Мазҳаб сўзи араб тилидан олинган бўлиб луғатда йўналиш,  оқим,  йўл,  таълимот демакдир. Муқаддас динимиз истилоҳида эса фиқҳий йўналишларга нисбатан айтилади.

Фиқҳ сўзи ҳам араб тилидан олинган бўлиб луғатда бир нарсани нозик жойларигача тушунишга айтилади. Шариат истилоҳида эса, “шаръий далиллардан фаръий ҳукмларни чиқаришга фиқҳ деб аталади”. Фиқҳ фани тарихига назар соладиган бўлсак, Исломнинг аввалги даврида тафсир, ҳадис, усулул фиқҳ ва бошқа илмлар каби фиқҳ илми ҳам алоҳида илм шаклида ажралиб чиқмаган эди.

Ҳижрий биринчи асрнинг иккинчи ярми ва иккинчи асрда Ислом дини дунё бўйлаб кенг тарқалди. Араб бўлмаган турли халқлар ҳам мусулмон бўлдилар. Табиийки, улар ўзларига Қуръони карим ва Набиййимиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларидан шариат аҳкомларини чиқариб, тартибга солиш имконига эга эмас эдилар. Шундай қилиб, аста-секин, кишиларга диний ҳукмларни ўргатадиган, уларнинг саволларига жавоб берадиган кишилар ажраб чиқа бошлади.  Аста-секин Ислом оламининг турли жойларида фақиҳ уламолар етишиб чиқа бошладилар. Ушбу уламолар ўз илмий ишларида фиқҳий ижтиҳодларига тўртта нарсани асосий манба қилиб олганлар.

Булар, Қуръони карим, Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари, ижмо – бир даврнинг ижтиҳод аҳли бўлган уламоларнинг бир овоздан бирор масалани қабул қилишларидир. Қиёс, яъни аввалги манбаларда ҳукми келмаган масалани шунга ўхшаш мазкур манбаларда ҳукми бор нарсага қиёслаб ҳукм чиқариш.

Фақиҳларимиз суянадиган масдарлардан яна урф, масолиҳул-мурсала,  шаръу ман қаблана шаръун лана каби баъзи манбаълар ҳам бор. Улар мазкур тўртта асосий ва қолган ёрдамчи манбаларга суянган ҳолда кўп масалаларни ҳал қилганлар. Ўша даврда кўплаб фақиҳлар етишиб чиққанлар. Уларнинг кўпчилиги ўзлари дунёдан ўтишлари билан, фиқҳий ишлари ҳам қолиб кетган.

Аммо мусулмонлар орасига кенг тарқалган шогирдлари ва орқасидан эргашувчилари кўп бўлган уламолар “фиқҳий мазҳаб соҳиблари” деб тан олинган.  Шулардан тўртталари бутун дунёга машҳур бўлганлар ва уларнинг мазҳаблари мусулмонлар жумҳури томонидан “расмий фиқҳий мазҳаблар” деб тан олинган.  Булар, Ҳанафий, Шофеъий, Моликий ва Ҳанбалий мазҳабларидир.

Ҳозирги кунда мазҳабларга беписанд бўлаётган, мазҳабнинг нималигини билмайдиган даражада илми саёз одамлар борки, улар Қуръон билан ҳадис бор, мана шунинг ўзи етади, биз шу иккисидан ҳукм оламиз, мазҳаб кeрак эмас, дeйишади.

Қуръоннинг ўзи етарли бўлса, Аллоҳ таоло нима учун пайғамбарларни юборди, нима учун Забур, Таврот, Инжил ва Қуръон нозил қилинди? Ибн Мурдавайҳнинг ривоятида жамики пайғамбар алайҳимуссаломларнинг сони бир юз йигирма тўрт мингга етган, дейилади. Инсоннинг ҳидояти учун илоҳий китобнинг ўзи етарли бўлса, бу китоблар нозил қилинган пайғамбарларни юборишдан мақсад нима бўлган?

Қуръони каримда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қандай буюк вазифани бажариш учун юборилганлари айтилган. У зот умматга Қуръони каримни ўргатиш, унинг аҳкомларини тушунтириш учун юборилдилар. Зеро, Қуръони карим фақат Қурайшга эмас, фақат арабларга эмас, фақат асри саодатга эмас, балки бутун дунёга,  қиёматга қадар дунёга келадиган бутун башариятга юборилган илоҳий кўрсатма эди. Одамлар ҳар хил, уларнинг тили, миллати, дунёқараши, тушунчалари, маданияти ҳар хил.  Аллоҳ таоло Ўзининг илоҳий ҳикмати,  ниҳояси йўқ илми билан бу диннинг араблардан сўнг ажамларга ҳам тарқалишини билар эди, ажамларнинг араблардан ҳам кўпайиб кетишини биларди. Биргина мисол: «Саҳиҳи Муслим»да бир ҳадис кeлади. Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинган бу ҳадисда эҳтилом бўлганда маний теккан кийимни қандай тозалаш айтилган. Бир ривоятда Набий алайҳиссалом уни қуригандан кeйин сидириб ташлаганлари, сўнгра шу кийим билан намоз ўқиганлари айтилган. Яна бир ривоятда эса Оиша онамиз ўша маний тeккан жойини ювиб, кeйин намоз ўқиганлари айтилган. Иккала ҳадисни ҳам имом Муслим ривоят қиляптилар, иккаласи ҳам саҳиҳ ҳадис.

Қуръон ва ҳадисдангина ҳукм оламан деганлар айтишсин, бу ҳадисларнинг қай бирини олишимиз керак? Қайси бирини ҳукм қилиб оламиз? Ахир иккала ҳадис ҳам саҳиҳ, иккиси ҳам тенг кучли. Имом Шофeъий алайҳир-роҳма қуриб қолган манийнинг доғини сидириб ташлашни олганлар. Имом Абу Ҳанифа эса ўша жойни ювиб тозалашни олганлар. Бу зотлар бу ҳукмни ҳам ўзларича, ўз хоҳишлари билан танлаб олишмаган. Балки ҳукм олиш учун бу мавзуга оид барча далилларни тўплаб, қиёслаб, истинбот қилишган, таҳлил қилиб, холис ёндашишган.

Машҳур устозлардан бирлари бу борада қуйидаги сўзларни айтганлар:

«Биз фақат Қуръон ва ҳадисдан ҳукм оламиз, чунки Қуръон ўзгармайди. Ҳадисни эса Набий алайҳиссалом айтганлар. Набийлар маъсум, яъни гуноҳдан сақланган бўлади, дейишади. Аммо Аллоҳ таоло «Билмасангиз, зикр аҳлидан сўранг» деб, Набий алайҳиссаломдан кейин келадиган уламоларни назарда тутган. Улар эса маъсум эмаслар. Аллоҳ таоло уламолардан сўранг деб буюриб турса ҳам буни рад этасизларми?»

Аллоҳ таоло Ўзининг ҳидоятидан адаштирмаган ҳолатда барчаларимизни “Аҳли сунна вал жамоа” эътиқодида юрмоқлигимизни муваффақ айласин!  Барчамизни ютимизда кенг тарқалган Ҳанафий мазҳабида бардавом қилсин!

Ҳумоюн АЗИМОВ,

Қўқон шаҳар “Авғонбоғ” масжиди имом-хатиби

Ислом дини жамиятда соғлом муҳитни шакллантиришни ҳамиша диққат марказига қўйгандир. У ўзининг бу олий мақсад йўлида халқ орасидаги барча жабҳадаги иллат ва камчиликларнинг олдига қатъий тўсиқлар қўйган. У ҳар қандай ишни жорий қилишда ўзининг ҳикматли йўли – бир иллатдан қайтарса, унинг муқобилида бир неча тўғри ва савобли амалларни таклиф этади. Зеро, инсон табиати ҳамиша қайтариққа дуч келаверишни хушламайди. Шунинг учун қайси бир йўл ёки таълимотда буйруқдан қайтариқ кўп бўлса, унинг эртанги куни таназзулдан бошқа нарса бўлган эмас.

Ислом динида қайтарилган иллатлардан бири коррупциядир. Бу сўзнинг араб тилидаги луғавий шакли “فساد”, “رشوة” бўлади. Бу сўзлар коррупция маъносига қўшимча равишда "бузилиш", "низом-тартиб бузилиши" ва "айниш" каби маъноларни ҳам англатади.

Коррупциянинг истилоҳий маъноси “Ҳақли бўлмаган ҳолда бирор нарса ёки ишни ўз фойдасига ҳал қилишга уриниш”дан иборатдир. Маълумки, ҳар бир атаманинг луғавий ва истилоҳий мазмуни орасида ўзаро боғлиқлик бўлади.  Дарҳақиқат, бу сўзларнинг луғавий ва истилоҳий маъноларида ҳам ўзаро боғлиқлик мужассам: яъни, бу ишга фақат ва фақат инсоний табиати бузилган, табиатида айниш-эврилиш пайдо бўлган кишиларгина қўл урадилар!..

Афсуски, баъзи пасткаш кимсалар бу разил ишнинг номини “ўзбекчилик” деб атаб, ўзининг бу беписанд таъбири билан бутун ўзбек миллати номига ўчмас доғ тушираётганини, наҳотки англамайдилар?!

Бу иллатнинг боиси нафсини қондириш учун “самимий таниш-билиш ва ака-укачилик”ка қўл уришдан ўзга нарса эмаслиги ҳаммага маълум. У доимо адолат мезони оёғига болта урган, жамиятда тенгсизлик урчишига асосий қўштирноқ ичидаги “омил” бўлгани сир эмас. 

Таниш-билишчиликка Исломнинг муносабати қандай?

Бу саволга жавобни саҳобалар ҳаётида бўлиб ўтган айнан шунга ўхшаш воқеага Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг муносабатларидан билиб оламиз:

Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: Қурайш қабиласини бани Махзум уруғидан ўғрилик қилиб қўйган бир аёл (Фотима бинт Абул Асад) нинг жазоланиш масаласи ташвишга солиб қўйди. Улар (ўзаро маслаҳатлашиб): “Бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан ким гаплашиб кўради?”, дедилар ва “Буни фақат ва фақат бир киши – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг энг суюкли (набирасидек суюкли) кишиси Усома ибн Зайд розияллоҳу анҳу журъат қилиши мумкин, деган хулосага келдилар. Сўнг Усома бу борада у зотга сўз очмоқчи бўлган эди, у зот “Эй Усома, Аллоҳнинг ҳад (аниқ жазо тайинлаган ўрин)ларидан бирида орага туш(иб, у жазони бекор қилишга урин)моқчимисан?!”, дея дарғазаб бўлиб, ўринларидан турдилар ва (барча саҳобалар қаршисида), хутба қилиб: “Сизлардан олдинги умматлар (бани Исроил – яҳудий миллати)нинг ҳалокатига сабаб бўлган нарса (иллат) шу эдики, уларнинг орасидан бирор обрўли киши ўғирлик қилса, уни тек қўйишар (жазога тортмас), мабодо, заиф-бечораҳол киши ўғирлик қилиб қўйса, унга муқаррар жазони қўллар эдилар. (Яъни, айнан шу адолатсизлик, таниш-билишчилик ва коррупцияга берилишлари ўз бошларига уларни дунё саҳнасидан йўқ қилувчи илоҳий жазо-ҳалокатга гирифтор қилган!). Аллоҳга қасамки, (мен ҳаргиз бундай адолатсизликка йўл қўймайман. Яъни ўғрилик қилиб, сизлар уни ҳимоя қилмоқчи бўлаётганингиз – Абул Асаднинг қизи Фотима эмас, фаразан), агар Муҳаммаднинг қизи (ўз жигарим, суюклигим) Фотима ўғирлик қилса, сўзсиз, унинг қўлини ҳам кесаман(яъни агар мен сизнинг таклифингизга кўра, адолатсизликка йўл қўйсам, Аллоҳнинг улкан жазосига мубтало бўлишдан қўрқаман. Шунинг учун мен ўз яқинимнинг бу дунёдаги ҳимояси учун ҳам адолатсизликка қўл урмайман. Зеро, киши яқинига ёрдам бериш учун ноҳақликка қўл урса, ўша яқин кишиси ҳам уни Қиёмат кунида Аллоҳ таолонинг жазосидан қутқара олмайди, Аллоҳ таоло “Бу бандам менинг ҳукмимни яқин қариндошини қутқариш ёки унга ёрдам бериш учун бузган эди, деб жазодан озод қилмайди)!”, дедилар (Имом Муслим, Имом Насоий ривояти).

Исломнинг коррупцияга қарши муносабати ва муросасиз экани бутун мусулмон умматига ўрнак-намуна бўлган зот – Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мазкур адолатли қарорларида нақадар гўзал акс этганини жонли гувоҳ  бўлган саҳобалар бундан ўзларига тегишли хулоса чиқариб, ҳақли бўлмаган киши томон чўзилган “ёрдам қўллари” ҳам кесилишга маҳкум эканини англаб етдилар ва бу қилмишларига пушаймон бўлиб, дарҳол истиғфор айтиб, тавба қилдилар.

Шу воқеа мисолида сўзимизга хулоса қилсак, Ислом ўғриликдан қайтариш муқобилида ҳар бир кишини, гарчи ўтин териб сотиш каби ташқи кўринишидан жуда паст даражадаги касб бўлса ҳам, ундан орланмай, балки бировнинг мулкига кўз олайтириш эвазига кун кечириш ўрнига Аллоҳдан ўзгага эҳтиёжини изҳор этмай, ўзини иффатли тутиб, Аллоҳ таолога таваккул қилган ҳолда ҳалол-пок ризқ томон астойдил саъй-ҳаракат қилишга чақиради.

Кимдир бор имкониятини ишга солиб, ҳалол-пок яшаш қасдида тер тўкишига қарамай, Аллоҳнинг тақдири ўлароқ, иши юришмай, қўли калта-камбағал бўлиб қолса, энди Аллоҳ таоло иккинчи муқобил вариант қилиб, бой-бадавлат кишилар зиммасига – бундай покдомон кишиларга кўмак учун – закот беришни фарз этган.   

Коррупция иллатининг ҳар соҳада кўзга ташланувчи турлари бўлгани каби, унинг ҳар соҳадаги муқобил муолажаси ҳамда коррупцияга сарфлаш эвазига эга бўлинадиган гуноҳларни – ўша харажатни – ақлли тасарруф қилиб, тўғриликка йўналтириб, уни савобга айлантириш йўллари асло қуриб қолган эмас!

Биргина мисол келтирсак, олий таълим тизимига ўқишга кириши учун ўрта таълимда чала ўқиган, балки ўқиш ўрнига мардикорлик қилиб ишлаган фарзанд имтиҳондан “аъло”га ўтишига беғараз “ёрдам” беришга узатилган кўмакчи қўлларга “ҳадя” тутқизишдан тоймаётган ота-оналар шу маблағларини фарзанди мактабда сифатли таълим олишига қулай шароит яратишга, у етарли бўлмаса, репититор ёллаб ўқитишга йўналтирсалар, имтиҳон вақти салоҳиятли бўлмаган фарзандларига фалончи нокас ёрдам бера олармикан, эртага мандат доскасидаги рейтинги қай аҳволда чиқар экан, деб юрак ҳовучлаб хавотир олиш ўрнига ҳақиқий аълочи боласини имтиҳонга кузатиб, натижасидан хотиржам бўлмасмидилар?! Бу каби мисолларни ҳамма билади. Лекин муаммо бошқа нарсада... муаммо ичимизда, билганимизга амал қилмаслигимизда, Аллоҳ таолонинг савобига умидворлигимиз, жазосидан хавфимиз ўта кам эканида... аслида бундан катта фожеа ва ҳалокат бўлмаса керак?! Бежизга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бани Исроил-яҳудий қавмларининг ҳалокатига бу иллат сабаб бўлганига урғу бермадилар! Демак, бу Муҳаммадий умматга нолойиқ сифат экан!.. Аллоҳ таоло барчамизни бу иллат ва фожеадан сақласин.

Баҳодиржон БАҲРОМЖОН ўғли

Тошкент Ислом институти

“Ҳадис ва ислом тарихи фанлари” кафедраси ўқитувчиси

Мусулмон уммати орасидан мўминларга ибрат ўлароқ яшаб ўтган солиҳа аёллар кўпчиликни ташкил этади. Аммо, улар орасида шундай бир муслима борки, шайтоннида қўрқувга сола олган ҳазрати Умар розияллоҳу анҳудек зотни Исломга киришларига сабабчи бўлганлар. Бу Ҳазрати Фотима бинти Хаттоб розияллоҳу анҳодир.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳали очиқ даъватга чиқмаган пайтлар эди. У зотга иймон келтиришга мушарраф бўлганлар сони эндигина ўн кишига етиб қолган эди. Иймон билан илк шарафланганлардан бири Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳунинг синглиси Фотима бинти Хаттоб розияллоҳу анҳо эди.

Фотима розияллоҳу анҳо Саъд ибн Зайд розияллоҳу анҳу билан оила қурган ва иккаласи ҳам мусулмон бўлган эди. Саъд ибн Зайд розияллоҳу анҳу ҳаётлик давридаёқ жаннат билан башоратланган ўн саҳобанинг биридир. Эру хотин биргаликда ибодат қилар, Қуръон ўқишар ва ўрганишар эди.

Ҳазрати Фотима розияллоҳу анҳо билан эри Саъд Аллоҳ ва Расули соллаллоҳу алайҳи ва саллам йўлига фидойи бўлган бир вақтда, Фотима розияллоҳу анҳонинг акаси Умар у пайтда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламни ўзига  душман сановчи, қалбини жаҳолат зулмати қоплаган бир кимса эди.

Қаттиқ исканжа ва зулм ичида ҳам мусулмонларнинг сони кун сайин ортиб бораётганидан бошқа мушриклар қатори Умар ҳам қўрқув ва ҳайрат шунингдек ғазабда юрарди. Макка аҳли нима қилиб бўлса-да, мусулмонларнинг йўлини кесишни ўйларди.

Ниҳоят, улар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни ўлдириш ҳақида тўхтамга келди. Ўзларича режа тузишди. Умар ҳам уларнинг ичида эди. Бу қабоҳатли ишни шу Умар бўйнига олди. Унинг қувватига, қатъийятига, жасоратига ишонганлар ўзларича: “Масала ҳал бўлди”, дея олдиндан ҳукм чиқариб қўйишди.

Умар ибн Хаттоб дарҳол йўлга тушди. Қўлида ўткир қилич. Қарангки, Аллоҳ таоло йўлда қариндоши Нуайм ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳуни йўлда унга рўбарў қилди...

Умарнинг ниятидан хабардор бўлган Нуайм уни бутунлай фикридан қайтаролмаса-да, йўлни бошқа тарафга буриб, муддатни узайтиришнинг уддасидан чиқди: синглиси Фотима ва куёви Саъднинг мусулмон бўлганини айтиб, уни қаттиқ ғазаблантирди.

Ҳазрати Ҳаббоб розияллоҳу анҳудан Қуръон ўрганишаётган эр-хотин Умар келганини билиб, муаллимларини ва Мусҳаф саҳифаларини яширишди. Сўнг эшикни очишди. Лекин шайтон Умарни тобора қаттиқ васваса қилар, ғазабини ўт олдирар эди.

— Мен сизларнинг Муҳаммад келтирган динда эканингизни биламан, — деди Умар ва куёви Саъдни калтаклай кетди. Фотима розияллоҳу анҳо эрини жоҳил акасининг қўлидан қутқармоқчи бўлганида, унинг ҳам юзига ғазабнок қувватли мунг зарбаси тушди ва ёриб юборди. Кўзига ўлим кўриниб тургани ҳолда, Фотима Умарга бундай деб ҳайқирди:

— Сен аёл кишини уришдан уялмайсанми? Тўғри, биз мусулмон бўлдик. Аллоҳ ва Расулига иймон келтирдик. Биз ишонамиз-ки, Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ, Муҳаммад унинг элчисидир. Энди қўлингдан келганини кил!

Фотима розияллоҳу анҳонинг бу сўзлари важоҳатли, жоҳил Умар олдида ўзига ўлим ҳукмини чиқариш билан баробар эди. Аммо, Аллоҳнинг иродаси ва ҳикматини кўрингки, бу қаҳрамонлик Умарнинг кўнглига ўзгариш солди. Синглиси Фотиманинг қонталаш, лекин жасорат балқиб турган юзи Умардек бағритош кимсанинг қалбини титратди, унинг тубдан ўзгаришига сабаб бўлди, қилмишига пушаймон этиб, уни юмшатди.

Орадан бир оз ўтиб, Умар секингина шундай деди:

— Боя сизлардан эшитганларимни менга ҳам беринглар, бир кўрай.

Мусҳафга нисбатан ҳурматда бўлишни талаб қилган ҳолда Фотима розияллоҳу анҳо жавоб берди:

— Акагинам, сен ҳозиргача Аллоҳга шерик туттанинг учун нопок бир ҳолатдасан. Ҳолбуки, бу Китобга фақат покиза инсонларгина қўл теккиза оладилар. Тур, олдин поклан!

Умар ғусл қилди. Кейин унга Қуръондан Тоҳа сурасининг баъзи оятлари ёзилган саҳифаларни беришди. Умар уларни ўқиб, чуқур ўйга толди. Юзида, кўзида ҳидоят нурлари “Бу қандайин шарафли, қандайин улуғвор калом! Бундан-да гўзал, бундан-да ширин сўз бўлиши мумкин эмас!”

Умарнинг қалби юмшаганини кўриб, Ҳазрати Ҳаббоб розияллоҳу анҳу ҳам яширинган жойидан чиқдилар. Кейин тўртовлари Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузури муборакларига боришди. У ерда Умар калимаи шаҳодат келтирди, ва ... энди биз севган Умар розияллоҳу анҳуга айланди ва Ислом учун яшашни бошлади.

Ҳазрати Фотиманинг розияллоҳу анҳо жасорати Ҳазрати Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу каби бир зотнинг исломият билан шарафланишига сабаб бўлди. Зеро, Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг умри давомида қилган яхшиликлари ҳеч бир камайтирилмасдан Фотима бинти Хаттоб розияллоҳу анҳонинг ҳам амал дафтарига ёзилган бўлса не ажаб...

Фотима розияллоху анҳо эри Саъд розияллоҳу анҳу билан бирга Ясрибга ҳижрат қилди. Умрининг сўнгги нафасига қадар фазилатли ҳаёт кечирди. Акасининг халифа бўлганини, мамлакатни адолат билан идора қилганини кўриш бахтига муяссар бўлди. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг халифалик даврида Аллоҳ таолонинг даргоҳи сари риҳлат килди.

Аллоҳ таоло барчаларидан рози бўлсин. Муслима опа-сингилларимизга ҳам Фотима бинти Хаттоб розияллоҳу анҳоникидек хислатлар насиб этсин!

Саидаброр Умаров тайёрлади

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай деб марҳамат қилган:

وَبَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ

«Ва уларга Аллоҳ томонидан ўзлари хаёлларига ҳам келтирмаган нарсалар зоҳир бўлур» (Зумар сураси, 47-оят).

Хўш, бу оятнинг тафсирида уламоларимиз нималар дейишган?

Имом Муқотил раҳимаҳуллоҳ “Улар қайта тирилтирилганларида дунёда ўзларининг хаёлларига келтирмай қилган нарсалари (хатолари) охиратда бошларига тушиши маълум бўлди” деганлар.

Имом Мужоҳид раҳимаҳуллоҳ “Улар бир қанча амаллар қилиб, уни ҳасанот (яхшиликлар) деб ўйлаган эдилар. Охиратда эса ўша амллари ёмонлик экани маълум бўлади” деб тафсир қилган эканлар.

Имом Суддий раҳимаҳуллоҳ “Улар яхшилик деб ўйлаган нарсалари аслида ёмонлик экани маълум бўлиб қолади” деганлар. Яъни баъзи инсонлар “Бизни Аллоҳга яқинлаштиради” деб бут-санамларга ибодат қилиб юргандилар. Охиратда эса бу ишлари абадий азобга дучор қиладиган иш экани маълум бўлади.

Имом Табарий раҳимаҳуллоҳ “Уларга ўша куни, ўзлари учун тайёрлаб қўйилган Аллоҳнинг азоби борлиги зоҳир бўлади. Улар мазкур азоблар тайёрлаб қўйилганини ўйламагандилар” деб тафсир қилганлар.

Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ “...хаёлларига ҳам келтирмаган нарсалари...”ни “Дўзахга киришлари” деб тафсир қилган эканлар.

Суфён Саврий раҳимаҳуллоҳ “Риё аҳлига вайл бўлсин! Риё аҳлига вайл бўлсин! Бу улар ҳақидаги оят ва уларнинг охиратдаги қиссаларидир” деган эканлар.

Ибн Касир раҳимаҳуллоҳ “Уларга Аллоҳнинг азоби, иқоби бор бўлиб, улар буни ўйлаб ҳам кўрмаган, хаёлларига ҳам келтирмаган эдилар” деб тафсир қилган эканлар.

Кимдир ота-онасига оқ бўлиб, кейинчалик буни унутиб юборган бўлса ҳам, Аллоҳ таоло унинг қилмишини унутмайди! У кимса “Аллоҳ менинг ўша гуноҳимни унутган” деб ҳаргиз ўйламасин!

Кимдир бир инсонни гуноҳга бошлаган ёки яхшиликдан қайтарган бўлса, кейинчалик бу ишини унутиб юборган бўлса ҳам, Аллоҳ таоло унинг қилмишларини ҳаргиз унутмайди! У кимса “Аллоҳ менинг ўша гуноҳимни унутган” деб ҳаргиз ўйламасин! 

Кимдир ака-укасига, опа-синглисига ёки бирор инсонга зулм қилиб, кейин буни унутиб юборган бўлса ҳам, Аллоҳ таоло унинг жиноятларини унутмайди! У кимса “Аллоҳ менинг ўша гуноҳимни унутган” деб ҳаргиз ўйламасин!

Кимдир кибр қилган, ҳасад қилган, ёлғон гапирган, риё қилган, ўзини катта олган, одамларга қўпол гапирган, бировни урган, кимнидир ҳақорат қилган бўлса-ю, буларни унутиб юборган бўлса ҳам, Аллоҳ таоло унинг бу ишларини ҳаргиз унутмайди! У кимса “Аллоҳ менинг ўша гуноҳимни унутган” деб ҳаргиз ўйламасин!

Муҳаммад ибн Мункадир раҳимаҳуллоҳ ўлим тўшагида қаттиқ безовта бўлган эканлар. У кишидан бунинг сабабини сўрашганда, юқоридаги оятни эслатиб туриб, “Ўзим ўйламаган нарса охиратда менга зоҳир бўлишидан қўрқаман” деган эканлар.

Оят билан боғлиқ бир қиссани келтирсак:

Абу Исҳоқ Саълабий айтадилар: «Баъзи китобларда ушбу воқеани ўқидим: «Муҳаммад ибн Мункадирнинг акаси бир қорининг:

وَبَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ

«Ва уларга Аллоҳ томонидан ўзлари хаёлларига ҳам келтирмаган нарсалар зоҳир бўлур» оятини тиловат қилаётганини эшитди ва «Ҳааҳ» дедию, шу заҳоти вафот этди».

Инсон қилаётган ҳар бир амалини, айтаётган ҳар бир сўзини назорат қилиб, кузатиб бориши ва ўзини-ўзи тез-тез тафтиш қилиб туриши лозим.

Бу борада ушбу ҳадисларни келтирсак:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِي اللهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ لَيَتَكَلَّمُ بِالْكَلِمَةِ مِنْ رِضْوَانِ اللهِ لَا يُلْقِي لَهَا بَالًا، يَرْفَعُ اللهُ بِهَا دَرَجَاتٍ، وَإِنَّ الْعَبْدَ لَيَتَكَلَّمُ بِالْكَلِمَةِ مِنْ سَخَطِ اللهِ لَا يُلْقِي لَهَا بَالًا يَهْوِي بِهَا فِي جَهَنَّمَ

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Банда Аллоҳ рози бўладиган гапни арзимас санаб гапиради да, шу сабабли Аллоҳ уни даражаларга кўтаради. Банда Аллоҳ норози бўладиган гапни арзимас санаб гапиради да, шу сабабли жаҳаннамга қулайди».

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِي اللهُ عَنْهُ، سَمِعَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: إِنَّ الْعَبْدَ لَيَتَكَلَّمُ بِالْكَلِمَةِ مَا يَتَبَيَّنُ فِيهَا، يَزِلُّ بِهَا فِي النَّارِ أَبْعَدَ مِمَّا بَيْنَ الْمَشْرِقِ

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шундай деяётганларини эшитганман: «Банда бир гапни аниқламай гапириб қўяди да, шу сабабли дўзахнинг машриқ (ва мағриб) оралиғидан ҳам узоқроқ жойига тойилиб, қулайди».

Демак, ҳар биримиз тилимизга эҳтиёт бўлайлик! Гуноҳлардан узоқ турайлик!

Аллоҳ таоло барчамизни Ўзининг ҳидоятидан айирмасин ва хотимамизни гўзал қилсин!

Интернет маълумотлари асосида Нозимжон Ҳозимжон тайёрлади