлар ўша сафсатани қабул қилармидилар?! Ахир ҳадиснинг ўзида «бандам» деган сўз турибди-ку! Банда бўлгандан кейин, қандай қилиб Ҳақ ҳам бўлиш мумкин?! Бу ҳадиси шарифда фарз ибодатларни тўлиқ адо этадиган банда Аллоҳ таолога яқин бўлиши, у нафл ибодатларни ҳам кўпроқ қилаверса, дуоси тўсиқсиз қабул бўладиган ҳолга эришиши мумкинлиги ҳақида сўз бормоқда-ку!

Мансур Халложнинг қатли учун чиқарилган ҳукмга йиғлаб қўл қўйган уламолар каби, биз ҳам бу улуғ зотнинг «Анал Ҳақ»лари худолик даъвоси эмаслигини, Аллоҳнинг валийси илоҳлик даъвосини қилмаслигини яхши тушунамиз. Лекин Аллоҳ таолонинг муҳаббатини юрагига сиғдиролмай, Аллоҳ азза ва жалланинг яқинлигидан завқи тошиб, ўзини йўқотиб, жазавага тушган ошиқ авлиёнинг шатаҳотини ҳам, жазавасини ҳам оқламаймиз. Агар бошқа валий зотларда бўлгани каби, бу шатаҳот, бу жазава фақат ўткинчи бир ҳолат бўлганида, ҳеч бир уламо Мансур Халложга эътироз билдирмасди. Зеро, ҳадиси шарифда баён қилинишича, баъзан банда завқининг зўридан адашиб, ўзини Робб, Роббни банда деб хитоб қилиб юбориши ҳам мумкин ва бу ўткинчи янглиш ҳолат узрли ҳисобланар экан.

عَنْ أَنَسٍ :أَنَّ رَسُولَ اللهِ  قَالَ: «لَلَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ حِينَ يَتُوبُ إِلَيْهِ مِنْ أَحَدِكُمْ كَانَ عَلَى رَاحِلَتِهِ بِأَرْضِ فَلَاةٍ، فَانْفَلَتَتْ مِنْهُ، وَعَلَيْهَا طَعَامُهُ وَشَرَابُهُ، فَأَيِسَ مِنْهَا، فَأَتَى شَجَرَةً فَاضْطَجَعَ فِي ظِلِّهَا، قَدْ أَيِسَ مِنْ رَاحِلَتِهِ، فَبَيْنَا هُوَ كَذَلِكَ إِذَا هُوَ بِهَا قَائِمَةً عِنْدَهُ، فَأَخَذَ بِخِطَامِهَا، ثُمَّ قَالَ مِنْ شِدَّةِ الْفَرَحِ: اللَّهُمَّ أَنْتَ عَبْدِي وَأَنَا رَبُّكَ، أَخْطَأَ مِنْ شِدَّةِ الْفَرَحِ». رَوَاهُ الشّيْخَانِ وَالتِّرْمِذِيُّ.

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Аллоҳ Ўз бандасининг тавбасидан бирингизнинг суви ва таоми ортилган, кимсасиз биёбонда қочиб кетган уловидан умидини узиб, бир дарахт тагига бориб, соясида ётганда, уловидан мутлақо умиди узилганда, ана шу ҳолда ётганида бирдан қараса, у (улов) олдига келиб қолган бўлса, унинг жиловидан тутиб, азбаройи хурсанд бўлиб кетганидан: «Эй Аллоҳим! Сен бандамсан! Мен Роббингман!» деб юборган пайтидаги хурсандлигидан ҳам кўра кўпроқ хурсанд бўлади. Чунки у (банда) жуда хурсанд бўлиб кетганидан хато қилганди».

Икки шайх ва Термизий ривоят қилишган.

Аммо Мансур Халлож шатаҳот ҳолатида туриб қолди. Аллоҳ таолонинг инсонларни ва жинларни яратишдан мақсади уларнинг ибодати, яъни қуллиги эканини унутди.

Ҳолбуки, Аллоҳ таоло Заарийаат сурасида:

وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ٥٦

«Жин ва инсонни фақат Менга ибодат қилишлари учун яратдим», деган (56-оят).

Аслини олганда, Аллоҳ таолога қуллик қилиш ва Уни севиш айнан бир тушунчалардир. Зеро, банда ўзини яратган Зотни севгандагина Унинг ҳар бир амрини муҳаббат билан қабул қилади ва Унга сўзсиз итоат этишдан ҳузурланади. Аслида Роббул оламиннинг ҳар бир амри бандасининг ўз фойдаси учундир. Мўмин-мусулмон учун эртаю кеч бир лаҳза ҳам Аллоҳ таолонинг зикридан ғофил қолмаган ҳолда, У Зотнинг амрларига бўйсуниб, қайтарганларидан қайтиб, ҳалол-пок ризқ талабида меҳнат қилиб, жамиятнинг ишончли, солиҳ бир вакили, вафодор эр, меҳрибон ота, содиқ дўст, силаи раҳм қилувчи қариндош, масжидга шошилиб бориб, секин қайтувчи намозхон, ўзига раво кўрган яхшиликларни ўзга мусулмонларга ҳам раво кўрувчи қалби сахий инсон ва энг муҳими, ҳар бир яхши амалида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга иқтидо қилувчи содиқ муқтадий бўлишдан кўра тўғрироқ йўлни биз билмаймиз. Зеро, бу айтилганларнинг барчаси севимли Роббимиз биздан талаб қилган, У Зотнинг элчиси, Ҳабибуллоҳ Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга Аллоҳ таолонинг амри ила етказган вожиботлардир. Тўғри эътиқоддаги ҳеч бир мутасаввиф, тўғри тариқатдаги ҳеч бир мустаршиду мурид бу вожиботларнинг биронтасини инкор қилмайди. Буларни инкор қилганларнинг эътиқоди ҳам, тариқати ҳам шубҳалидир.

Айни пайтда, биз хавф ва ражо оралиғида яшашга буюрилганмиз. Аллоҳ таолони севамиз ва тақво ҳам қиламиз. Бу амалимиз ҳам Аллоҳ таолонинг Ўз буйруғи ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кўрсатмаларига кўрадир. Шунинг учун ҳам биз – Аҳли сунна вал жамоа аҳли «Анал Ҳақ» васвасасини ҳам, «ваҳдатул вужуд» ғояси аталмиш сафсаталарни ҳам қабул қилмаймиз.

Ваҳдатул вужудчиларнинг бошқа бир далиллари бундан ҳам ғариброқ. Улар фикрларининг далили сифатида қуйидаги ҳадиси шарифни ҳам келтирадилар:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ، عَنِ النَّبِيِّ  قَالَ: «إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ يَقُولُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ: يَا ابْنَ آدَمَ، مَرِضْتُ فَلَمْ تَعُدْنِي، قَالَ: يَا رَبِّ، كَيْفَ أَعُودُكَ وَأَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِينَ؟ قَالَ: أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ عَبْدِي فُلَانًا مَرِضَ فَلَمْ تَعُدْهُ، أَمَا عَلِمْتَ أَنَّكَ لَوْ عُدْتَهُ لَوَجَدْتَنِي عِنْدَهُ، يَا ابْنَ آدَمَ، اسْتَطْعَمْتُكَ فَلَمْ تُطْعِمْنِي، قَالَ: يَا رَبِّ، وَكَيْفَ أُطْعِمُكَ وَأَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِينَ؟ قَالَ: أَمَا عَلِمْتَ أَنَّهُ اسْتَطْعَمَكَ عَبْدِي فُلَانٌ فَلَمْ تُطْعِمْهُ، أَمَا عَلِمْتَ أَنَّكَ لَوْ أَطْعَمْتَهُ لَوَجَدْتَ ذَلِكَ عِنْدِي، يَا ابْنَ آدَمَ، اسْتَسْقَيْتُكَ فَلَمْ تَسْقِنِي قَالَ: يَا رَبِّ، كَيْفَ أَسْقِيكَ وَأَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِينَ؟ قَالَ: اسْتَسْقَاكَ عَبْدِي فُلَانٌ فَلَمْ تَسْقِهِ، أَمَا إِنَّكَ لَوْ سَقَيْتَهُ وَجَدْتَ ذَلِكَ عِنْدِي». رَوَاهُ مُسْلِمٌ.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар:

«Аллоҳ азза ва жалла қиёмат куни: «Эй Одам боласи, бемор бўлдим, кўргани келмадинг?!» дейди.

«Эй Роббим, қандай қилиб Сени кўргани бораман? Сен Роббул оламин бўлсанг?» дейди банда.

«Билмадингми? Бандам Фалончи бемор бўлди. Сен уни кўргани бормадинг. Билмадингми? Агар сен уни кўргани борганингда, Мени унинг ҳузурида топган бўлар эдинг. Эй Одам боласи, сендан таом сўрадим, Менга таом бермадинг?!» дейди.

«Эй Роббим, қандай қилиб Сенга таом берайин? Сен Роббул оламин бўлсанг?» дейди банда.

«Билмадингми? Бандам Фалончи сендан таом сўради. Сен унга таом бермадинг. Билмадингми? Агар сен унга таом берганингда, ўшани Менинг ҳузуримда топган бўлар эдинг. Эй Одам боласи, сендан сув сўрадим, Менга сув бермадинг?!» дейди.

«Эй Роббим, қандай қилиб Сенга сув берай? Сен Роббул оламин бўлсанг?» дейди банда.

«Бандам Фалончи сендан сув сўради. Сен унга сув бермадинг. Агар сен унга сув берганингда, ўшани Менинг ҳузуримда топган бўлар эдинг», дейди».

Муслим ривоят қилган.

Эътибор берадиган бўлсак, ҳадиси шарифда «бандам» сўзи қайта-қайта такрорланмоқда. Бу ерда банданинг Аллоҳ билан бирлашиб кетишига ҳеч қандай ишора йўқ.

Бу ҳадиси қудсийда муҳтож кишиларга таом ва шароб тутиш худди Аллоҳ таолога таом ва шароб тутишга тенглаштирилмоқда, холос. Бундай улуғ ишни қилишга имкони бўлган ҳар бир мусулмон албатта уни амалга ошириши лозим бўлади. Аллоҳ таолонинг «ўшани Менинг ҳузуримда топган бўлар эдинг» дейиши, «ўша ишнинг савобини» деганидир.

«Эй Одам боласи, бемор бўлдим, кўргани келмадинг?!» дейди.

«Эй Роббим, қандай қилиб Сени кўргани бораман? Сен Роббул оламин бўлсанг?» дейди банда.

«Билмадингми? Бандам Фалончи бемор бўлди. Сен уни кўргани бормадинг. Билмадингми? Агар сен уни кўргани борганингда, Мени унинг ҳузурида топган бўлар эдинг.

Демак, бир бемор бандани кўргани борган одам жуда улуғ иш қилган бўлар экан. Бир банданинг бемор бўлганини билиб туриб, уни кўргани бормаган одам эса катта нуқсонга йўл қўйган бўлар экан.

Бошқа маънолар ҳам шунга таққосланади, холос.

Ваҳдатул вужуд назарияси соҳибларининг фикрича, бу дунёда Аллоҳдан бошқа вужуд бор, деб эътиқод қилган одам мушрик бўлади. Аммо «Бу дунёда Аллоҳдан бошқа вужуд йўқ, У Зотдан бошқа нарсалар Унинг кўринишларидир. Кўринишларнинг кўплиги У Зотнинг ёлғизлигини рад қилмайди», деган инсон уларнинг назарида муваҳҳид бўлади.

Ваҳдатул вужуд назариясининг дунёдаги таъсири кенгайиб борди. Сўфийлар, файласуфлар ва ёзувчию шоирларнинг тўқсон тўққиз фоизи бу назарияни ўзларининг мазҳаби қилиб олдилар.

Ўша вақтларнинг муҳаддислари, фақиҳлари ва катта уламолари бу назарияга қарши чиқдилар. Буларнинг ичида ҳофиз Ибн Ҳажар Асқалоний, Аллома Саховий, муфассир Абу Ҳайён, Иззуддин ибн Абдуссалом, ҳофиз Абу Заръа, Мулло Али Қори номи ила машҳур бўлган аллома Нуруддин Али ибн Султон Муҳаммад Ҳиравий, аллома Саъдуддин Тафтазоний ва бошқалар бор эдилар.

Ваҳдатул вужуд назарияси тарафдорлари бу назариянинг танқидчилари ва душманларини тасаввуфдан ва унинг самараларидан бебаҳраликлари учун душманлик қилаётганликда айблар эдилар. Улар бу борада «Бир нарсани билмаган одам унга душман бўлади» қоидаси тўғри келишини таъкидлар эдилар.

Аммо ишларнинг ривожланиб бориши ваҳдатул вужуд назарияси фойдасига бўлмади. Бу назариянинг самараси аччиқ бўлди. Дарахтнинг самараси томири эмас, мевасидир. Ваҳдатул вужуд назариясининг асли бошқача бўлса ҳам, меваси аччиқ самара берди.

Бу назарияга эргашганлар орасида ақл, ахлоқ ва шариат чегарасидан чиқиб, фисқу фужур, залолат ва гумроҳлик доирасига кирганлар ҳаддан ташқари кўпайиб кетди. Ислом олами катта хавф-хатар остида қолди. Умуман, Ислом таълимотларига мутлақо зид бўлган гап-сўз ва ишлар кўпайиб кетди. Ана шу нарсаларни ўзига раво кўрганлар ваҳдатул вужуд назариясини ўзларига қурол қилиб олар эдилар.

Бир вақтлар Мансур Халложнинг қатл қилинишига сабаб бўлган гап-сўз ва эътиқодни қилганлар энди ўша нарсаларнинг ўзи билан обрў қозонадиган бўлиб қолдилар.

Имом Суютий ўзларининг «Тарихи хулафо» номли китобларида қуйидагиларни ёзадилар:

«Ҳижрий уч юз биринчи санада Халложни туяга миндириб, сазойи қилинган ҳолда Бағдодга олиб киришди ва: «Бу қарматийларнинг даъватчиларидан биридир! Уни таниб қўйинглар!» деб жар солишди. Сўнгра тўққизинчи йили қатл қилингунича қамаб қўйишди. Уч юз тўққизинчи йили Халложни қози Абу Амр, фуқаҳолар ва уламоларнинг унинг қони ҳалоллиги ҳақидаги фатвоси ила қатл қилишди».

Халложнинг қадимги ва ҳозирги мухлислари даъво қилганларидек, уни тўғри гапни айтгани учун баъзи жоҳиллар қатл қилган эмас. Балки уни энг нотўғри гапни айтиб, айтганида туриб олганидан кейин, тўққиз йил қамоқда қолиб ҳам ўзига келмаганидан кейин уламоларнинг ижмоъи ила қатл қилишга ҳукм қилишган.

Албатта, ҳижрий тўртинчи асрнинг бошида исломий илмлар ўзининг авжида, мусулмонлар динларида мустаҳкам ҳолларида, диний эътиқод ва таълимотлар мусаффо ҳолида эди.

Аммо кейинчалик таназзулга юз тутилди. Турли омиллар таъсирида мусулмонлар ичида Ислом таълимотларига зид нарсалар ҳам тарқала борди. Одамлар Қуръон ва Суннатни қўйиб, турли фалсафа ва ажабтовур фикрларга берилиб кетишди.

Бора-бора Мансур Халложнинг «Анал Ҳақ» («Ҳақ менман») ёки «Маа фил жуббати иллаллоҳу» («Чопоннинг ичида Аллоҳдан бошқа йўқ») каби иборалари ҳам ип эша олмайдиган гап-сўзлар ва ишлар кенг тарқалди.

Ана шу нарсаларга мисолларни шайх Абул Ҳасан Надавий раҳматуллоҳи алайҳининг имом Сарҳандийнинг ҳаётлари ҳақида ёзган китобларидан таржима ҳолида келтирамиз.

«Тилмисоний вужудий мазҳабни амалда татбиқ қилар эди. У барча ҳаром нарсаларни ҳалол ҳисобларди. У: «Мавжуд Зот битта бўлганидан кейин, ҳалол билан ҳаромнинг орасини фарқлашнинг нима ҳожати бор?!» дер эди».

Бир киши бошқа бировдан Ибн Арабийнинг «Фусусул ҳикам»ини ўқир эди. У ўз устозини Аллоҳнинг валий ва ориф бандаларидан деб билар эди. У китобни ўқиб туриб, унинг Қуръонга хилофлигини билиб қолди ва устозига: «Бу гап Қуръонга хилоф-ку», деди. Шунда ҳалиги устози: «Қуръоннинг ҳаммаси ширкдир. Тавҳид бизнинг каломимизда, холос», деди.

Бир киши ваҳдатул вужуд назариясига амал қилувчи шахс билан юриб бораётиб, сасиб ётган ўлик итни кўрди ва: «Бу ҳам Аллоҳнинг зотими?» деди. Ваҳдатул вужудчи: «Ундан ташқарига чиқадиган нарса бормиди? Ҳа, ҳамма нарса Унинг зотидир!» деди.

Ваҳдатул вужуд назарияси тарафдорига: «Агар вужуд битта бўлса, нима учун хотин ҳалол бўлиб, она ҳаром бўлган?» дейилди. Шунда у саволга: «Бизнинг наздимизда ҳамма нарса битта. Аммо анави сўқирлар «ҳаром» дейишди ва биз сизларга «ҳаром» дедик», деб жавоб берди.

Бу ҳолат ваҳдатул вужуд назарияси танқидчилари қаторига баъзи илмли сўфийларнинг ҳам қўшилишига олиб келди.

Аҳли тасаввуфдан биринчи бўлиб ваҳдатул вужуд назариясига қарши чиққан киши Кубровия тариқати шайхларидан бири шайх Алоуддавла Самноний бўлди. У киши ўзининг илмий баҳсларида соликнинг мақсади ваҳдатул вужуд эмас, убудият – бандалик қилиш эканини исботлади.

Шайх Алоуддавла Самноний қурбатнинг юқори даражасига чиққан солик ваҳдатул вужуддан юқори мартабага эришиши ҳақида сўз юритди.

Кейинроқ имом Шарафуддин Яҳё Мунирий бу фикрни кенгайтирди. У киши: «Ваҳдатул вужуд» деб гумон қилинган нарса вожибул вужуд(Аллоҳ)дан бошқа барча вужуднинг бутунлай йўқ бўлиб кетиши эмас, балки нарсаларнинг ҳақиқий мавжуднинг олдида кўринмай қолишидир», деди.

Шарафуддин Яҳё Мунирий нарсаларнинг йўқлиги ёки сингиб кетиши бир нарса, уларнинг кўринмай қолиши бошқа нарса эканини исботлади.

Шундай қилиб, ваҳдатул вужуд назариясига нисбатан уч хил қараш юзага келди.

1. Ваҳдатул вужуд назариясини тамомила қўллаб-қувватлаш. Уни айни ҳақиқат ва маърифат деб билиш.
2. Ваҳдатул вужуд назариясини бутунлай инкор қилиш.
3. Ваҳдатул вужуд назарияси ўрнига ваҳдатуш-шуҳуд назариясини тақдим қилиш.

Аммо Нақшбандия тариқатининг кўзга кўринган арбоби, улкан олим ва сўфий Имоми Роббоний (ҳижрий 971–1034 саналар ва милодий 1563–1625 саналар) бу хил қарашга ўзларининг тўртинчи йўлларини қўшдилар.

У кишининг фикрларича, ваҳдатул вужуд соликка ориз бўладиган бир ҳолдир. Ўшанда сўфийга кўринадиган ҳамма нарса бир вужуд бўлиб қолади. Аммо солик илоҳий тавфиқ ила набавий ҳидоятга рафиқ бўлиб турса, бошқа бир мақомга эришади. Бу мақом ваҳдатул вужуд мақомидан устин мақом бўлиб, «ваҳдатуш-шуҳуд» деб аталади. Ваҳдатуш-шуҳуд даражасига етган соликнинг шоҳидлиги фақат вожибул вужуд(Аллоҳ)нинг ёлғиз Ўзи бўлиб қолади. Бошқа нарсалар ўзлари мавжуд бўлса ҳам, унга йўқдек бўлиб қолади. Чунки қуёш чиққанда юлдузлар кўринмай қолганидек, Аллоҳ таолога етишганда, бошқа нарсалар кўзга кўринмай қолади.

Шу тариқа Имоми Роббоний сабаб бўлиб, ваҳдатул вужуд туфайли вужудга келган ихтилоф ва ноқулайликлар тугаб, ҳеч ким хафа ҳам бўлмай, мусулмонлар жумҳури ақийдасига, Қуръон ва Суннатга ҳамда исломий шариатга мувофиқ ҳолатга қайтилди.

Бу ишда Аллоҳ таоло Имоми Роббоний раҳматуллоҳи алайҳига улкан тавфиқ берди. Аввало, у киши забардаст олим эдилар. Қолаверса, донғи етти иқлимга тарқалган тасаввуф шайхи ҳам эдилар. Ўша вақтда Нақшбандия тариқатининг шайхлиги у кишида тўхтаган эди. Сўнгра масалани муолажа қилишда ҳам ҳакимона йўл тутилган эди. Бирор киши ҳақида бирор оғиз аччиқ сўз айтилмаган эди. Шу вақтгача бўлиб ўтган гап-сўзлар ва ишлар ҳам танқид қилинмаган эди. Ҳамманинг ҳурматини йўлга қўйган ҳолда янги бир қўшимча қўшиш билан иш ниҳоясига етган эди.

Айниқса Имоми Роббоний раҳматуллоҳи алайҳининг ўша пайт аҳли тариқатларнинг пешвоси бўлиб туришлари жуда ҳам қўл келган. Агар бундай бўлмаганда, аҳли тасаввуф бу каби гапни қабул қилмай, ваҳдатул вужуд фикридан қайтмай, туриб олишлари мумкин эди.

Ваҳдатул вужуд масаласи ҳозирда тарих сифатида ўрганилмоқда. Шу билан бирга, баъзи ҳолларда низоларга ҳам сабаб бўлмоқда. Айниқса бу назарияни ўйлаб чиқарган ва унга ишониб, амал қилганларнинг ҳукми нима бўлади, деган саволнинг жавобида низолар кўп бўлган.

Баъзилар Муҳйиддин ибн Арабий ва унинг издошларини дунёдаги энг ёмон гаплар билан қоралашади.

Бошқалар эса уларни дунёдаги энг улуғ кишилар сифатида мақташади.

Қораловчилар уларнинг зоҳирда куфр, фисқ ва исёнга далолат қилувчи сўзларини далил қилиб келтирадилар.

Мақтовчилар эса уларнинг тавҳид ва ихлос ҳақидаги гапларини ҳамда амалларини далил қилиб келтирадилар.

Учинчи бир тоифа уларнинг гап-сўзлари ва амалларида икки тарафга ҳам далолат қилувчи нарсалар борлигини эътиборга олиб, «Уларнинг ишини Аллоҳ таолонинг Ўзига ҳавола қиламиз, улар ҳақида бир ёқлама ҳукм чиқармаймиз», дейдилар. Биз ҳам мана шу тоифага қўшиламиз. Аммо кичик бир мулоҳазамиз бор. Биз хоҳлаймизми, йўқми, бугунги кунда «Ислом фалсафаси» ва «тасаввуф фалсафаси» деган атамалар мавжуд. Аслида Ислом дини ҳақидаги энг бузуқ тасаввурлар ҳам унга фалсафа сифатида қарашдан бошланган. Зеро, Ислом фалсафа эмас, эътиқодиётдир. Гарчи Исломда мантиқ ҳам, фалсафа ҳам, мушоҳада учун мавзу ҳам мавжуд бўлса-да, буларнинг ҳеч бири инсоннинг ожиз ақлига, ожизона тафаккурига ташлаб қўйилган эмас. Чунки дин инсоният ўйлаб чиқарган ғоялар йиғиндиси эмас, аксинча, бутун борлиқни, жамики жонзотни ва хусусан инсониятни ҳам яратган Роббул оламин томонидан одамзод ва жинларга уларнинг абадий бахтли ҳаётга эришишлари учун ўткинчи дунёда амал қилишлари вожиб этиб юборилган дастуруламалдир. Бу қонуннинг барча бандларини Роббул оламиннинг Ўзи тузган ва расуллари орқали бандаларига етказган. Ва охирги Расули Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васаллам орқали охирги шариатини жорий қилгач, бу дастуруламал қиёматга қадар ҳеч бир ўзгаришсиз қолишини эълон қилган. Шунинг учун Қуръони Карим ва Суннати набавия орқали инсониятга етказилган вожиботларни шу туришича қабул қилиш лозим. Инсон ожиз ақли ила бу вожиботлардан ўзига ёққанини танлаб олишга, ёқмаганини инкор қилишга ҳақли эмас. Шунинг учун ҳам дин фалсафадан юқори туради. Қолаверса, Ислом дини бошқа-ю, тасаввуф бошқа нарса эмас. Тасаввуф, яъни руҳий тарбия мана шу диннинг ажралмас бир қанотидир. Бинобарин, ҳатто шартли равишда ҳам «Ислом ва тасаввуф» ёки «Ислом фалсафаси» ва «тасаввуф фалсафаси» деб ажратишнинг ўзи мутлақо нотўғридир.

Мўмин-мусулмон киши унга Қуръони Карим ва Суннати набавия орқали билдирилган эътиқодиётларга қатъий иймон келтиради ва айни пайтда Аллоҳ таолонинг Ўзи билдиришни лозим кўрмаган, сир тутган нарсалар ҳақида ортиқча сўраб-суриштирмайди. Чунки бизга динда чуқур кетмаслик буюрилган. Бу борада Аҳмад ибн Ҳажар Асқалонийнинг «Фатҳул Борий шарҳу Саҳиҳил Бухорий» асарида келтирилган қуйидаги ривоят ғоятда ибратлидир:

«Бир киши «Факиҳатан ва аббан»ни қироат қилиб туриб, «аббан»нинг маъносини сўраганда, Умар розияллоҳу анҳу: «Биз чуқур кетишдан ва ортиқча уринишдан қайтарилганмиз», дедилар» («Фатҳул Борий», 13-жуз, 271-бет).

Динга фалсафа сифатида қараш эса айнан чуқур кетиш ва ортиқча уринишдан бошқа нарса эмас.

Мўмин-мусулмон кишининг динда чуқур кетишдан ва ортиқча уринишдан қайтарилганига энг кучли далилни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётларидан мисол келтириб кўришимиз ҳам мумкин.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Меърож кечасида Роббул оламиннинг ҳузурига кўтарилганларида «Сидратул мунтаҳа»(«Тугаш дарахти»)га етиб боргунларича йўлда ҳеч бир инсон зоти бу ҳаётида кўролмайдиган жуда кўп ғаройиботларни, Аллоҳ азза ва жалланинг қудратига далолат қилувчи улкан белгиларни, жумладан, жаннатни, дўзахни, Обод уйни (Байтул маъмурни), ўтган набийларни, Жаброил алайҳиссаломнинг асл қиёфаларини ва бошқа мўъжизаларни кўрдилар. Булар меърож воқеаси нақл қилинган ҳадисларда баён этилган. Аммо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Аллоҳ таолонинг ҳузурида кўрган нарсалари ҳақида оятда ҳам, ҳадисда ҳам бирор маълумот йўқ.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Роббул оламиннинг ҳузурида қандай ҳолатда бўлганлари Қуръони Каримда биргина оят билан баён этилади. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

مَا زَاغَ ٱلۡبَصَرُ وَمَا طَغَىٰ١٧

«Нигоҳ бурилмади ҳам, ҳаддидан ошмади ҳам» (Нажм сураси, 17-оят).

Аллоҳ таолонинг энг севимли бандаси, ҳабиби, хотамул анбиё, сарвари олам, сарвари коинот бўлган зотнинг Роббул оламиннинг ҳузуридаги ҳолларига қаранг: «Нигоҳ бурилмади ҳам, ҳаддидан ошмади ҳам».

Ҳолбуки, биз оддий одамлар, ақлимиз етмай турган бир нарсанинг сирини билишга имкон туғилиб қолса, бутун борлиғимиз билан шунга интилиб, ҳар қандай тўсиқни назар-писанд қилмаслигимиз мумкин. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эса Роббул оламиннинг ҳузурида туриб ҳам, на ортиқча савол сўрадилар ва на атрофга бурилиб қарадилар. Яъни у зотнинг ҳаттоки нигоҳлари ҳам «ҳаддидан ошмади». Фақат Аллоҳ таоло кўрсатишни хоҳлаган нарсаларнигина кўрдилар ва У Зот рухсат берган нарсанигина сўрадилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мана шу мавқифлари у зотнинг умматлари учун энг гўзал ўрнакдир. Зеро, шу пайтгача диндаги барча тойилишлар, хатолар, янглиш тушунчалар айнан «чуқур кетишдан ва ортиқча уринишдан» келиб чиққан. Шунинг учун ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматларини динда ғулувга кетишнинг оқибатидан такрор-такрор огоҳлантирганлар, ҳаддан ортиқча зоҳидликдан, ноўрин тақводан қайтарганлар. Нафсини ҳаддан ташқари қийнашга аҳд қилган, ортиқча зоҳидликни ўзига одат қилиб олмоқчи бўлган умматларини мутлақо ёқламаганлар. Динда чуқур кетувчиларнинг гап-сўзини ҳам, амалларини ҳам асло тасдиқламаганлар.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

ШАТАҲОТ.

ЖАНДА КИЙИШ.

ОДОБ ВА АХЛОҚ.

Энг сўнГги манзиллар

١8 - لِأَهْلِ الْخَيْرِ جَنَّاتٌ وَنُعْمَى     وَلِلْكُفَّارِ أَدْرَاكُ النَّكَالِ

 

Маънолар таржимаси:

Солиҳ бандаларга жаннатлар ва шоду хуррамликлар бўлади, кофирларга эса қаттиқ жазоларнинг энг туби бўлади.

 

Назмий баёни:

Солиҳларга жаннат, шоду хуррамлик,

Кофирларга уқубат, азоб аламлик.

 

Луғатлар изоҳи:

لِ – жор ҳарфи اِلَى маъносида келган.

الْخَيْرِ أَهْلِ – жор мажрур хабари муқаддам. Матнда келган “аҳли хайр”дан барча умматларнинг мўминлари назарда тутилган.

جَنَّاتٌ – мубтадо. Луғатда “дарахтзор боғ” маъносини англатади. 

وَ – мутлақ жамлаш учун келган атф ҳарфи.

نُعْمَى – калимаси نُعْمَةٌ нинг кўплик шакли бўлиб, “кўз қувончлари”, “шоду хуррамликлар” маъноларини англатади. جَنَّاتٌ га атф қилинган.

كُفَّارِ – жор ва мажрур мубтадосидан олдин келган хабар. Мубтадоси اَدْرَاكُ дир.  كُفَّارِ калимаси كَافِرٌ нинг кўплик шакли бўлиб, бундан ташқари كَافِرُونَ كَفَرَةُ  ва كِفَارُ шаклларида ҳам жам бўлади. Фақатгина كُفَّارُ кўпроқ иймонсизларга нисбатан истеъмол қилинса,  كَفَرَةُ кўпроқ неъматга нонкўрлик қилувчиларга нисбатан ишлатилади. 

اَدْرَاكُ – калимаси دَرَكٌ  ва دَرْكٌ ларнинг кўплик шакли бўлиб, “энг туби” маъносини англатади. Кўплаб шарҳларда إِدْرَاكُ тарзида биринчи ҳарфини касрали қилиб “кофирларга  жазоларнинг етиши бордир”, маъноси берилган.  Лекин таҳқиқларга кўра أَدْرَاكُ мўътабар ҳисобланади.

النَّكَالِ – музофун илайҳ. Луғатда “қилмишга яраша берилган қаттиқ жазо” маъносини англатади.

 

Матн шарҳи:

Дунёда иймон келтирган ва унинг тақозоси бўлган яхши амалларни қилиб, хайр аҳлидан бўлган бахтли инсонларни Аллоҳ таоло остиларидан анҳорлар оқиб турадиган жаннатларга киритади ва хилма-хил неъматлар билан мукофотлайди. Иймон келтириб, яхши амалларни қилган солиҳ бандаларни қандай мукофотлар кутиб тургани ҳақида шундай хабар берилган:  

﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُدۡخِلُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ يُحَلَّوۡنَ فِيهَا مِنۡ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٖ وَلُؤۡلُؤٗاۖ وَلِبَاسُهُمۡ فِيهَا حَرِيرٞ٢٣﴾

“Албатта, иймон келтирган ва солиҳ амалларни қилган зотларни Аллоҳ (жаннатдаги) остидан анҳорлар оқиб турадиган боғларга киритур. Улар у жойда олтин билакузуклар ва марваридлар билан безалурлар, либослари эса ҳарир (ипак) бўлур”^[1].       

Жаннатга кириш Аллоҳ таолонинг фазлу марҳамати билан бўлади. Яъни Аллоҳ таолонинг фазлу марҳаматига сазовор бўлган инсонлар жаннатга кирадилар.  Аммо жаннатларнинг ичидаги мартабалар инсонларнинг қилган амалларига кўра бўлади. Кўпроқ ва яхшироқ амал қилганлар улуғ жойларни эгалласалар, улардан камроқ амал қилганлар эса амалларига яраша пастроқ жойларга эга бўладилар.    

“Жаннат луғатда “боғ” маъносини билдириб, аслида, “тўсилган” сўзидан олинган. “Жин” сўзи ҳам “тўсилган” маъносидадир чунки улар ҳам кўзлардан яширин ва тўсилган бўладилар. “Жиннилик” ҳам шу маънода бўлиб, бундай васфга эга инсоннинг қалби яхши ва ёмонни ажратиб олиш қобилиятидан  тўсилганлиги учун  шундай номланган. Мукофотлар диёри бўлган жойнинг “Жаннат” деб номланиши эса унга кирган кишиларни дарахтлар тўсиб тургани ёки у жойда бериладиган мукофотлар то унга киргунча тўсилган бўлганлиги учундир”^[2]. 

Жаннатнинг номлари

Матнда جَنَّاتٌ (жаннатлар) дея кўплик шаклида келтирилди, чунки жаннатлар кўп бўлиб, уларнинг номлари Қуръони каримда қуйидагича баён қилинган:

1. Фирдавс (боғ, бўстон).

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ كَانَتۡ لَهُمۡ جَنَّٰتُ ٱلۡفِرۡدَوۡسِ نُزُلًا١٠٧﴾

“Албатта, иймон келтирган ва эзгу ишларни қилган зотлар учун Фирдавс боғлари манзил бўлур”^[3].     

2. Адн (ватан тутмоқ).

﴿جَنَّٰتُ عَدۡنٖ يَدۡخُلُونَهَا تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُۖ لَهُمۡ فِيهَا مَا يَشَآءُونَۚ كَذَٰلِكَ يَجۡزِي ٱللَّهُ ٱلۡمُتَّقِينَ٣١﴾

“Улар остидан анҳорлар оқиб турадиган мангу жаннатларга кирурлар. Улар учун у ерда хоҳлаган нарсалари бордир. Тақводорларни Аллоҳ мана шундай мукофотлагай”^[4].

3. Наъийм (ҳузур-ҳаловат).

﴿إِنَّ لِلۡمُتَّقِينَ عِندَ رَبِّهِمۡ جَنَّٰتِ ٱلنَّعِيمِ٣٤﴾

“Албатта, тақводорлар учун Парвардигорлари ҳузурида неъмат боғлари бордир”^[5]. 

4. Хулд (мангулик).

﴿قُلۡ أَذَٰلِكَ خَيۡرٌ أَمۡ جَنَّةُ ٱلۡخُلۡدِ ٱلَّتِي وُعِدَ ٱلۡمُتَّقُونَۚ كَانَتۡ لَهُمۡ جَزَآءٗ وَمَصِيرٗا١٥﴾

“(Эй Муҳаммад! Уларга) айтинг: “Шу (дўзах) яхшироқми ёки тақводорларга ваъда қилинган мангулик жаннатими?!” Улар учун (бу) мукофот ва натижа бўлур эди”^[6].   

5. Маъво (текис жой).

﴿أَمَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ فَلَهُمۡ جَنَّٰتُ ٱلۡمَأۡوَىٰ نُزُلَۢا بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ١٩﴾

“Иймон келтирган ва солиҳ амалларни қилган зотлар учун қилган амаллари сабабли жаннат масканлари манзил бўлур”^[7].     

6. Дорус-Салом (омонлик диёри).

﴿۞لَهُمۡ دَارُ ٱلسَّلَٰمِ عِندَ رَبِّهِمۡۖ وَهُوَ وَلِيُّهُم بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ١٢٧﴾

“Улар учун Парвардигорлари ҳузурида тинчлик диёри (жаннат) бордир. Қилган (солиҳ) амаллари сабабли, У уларнинг дўстидир”^[8].  

7. Дорул Муқома (турар жой).

﴿ٱلَّذِيٓ أَحَلَّنَا دَارَ ٱلۡمُقَامَةِ مِن فَضۡلِهِۦ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٞ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٞ٣٥﴾

“У зот бизларни Ўз фазли ила бир турар жойга жойлаштирдики, у ерда бизга чарчоқ етмас, ҳорғинлик ҳам етмас”^[9].

Жаннатийларнинг қувонч ва хурсандчилиги ҳали жаннатларга кирмаслариданоқ бошланади. Жаннатга кириш изни берилгандан сўнг ҳаммалари хурсандчиликдан энтикишиб, унга яқинлашадилар. Жаннат эшиклари ҳам кўриниб, унга яқинлашганларида хурсандчилик устига хурсандчилик бўлиб жаннат эшиклари очилади ва унинг қўриқчилари: “Сизга саломлар бўлсин! Хуш келдингиз! Унга мангу қолувчи бўлган ҳолингизда киринг”, дея олқишлар билан кутиб оладилар:

﴿وَسِيقَ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَوۡاْ رَبَّهُمۡ إِلَى ٱلۡجَنَّةِ زُمَرًاۖ حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءُوهَا وَفُتِحَتۡ أَبۡوَٰبُهَا وَقَالَ لَهُمۡ خَزَنَتُهَا سَلَٰمٌ عَلَيۡكُمۡ طِبۡتُمۡ فَٱدۡخُلُوهَا خَٰلِدِينَ٧٣﴾

“Парвардигорларидан қўрққан тақволи зотлар ҳам гуруҳ-гуруҳ ҳолда жаннатга бошлаб борилур. То қачонки, улар унинг дарвозалари очилган ҳолда эканида етиб келганларида ва унинг қўриқчилари: “Сизларга салом! Хуш келдингиз! Бас, унга мангу қолувчи бўлган ҳолингизда кирингиз!” – деганларида (улар беҳад шодланурлар)”^[10].    

Жаннатга кирганларидан сўнг эса кўзлар кўрмаган, қулоқлар эшитмаган, санаб саноғига етиб бўлмайдиган улуғ неъматлар ато қилинади:

﴿يَٰعِبَادِ لَا خَوۡفٌ عَلَيۡكُمُ ٱلۡيَوۡمَ وَلَآ أَنتُمۡ تَحۡزَنُونَ٦٨ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا وَكَانُواْ مُسۡلِمِينَ٦٩ ٱدۡخُلُواْ ٱلۡجَنَّةَ أَنتُمۡ وَأَزۡوَٰجُكُمۡ تُحۡبَرُونَ٧٠ يُطَافُ عَلَيۡهِم بِصِحَافٖ مِّن ذَهَبٖ وَأَكۡوَابٖۖ وَفِيهَا مَا تَشۡتَهِيهِ ٱلۡأَنفُسُ وَتَلَذُّ ٱلۡأَعۡيُنُۖ وَأَنتُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ٧١ وَتِلۡكَ ٱلۡجَنَّةُ ٱلَّتِيٓ أُورِثۡتُمُوهَا بِمَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ٧٢﴾

“(У кунда тақво аҳлига айтилур:) “Эй бандаларим! Бугун сизларга хавф йўқдир ва сизлар асло ғам чекмайсиз. (Сизлар дунёда) оятларимизга иймон келтирган ва мусулмон бўлгансиз. Ўзингиз ҳам, хотинларингиз ҳам мамнунлик ҳолларингизда жаннатга кирингиз!” Уларга олтин лаганлар(да таомлар) ва қадаҳлар(да шароблар) айлантирилур. У жойда кўнгиллар тилайдиган ва кўзлар лаззатланадиган (барча) нарса бордир. Сизлар у жойда (жаннатда) мангу қолурсиз. Қилиб ўтган амалларингиз учун сизларга мерос қилиб берилган жаннат мана шудир”^[11].       

Жаннатларга кириш Аллоҳ таолонинг фазлу марҳамати билан бўлганидек, дўзахларга кириш У зотнинг адолати билан бўлади.

Ушбу байт: “Яхшиларга Аллоҳ таолонинг фазлу марҳаматига эришишларига кўра неъмат даражалари бордир. Кофирларга эса У зотнинг адолатига мувофиқ тобора азобларга шўнғиш бордир”, маъносини англатади. Кофирларнинг азобларга шўнғишлари ҳақида Қуръонда шундай хабар берилган:  

﴿إِنَّ ٱلۡمُنَٰفِقِينَ فِي ٱلدَّرۡكِ ٱلۡأَسۡفَلِ مِنَ ٱلنَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمۡ نَصِيرًا١٤٥﴾

“Албатта, мунофиқлар дўзахнинг энг тубида (бўлур)лар. Уларга (ўшанда бирор) ёрдамчи топмайсиз”^[12]. 

“Яъни мунофиқлар жаҳаннам қаъридаги табақададирлар. Жаҳаннамнинг етти табақаси бор. Ибн Аббос розияллоҳу анҳу: “Улар (яъни мунофиқлар) дўзахнинг энг остида бўладилар. Чунки улар Ислом ва унинг аҳлига истеҳзо қилиб куфр билан жамланганлар. Жаннатда даражотлар (юксалишлар) бўлганидек, дўзахда дарокатлар (азоб чуқурларига шўнғишлар) бордир”, – деган^[13].

Жаннатлар кўп бўлгани каби дўзахлар ҳам кўп бўлиб, уларнинг бир-бирларидан қўрқинчли номлари Қуръони каримда баён қилинган.    

 

Дўзахнинг номлари

Қуръони каримда қуйидаги номдаги дўзахлар борлиги зикр этилган:

1. Жаҳаннам (абадий жазо диёри).

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ فَتَنُواْ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ ثُمَّ لَمۡ يَتُوبُواْ فَلَهُمۡ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمۡ عَذَابُ ٱلۡحَرِيقِ١٠﴾

“Албатта, мўмин ва мўминаларни фитнага солиб, сўнгра тавба қилмаган кимсаларга жаҳаннам азоби ва улар учун ўт азоби бордир”^[14].   

2. Лазо (кучли аланга).

﴿كَلَّآۖ إِنَّهَا لَظَىٰ١٥ نَزَّاعَةٗ لِّلشَّوَىٰ١٦﴾

“Йўқ! Ахир, у шундай дўзахдирки, териларни сидириб олувчидир”^[15].   

3. Ҳутама (синдирувчи, вайрон қилувчи).

﴿كَلَّاۖ لَيُنۢبَذَنَّ فِي ٱلۡحُطَمَةِ٤﴾

“Йўқ! Қасамки, албатта, у “Ҳутама”га ташланур!”^[16].     

4. Саъийр (ўта қизиган).

﴿إِنَّ ٱلشَّيۡطَٰنَ لَكُمۡ عَدُوّٞ فَٱتَّخِذُوهُ عَدُوًّاۚ إِنَّمَا يَدۡعُواْ حِزۡبَهُۥ لِيَكُونُواْ مِنۡ أَصۡحَٰبِ ٱلسَّعِيرِ٦﴾

“Албатта, шайтон сизларга душмандир, бас, уни душман тутингиз! У ўз фирқасини (ўзига эргашганларни) дўзах аҳли бўлишга даъват қилур”^[17].    

5. Сақар (қаттиқ куйдириб жизғанак қилувчи).

﴿سَأُصۡلِيهِ سَقَرَ٢٦﴾

“Яқинда Мен уни Сақарда (жаҳаннамда) куйдиражакман”^[18].   

6. Жаҳийм (ўта иссиқ олов).

﴿وَإِنَّ ٱلۡفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٖ١٤﴾

“Фожирлар (кофирлар) эса дўзахдадирлар”^[19].    

7. Ҳовия (қаттиқ қизиган ўт).

﴿فَأُمُّهُۥ هَاوِيَةٞ٩﴾

 “Бас, унинг онаси “ҳовия”дир”. У (ҳовия)нинг қандай эканини сенга нима билдирди? У қаттиқ қизиган ўтдир^[20].    

Яхшига мукофот, ёмонга жазо бериладиган қиёмат кунида иймон келтиришдан такаббурлик қилганлар ана шундай энг ёмон жойларга гирифтор бўладилар. Жаҳаннамга ҳукм қилинганларни азоб фаришталари орқаларидан куч билан унга итариб борадилар:

﴿يَوۡمَ يُدَعُّونَ إِلَىٰ نَارِ جَهَنَّمَ دَعًّا١٣ هَٰذِهِ ٱلنَّارُ ٱلَّتِي كُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ١٤ أَفَسِحۡرٌ هَٰذَآ أَمۡ أَنتُمۡ لَا تُبۡصِرُونَ١٥ ٱصۡلَوۡهَا فَٱصۡبِرُوٓاْ أَوۡ لَا تَصۡبِرُواْ سَوَآءٌ عَلَيۡكُمۡۖ إِنَّمَا تُجۡزَوۡنَ مَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ١٦﴾

“У кунда улар жаҳаннам олови сари ҳайдалурлар. (Уларга дейилур): “Сизлар ёлғон деб юрган дўзах мана шудир. Қани, бу ҳам сеҳрми ёки сизлар кўрмаяпсизларми?! Унда куйингиз! Энди (унинг азобига) хоҳ сабр қилинг, хоҳ сабр қилманг – сизларга баробардир! Сизлар фақат ўзларингиз қилиб ўтган қилмишларингиз жазосини олурсиз”^[21].   

Азоб фаришталари куч билан дўзахга итариб борганларидан сўнг уларга: “Мана бу ўз кўзларингиз билан кўриб турганларингиз сизлар ёлғонга чиқарган ўт бўлади, сеҳр эканми бу, ё дунёда яхшилик ва иймонни кўрмаганларингиз каби буни ҳам кўрмаяпсизларми, энди чидайсизларми, чидамайсизларми – барибир қилиб юрган амалларингизнинг жазосини оласизлар”, – дер эканлар.  

 

Жаннат ва дўзахнинг абадийлиги баёни

١9 - وَلاَ تَفْنَى الْجَحِيمُ وَلاَ الْجِنَانُ      وَلاَ أَهْلُوهُمَا أَهْلُ انْتِقَالِ

 

Маънолар таржимаси:

Дўзах ва жаннатлар йўқ бўлиб кетмайди  ва иккаласининг аҳллари ҳам кўчиб ўтиш аҳли бўлмайдилар.

 

Назмий баёни:

Дўзаху жаннатлар ҳеч фано бўлмас,

Уларнинг аҳллари кўчмас ва ўлмас.

 

Луғатлар изоҳи:

لاَ – нафий ҳарфи.

تَفْنَى – (йўқ бўлмоқ) маъносидаги فَنَاءً масдаридан олинган музориъ феъли. Шу маънода дунёдан кетиши яқин қолгани эътиборидан   кекса кишига ҳам “шайх фоний” сўзи ишлатилади.

الْجَحِيمُ – фоилликка кўра раф бўлиб турибди. Луғатда “қаттиқ қиздирилган олов” маъносини англатади.

لاَ – нафий ҳарфи мозий феъли билан қўлланганда такрор келиши вожиб бўлади. Музориъ феъли билан қўлланганда эса такрор келиши жоиз бўлади. Шунга кўра бу ерда لَا  ҳарфи жоизликка кўра такроран келган.

الْجِنَانُ – калимаси جَنَّةُ нинг кўплик шакли бўлиб, الْجَحِيمُ га атф қилингани учун раф бўлиб турибди.

 لاَ  – нафий ҳарфи. لَا нинг исми изофа билан маърифа бўлгани сабабли  لَيْسَ нинг амалини қила олмайди^[22]. 

أَهْلُوهُمَا – замир жаннат ва дўзахга қайтади. Олдинги жумлага атф. 

أَهْلُ – хабар. Аҳл калимаси бу ўринда “эга” маъносини ифодалайди.

انْتِقَالِ – бу масдар бир макондан иккинчи маконга кўчиб ўтишга нисбатан ишлатилади.

 

Матн шарҳи:

Жаннат ва дўзахга иймон келтириш охират кунига иймон келтиришнинг бир бўлаги ҳисобланади. Ўший раҳматуллоҳи алайҳнинг “Дўзаху жаннатлар ҳеч фано бўлмас” деган сўзлари, жаннат ҳам, дўзах ҳам яратиб қўйилган, улар ҳеч қачон йўқ бўлиб кетмайди, уларни  Аллоҳ таоло боқий қолдиради, деган маъноларни ўз ичига олади. Яъни Аҳли сунна вал-жамоанинг эътиқодига кўра, жаннат ва дўзах ҳозирда мавжуд бўлиб, улар ҳеч қачон йўқ бўлиб кетмайди.

Бу масалада ҳам мўътазилийлар каби адашган тоифалар жаннат ва дўзахнинг ҳозирда яратиб қўйилганини инкор қилишиб, уларни Аллоҳ таоло қиёмат кунида яратади, агар ҳозирда мавжуд бўлса, ояти карималарда хабар берилганидек йўқ бўлиб кетишлари лозим бўлиб қолади, деган эътиқодда бўлишган. Ўзларининг бу сўзларига  далиллар келтиришган:     

﴿ كُلُّ شَيۡءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجۡهَهُۥۚ ﴾

“Унинг “юзи”дан бошқа барча нарса ҳалок бўлувчидир”^[23].  

Яъни Аллоҳ таолодан бошқа ҳар бир нарса ҳалок бўлувчидир. Бошқа бир оятда ҳам барча жонзотнинг фоний бўлиб, фақат Аллоҳ таолонинг Ўзи боқий қолиши хабар берилган:

﴿كُلُّ مَنۡ عَلَيۡهَا فَانٖ٢٦ وَيَبۡقَىٰ وَجۡهُ رَبِّكَ ذُو ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِكۡرَامِ٢٧﴾

“(Ер) юзидаги барча мавжудот фонийдир. Улуғлик ва Икром эгаси бўлмиш Роббингнинг “юзи” боқий қолур”^[24].      

Ушбу оятлардаги كُلٌ калимаси عَامٌّ  ва جَميِعٌ каби умумийликни ифодаловчи калималарнинг энг кучлиси бўлиб, у чекланмаган кўпликка далолат қилади. Модомики бу калимани мазкур маъносидан  бошқа маънога ўзгартирувчи  далил бўлмаса, у асл ҳолида тураверади. Шунга кўра жаннату дўзах ҳозирда яратиб қўйилган бўлганида, уларнинг иккаласи ҳам, ичидагилар ҳам қиёмат кунидан олдин бошқа махлуқотлар қатори йўқ бўлиб кетиши лозим бўлиб қоларди. Уларнинг эса абадий экани, ҳеч қачон йўқ бўлмаслиги  хабари берилган. Шунинг учун ҳам икковини Аллоҳ таоло қиёмат кунида абадий йўқ бўлмайдиган қилиб яратади, – дейишган.

 Уларнинг бу тушунчаларига қарши Аҳли сунна вал-жамоа уламолари қуйидаги далилларни келтирганлар.  

 

Жаннат ва дўзахнинг яратиб қўйилганига далиллар

1. Қуръонда жаннат ва дўзах ҳақида келган оятларда ўтган замонни ифодаловчи сўзлар билан хабар берилган:

﴿۞وَسَارِعُوٓاْ إِلَىٰ مَغۡفِرَةٖ مِّن رَّبِّكُمۡ وَجَنَّةٍ عَرۡضُهَا ٱلسَّمَٰوَٰتُ وَٱلۡأَرۡضُ أُعِدَّتۡ لِلۡمُتَّقِينَ١٣٣﴾

“Роббингиздан бўлган мағфиратга ва кенглиги осмонлару ерча бўлган, тақводорлар учун тайёрлаб қўйилган жаннатга шошилинг”^[25]. 

Ушбу ояти каримада жаннатнинг тайёр қилиб қўйилганинг хабари берилган.

﴿وَٱتَّقُواْ ٱلنَّارَ ٱلَّتِيٓ أُعِدَّتۡ لِلۡكَٰفِرِينَ١٣١﴾

“Кофирлар учун тайёрлаб қўйилган дўзахдан сақланингиз!”^[26].   

Бу ояти каримада эса дўзахнинг тайёрлаб қўйилгани хабар берилган. Мазкур ояти карималарда жаннат ва дўзах ҳақида  “тайёрлаб қўйилган” дея ўтган замонни ифодаловчи сўз билан келтирилиши уларнинг ҳозирда мавжуд эканига ва тайёрлаб қўйилганига далолат қилади.

2. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Меърожда жаннат ва дўзахни кўрганлар. Кўрилган нарса эса мавжуд бўлиши ҳеч кимга сир эмас.

﴿وَلَقَدۡ رَءَاهُ نَزۡلَةً أُخۡرَىٰ١٣ عِندَ سِدۡرَةِ ٱلۡمُنتَهَىٰ١٤ عِندَهَا جَنَّةُ ٱلۡمَأۡوَىٰٓ١٥﴾

“Қасамки, (Муҳаммад Жаброилни илк бор Ерда кўргач, яна) иккинчи бор кўрди. “Сидратул-мунтаҳо” дарахти олдида. “Маъво боғи” ҳам ўша (дарахт)нинг олдидадир”^[27].  

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Сидратул мунтаҳо”га борганларидан сўнг жаннатга кирганлар ва унинг қандай эканини тасвирлаб берганлар:

ثُمَّ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَإِذَا فِيهَا جَنَابِذُ اللُّؤْلُؤِ وَإِذَا تُرَابُهَا الْمِسْكُ

“...Сўнгра жаннатга кирдим, у ерда марварид гумбазлар бор экан, унинг тупроғи мушк экан”.  Бухорий ривоят қилган.

3. Аллоҳ таоло жаннат ва дўзахни яратганидан сўнг Жаброил алайҳиссаломни кўришга юборгани ҳақидаги ривоят ҳам иккисининг яратилиб қўйилганига далилдир:

عن أَبي هُرَيْرَةَ عن رَسُولِ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ لَمّا خَلَقَ الله الْجَنّةَ وَالنّارَ أَرْسَلَ جِبْرَيلَ إِلَى الجَنّةِ فَقَالَ انْظُرْ إِلَيْهَا وَإِلَى مَا أَعْدَدْتُ لأَهْلِهَا فِيهَا قَالَ فَجَاءَهَا وَنَظَرَ إِلَيْهَا وَإِلَى مَا أَعَدّ الله لأَهْلِهَا فِيهَا قالَ فَرَجَعَ إِلَيْهِ قالَ فَوَعِزّتِكَ لاَ يَسْمَعُ بِهَا أَحَدٌ إِلا دَخَلَهَا فَأَمَرَ بِهَا فَحُفّتْ بِالمَكَارِهِ فَقَالَ ارْجِعْ إِلَيْهَا فَانْظُرْ إِلَيْهَا وَإِلَى مَا أَعْدَدْتُ لأَهْلِهَا فِيهَا قالَ فَرَجَعَ إِلَيْهَا فَإِذَا هِيَ قَدْ حُفّتْ بِالمَكَارِهِ فَرَجَعَ إِلَيْهِ فَقَالَ وَعِزّتِكَ لَقَدْ خِفْتُ أَنْ لاَ يَدْخُلَهَا أَحَدٌ قالَ اذْهَبْ إِلَى النّارِ فَانْظُرْ إِلَيْهَا وَإِلَى مَا أَعْدَدْتُ لأِهْلِهَا فِيهَا فَإِذَا هِيَ يَرْكَبُ بَعْضُهَا بَعْضاً فَرَجَعَ إِلَيْهِ فَقَالَ وَعِزّتِكَ لاَ يَسْمَعُ بِهَا أَحَدٌ فَيَدْخُلُهَا فَأَمَرَ بِهَا فَحُفّتْ بِالشّهَوَاتِ فَقَالَ ارْجَعْ إِلَيْهَا فَرَجَعَ إِلَيْهَا فَقَالَ وَعِزّتِكَ لَقَدْ خَشِيتُ أَنّ لاَ يَنْجُوَ مِنْهَا أَحَدٌ إِلاّ دَخَلَهَا.  رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло жаннатни ва дўзахни яратган вақтида Жаброилни жаннатга жўнатиб: “Унга ва у ерда унинг аҳли учун тайёрлаб қўйган нарсаларимга қара”,  – деди.  У келиб унга ва у ерда Аллоҳ таоло унинг аҳли учун тайёрлаб қўйган нарсаларига қаради-ю, бирдан Аллоҳнинг ҳузурига қайтиб: “Иззатингга қасам ичиб айтаманки, у ҳақида эшитган кимса борки, албатта унга киради”, – деди. Аллоҳ жаннатга амр қилди, у ёқимсиз нарсалар билан ўралди. Аллоҳ таоло Жаброилга: “Унга қайт ва у ерда унинг аҳли учун тайёрлаб қўйган нарсаларимга қара”,– деди. Жаброил унга қайтиб келиб қараса, у ёқимсиз нарсалар билан ўралибди. У Аллоҳ ҳузурига қайтди ва: “Иззатингга қасам ичиб айтаманки, унга бирор кимса киролмаса керак,  деб хавфсираб қолдим”, – деди. Аллоҳ таоло унга: “Дўзахга бор унга ва у ерда унинг аҳли учун тайёрлаб қўйган нарсаларимга қара”,–  деди. Бас унинг баъзиси баъзисининг устига чиқиб турган эди. У Аллоҳ ҳузурига қайтди ва: “Иззатингга қасам ичиб айтаманки, унга у ҳақида эшитмаган кимсагина кирса керак”, – деди. Аллоҳ унга амр қилди, у шаҳватлар билан ўралди. Аллоҳ таоло: “Унга қайтиб бориб қара”,  –деди. Жаброил қайтиб бориб қаради ва: “Иззатингга қасам ичиб айтаманки, ундан бирор кимса нажот топа олмай унга кириб кетса керак, деб қўрқиб қолдим”,  –деди”,  –деб айтдилар. “Термизий ривоят қилган”.

Ушбу хабарлар ҳозирда жаннат ҳам, дўзах ҳам яратиб қўйилганига очиқ-ойдин далиллардир. Энди уларнинг كُلٌ калимасини ўз маъносидан бурувчи далил бўлмаса, у асл ҳолида тураверади, деган сўзларига қуйидагилар билан жавоб берилган: юқоридаги далиллардан жаннат ва дўзахнинг ҳозирда мавжуд эканлиги собит бўлди. Мавжудлиги собит бўлган жаннат учун тугаш йўқлигини Аллоҳ таоло шундай хабар берган:

﴿إِنَّ هَٰذَا لَرِزۡقُنَا مَا لَهُۥ مِن نَّفَادٍ٥٤﴾

“Албатта, бу Бизнинг (жаннат аҳлига берадиган) ризқимиздирки, унда тугаш бўлмас”^[28]. 

Жаннатдаги неъматларнинг доимийлиги ҳақида:

﴿۞مَّثَلُ ٱلۡجَنَّةِ ٱلَّتِي وُعِدَ ٱلۡمُتَّقُونَۖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُۖ أُكُلُهَا دَآئِمٞ وَظِلُّهَاۚ ﴾

 “Тақводорлар учун ваъда қилинган жаннатнинг мисоли: унинг остида анҳорлар (доимо) жорий, мевалари ва соялари боқийдир”^[29].     

Ҳадиси шарифда жаннатдаги неъматларнинг доимийлиги ҳақида шундай хабар берилган:

عَنْ أَبِي سَعِيدٍ وَأَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا أنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال إذَا دَخَلَ أهْلُ الجَنَّةِ الجَنَّةَ يُنَادِي مُنَادٍ إنَّ لَكُمْ أنْ تَحْيَوْا فَلا تَمُوتُوا أَبَداً  إنَّ لَكُمْ أنْ تَصِحُّوا  فلا تَسْقَمُوا أبداً  وإنَّ لَكمْ أنْ تَشِبُّوا فلا تَهْرَمُوا أبداً  وَإنَّ لَكُمْ أَنْ تَنْعَمُوا فَلا تَبْأسُوا أَبَداً. رَوَاهُ مُسْلِمٌ

Абу Саид ва Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳумолардан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қачон жаннат аҳли жаннатга кирсалар, бир нидо қилгувчи: “Албатта, яшашларингиз сизларга, ҳеч қачон ўлмайсизлар, албатта, соғлом бўлишларингиз сизларга, ҳеч қачон касал бўлмайсизлар, албатта, ёш бўлишларингиз сизларга, ҳеч қачон қаримайсизлар, албатта, ҳузур-ҳаловатда яшамоқларингиз сизларга, ҳеч қачон бахтсиз бўлмайсизлар”, – дея нидо қилади”, – дедилар”. Имом Муслим ривоят қилган.     

Жаннатдаги неъматлар абадий бўлганидек, дўзахдаги азоблар ҳам абадийлиги ҳақида шундай хабар берилган:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ وَٱلۡمُشۡرِكِينَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَٰلِدِينَ فِيهَآۚ أُوْلَٰٓئِكَ هُمۡ شَرُّ ٱلۡبَرِيَّةِ٦﴾

“Албатта, аҳли китоб ва мушриклардан бўлган куфр келтирганлар жаҳаннам ўтидадирлар, у ерда абадий қолурлар. Ундайлар халойиқнинг энг ёмонидирлар”^[30].  

Хулоса қилиб айтганда, жаннат ҳам, дўзах ҳам ҳозирда мавжуд, улар ҳеч қачон йўқ бўлиб кетмайди.

Уламолар яратилган нарсаларни йўқ бўлиш ё бўлмаслиги жиҳатидан иккига ажратганлар:

1. Аввали ҳам, охири ҳам бор нарсалар. Бунга дунё ва ундаги нарсалар киради;
2. Аввали бор, охири йўқ нарсалар. Бунга жаннат, дўзах ва улардаги нарсалар киради.

Демак, жаннат ва дўзах Аллоҳ таолонинг йўқдан бор қилиши билан вужудга келган бўлса, худди шундай Аллоҳ таолонинг йўқ қилиб юбормаслиги билан доимий бор бўлиб туради.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

ЖАННАТДА АЛЛОҲ ТАОЛОНИ КЎРИШ БАЁНИ.

ЖАННАТДАГИ ЭНГ ОЛИЙ НЕЪМАТ.

АЛЛОҲ АДОЛАТЛИ ВА РАҲМАТЛИ ЗОТДИР.

 

^[1] Ҳаж сураси, 23-оят.

^[2] Муҳаққиқлар гуруҳи. Туҳфатул аолий. – Миср: “Ахтар босмахонаси”, 1887. – Б. 40.

^[3] Каҳф сураси, 107-оят.

^[4] Наҳл сураси, 31-оят.

^[5] Қалам сураси, 34-оят.

^[6] Фурқон сураси, 15-оят.

^[7] Сажда сураси, 19-оят.

^[8] Анъом сураси, 127-оят.

^[9] Фотир сураси, 35-оят.

^[10] Зумар сураси, 73-оят.

^[11] Зухруф сураси,  68, 72-оятлар.

^[12] Нисо сураси, 145-оят.

^[13] Муҳаммад Али Собуний. Софватут-тафосир 1-жилд. –  Байрут-Лубнан: “Мактабатул Асрия”, 2009. – Б. 264.

 

^[14] Буруж сураси, 10-оят. 

^[15] Маъориж сураси, 15, 16-оятлар.

^[16] Ҳумаза сураси, 4-оят. 

^[17] Фотир сураси, 6-оят.

^[18] Муддассир сураси, 26-оят.

^[19] Инфитор сураси, 14-оят.

^[20] Қориъа сураси, 9-оят.

^[21] Тур сураси, 13, 16-оятлар.

^[22] لَا ҳарфи баъзи ўринларда لَيْسَ нинг амалини, яъни мубтадони раф, хабарни насб қилади. Бунда қуйидаги шартлар топилиши керак:

– لا нинг исми ҳам хабари ҳам накра бўлиши керак. Масалан, لَا تِلْمِيذٌمُقَصِّرًامِنْهَؤُلاَءِالتَّلَامِيذِ

– لا билан исми ораси бошқа бирор калима билан ажралиб қолмаслиги керак. Фақт зарф ва жор мажрурнинг орани ажратиши мустасно ҳисобланади. Масалан, لَا عَلَيْكَرَجُلٌشاهدًا

– لا нинг нафийси إِلاَّ билан бекор қилинмаслиги керак. Агар  إِلاَّбилан бекор қилинса, لَا ҳарфи  لَيْسَнинг амалини қила олмайди. Масалан, لَا تِلْمِيذٌإلاَّأَفْضَلُمِنْزُهيرٍ

– لا дан кейин إِنْ келмаслиги керак. Агар орқасидан إِنْ келса, لَا  ҳарфи  لَيْسَнинг амалини қила олмайди. Масалан, لَا إنْ تِلْمِيذٌ مُتَقَاعِسٌ

– لَا ҳарфи такрор келмаслиги керак. Агар такрор келса, لَا  ҳарфи لَيْسَ нинг амалини қила олмайди. Масалан, لَا لَاتِلميذٌكَسُولٌ

^[23] Қасос сураси, 88-оят.

^[24] Ар-Роҳман сураси, 26, 27-оятлар.

^[25] Оли Имрон сураси, 133-оят.

^[26] Оли Имрон сураси, 131-оят.

^[27] Нажм сураси, 13, 15-оятлар.

^[28] Сод сураси, 54-оят.

^[29] Раъд сураси, 35-оят.

^[30] Баййина сураси, 6-оят.

Муносабат

  

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.

Аллоҳга шукрки, Ўзбекистон тараққиётининг янги даврида Президентимизнинг тинимсиз саъй-ҳаракатлари ва илғор ташаббуслари билан юртимизда дин ва эътиқод эркинлиги борасида жуда катта ишлар амалга оширилди. Ушбу кенг кўламли ислоҳотлар самараси жаҳон ҳамжамияти томонидан тан олинмоқда.

Яна бир юксак эътироф — 2020 йил 7 декабрь куни Америка Қўшма Штатлари Давлат департаменти расмий баёнот бериб, Ўзбекистонни диний эркинликлар соҳасидаги “Махсус кузатувдаги давлатлар рўйхати”дан чиқарилганини эълон қилди. Жумладан, Давлат котиби Майкл Помпео мамлакатимиз эътиқод эркинлигини таъминлаш соҳасида улкан ўсишга эришганини эътироф этди. Ўзбекистон эндиликда дин эркинлиги тўлиқ таъминланадиган мамлакат сифатида баҳоланади.

АҚШ Давлат департаменти қарори Конституциямиз қабул қилинганининг 28 йиллиги арафасида эълон қилингани чуқур рамзий маънога эга. Зеро, Бош қомусимизда Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланиши, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланиши, демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилиниши белгилаб қўйилган. Мамлакатимизда инсонларнинг  дин ва эътиқод эркинлигини таъминлаш борасида олиб борилаётган ислоҳотларнинг халқаро миқёсда тан олиниши ҳам Конституциямизнинг ҳаётимиздан нақадар мустаҳкам ўрин эгаллаб бораётганини кўрсатади.

Шубҳасиз, бундай юксак эътироф Президентимизнинг қатъий иродаси, билим ва салоҳияти, жасорати, бағрикенглик, адолат тамойилларига асосланган оқилона сиёсати маҳсулидир.

Баёнотда махсус рўйхатдан чиқишда Ўзбекистон тажрибасига юқори баҳо берилди. Жумладан, АҚШ Давлат котиби “Ўтган йил давомида Ўзбекистон ҳукумати томонидан эришилган муҳим, аниқ ютуқларга асосланиб, Ўзбекистон “Махсус кузатувдаги давлатлар рўйхати”дан чиқарилганини эълон қилишдан мамнунман. Ўзбекистоннинг қонунлари ва амалиётдаги жасорати бошқа миллатлар учун намуна бўлмоқда”, деб алоҳида эътироф этди.

АҚШнинг Халқаро диний эркинликлар соҳасидаги махсус топшириқлар бўйича элчиси Сэм Браунбек Давлат котиби қарори Президент Шавкат Мирзиёевнинг эътиқод эркинлигини таъминлаш соҳасидаги мустаҳкам иродаси, унинг бевосита раҳбарлигида амалга оширилган кенг кўламли фаолият, ўзгаришлар ва ислоҳотлар натижаси эканини таъкидлади.

Қайд этиш лозимки, Ўзбекистоннинг дин эркинлигини таъминлашда эришган натижалари тан олиниб, мамлакатимиз 2018 йилда алоҳида хавотирдаги мамлакатлар рўйхатидан чиқарилганди. Ўзбекистонда диний эркинлик борасида амалга оширилган ислоҳотлар туфайли мамлакатимиз 12 йилдан сўнг ушбу рўйхатдан чиқарилиб, “Махсус кузатувдаги давлатлар рўйхати”га ўтказилганди. Мана, икки йил ўтиб, мамлакатимиз мазкур рўйхатдан ҳам чиқарилди. Бу Ўзбекистон учун жуда ҳам катта халқаро эътирофдир.

Ҳақиқатан, мазкур қарор кутилган хушхабар эди. Чунки Ўзбекистонда ҳаётнинг барча жабҳасида улкан ўзгаришлар, тарихий янгиланишлар юз беряпти. Халқаро диний эркинликлар бўйича нуфузли ташкилотлар вакиллари ўтган йилларда Ўзбекистонга қилган ташрифлари чоғида диний эркинликларни таъминлаш, ибодат қилиш учун муносиб шароитларни ҳозирлаш, ислом маърифатини кенг тараннум этиш борасидаги амалий саъй-ҳаракатларга бевосита ўзлари гувоҳ бўлди.

Айниқса, ўз аҳамияти бўйича Ўзбекистон тарихида янги воқелик — минглаб маҳкумларнинг афв этилиши ёки ўтган икки йилдан кўп вақт мобайнида давлатимиз раҳбари ташаббуси билан бир пайтлар экстремистик гуруҳларга алоқаси бор, деб назоратга олинган 20 мингдан зиёд фуқаро “махсус ҳисоблар”дан чиқарилгани кўпчиликнинг эътиборига молик иш бўлди.

Маълумки, Ўзбекистон замини ислом илм-фани ва маданиятининг қадимий бешикларидан бири ҳисобланади. Халқимизнинг бой тарихий, илмий, маънавий меросини ҳар томонлама ўрганиш, жаҳон афкор оммасига кенг таништириш, энг муҳими, ислом динининг асл инсонпарварлик моҳиятини чуқур очиб бериш мақсадида Президентимиз томонидан бир қатор илғор ташаббуслар илгари сурилди.

Ушбу ташаббуслар замирида “Жаҳолатга қарши — маърифат” шиори мужассам. Шу негизда мамлакатимизда муборак динимизни, буюк аждодларимизнинг бой меросини ўрганиш, тарихий обидаларни асраб-авайлашга катта эътибор қаратилмоқда.

Кейинги даврда Самарқандда — Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази, Ҳадис илми мактаби, Тошкентда — Ислом цивилизацияси маркази, Бухорода — Мир Араб олий мадрасаси, Термизда — Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот маркази, Имом Термизий ўрта махсус ислом билим юрти муқаддас динимиз маърифатини кенг тарғиб қилишга хизмат қилмоқда. Ақида, калом, ҳадис, фиқҳ ва тасаввуф илми мактаблари ишламоқда. Ўзбекистондаги халқаро Ислом академияси илмий ва илмий-педагогик кадрларни тайёрлаш бўйича жадал фаолият юритмоқда.

Шунингдек, масжид-мадрасаларни давлат рўйхатидан ўтказишда бир қатор имтиёз ва енгилликлар берилиши, ҳаж қилувчилар сони 7 мингдан оширилиши, умра сафарига чекланмаган миқдорда зиёратчилар бориши, диний таълим муассасаларида мўмин-мусулмонлар учун “Қуръони карим ва тажвид” курслари ташкил этилиши, юртимиз уламолари халқаро тадбирларда муносиб иштирок этиши кабилар янги даврдаги ишлар бўлди. 

Бундан ташқари, ислом олами билан алоқалар мустаҳкамланиб, мусулмон дунёсининг энг мўътабар уламолари ўлкамизга ташриф буюришди. Айниқса, Миср бош имоми, Азҳари шариф шайхи Аҳмад Тоййибнинг юртимизга ташрифи ва мусулмон дунёсининг энг табаррук уламолари иштирокида ўтказилган халқаро конференциялар диний-маърифий соҳадаги ишларнинг жаҳон ҳамжамиятида кенг тараннум этилишига катта омил бўлди.

Бағрикенглик ва ўзаро ҳамжиҳатлик, маърифат ва барқарорликни таъминлашга қаратилган Ўзбекистон ташаббусларининг халқаро доирада эътироф этилгани, шубҳасиз, бизга янада катта куч-ғайрат ва рағбат бағишлайди.

Аллоҳ таоло мамлакатимизда дин ва эътиқод эркинлиги борасидаги эзгу ишларни янада бардавом айласин, бутун дунёда юртимизнинг мақоми ва нуфузини янада зиёда қилсин. 

 

Усмонхон АЛИМОВ,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий.