Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Миссионерлик лотинча «missio» феълидан олинган бўлиб, «юбориш», «вазифа топшириш», миесионер эса "вазифани бажарувчи" деган маъноларни англатади. Умумий маънода белгиланган вазифаларни ҳал қилишга қаратилган назарий ва амалий фаолият мажмуини билдиради.

Миссионерлик  бир динга эътиқод қилувчи халқлар орасида бошқа бир динни тарғиб қилишни англатади.

Миссионерлик билан бир қаторда прозелитизм ҳақида ҳам гапиришади? Унинг моҳияти нимада?

Прозелитизм тўғридан-тўғри бирон бир динга ишонган фуқарони ўз динидан воз кечишга ва ўзга динни қабул қилишга қаратилган ҳаракатларни англатади. У ўз моҳиятига кўра миссионерликнинг таркибий қисми ҳисобланади.

Прозелитизм келтириб чиқараётган салбий оқибатларни айрим ҳаётий мисолларда ҳам кўриш мумкин. Хусусан, бизга қўшни бўлган айрим давлатларда христиан динини қабул қилган кишилар вафот этганда жасадни қабристонга қўйиш билан боғлиқ муаммолар келиб чиқмоқда. Майитнинг мусулмон ота-оналари ўз фарзандларини христиан мозорига дафн этишни хоҳламаганлари, мусулмонлар эса христиан дини вакили жасадини ўз мусулмон биродарлари ётган жойга қўйишни истамаганликлари натижасида келишмовчиликлар юзага келмоқда.

Шунингдек, христиан динини қабул қилган киши ўз ўғлини хатна қилдиришни хоҳламагани, унинг отаси эса, ўз набирасини мусулмон урф-одатларига кўра хатна қилдиришни истагани туфайли ота-бола ўртасида жанжаллар келиб чиққани ҳам маълум.

Христиан ёки бошқа динни қабул қилган қизнинг турмушга чиқиши ҳам муаммога айланмоқда. Оилада қизнинг ота-онаси мусулмон. Албатта, улар ўз қизларини мусулмон кишига турмушга чиқишини истайдилар. Аммо христианликни қабул қилган қизга мусулмон кишининг уйланиши амри маҳол.

Юқоридаги каби мисолларни яна давом эттириш мумкин. Аммо шуларнинг ўзи ҳам миссионерликнинг таркибий қисми бўлган прозелитизм ҳаракатлари бошқа динни қабул қилган туб миллат вакиллари оилаларида низолар ва жанжалларнинг авж олишига ҳамда христианликнинг айрим йўналишлари вакилларига нисбатан душманлик ҳиссиётларининг пайдо бўлиши орқали динлараро низоларнинг келиб чиқишига замин яратиши мумкинлигини яққол тасаввур қилиш имконини беради.

Христиан миссионерлиги қандай ғоявий-ақидавий асосларга таянади?

Маълумки, христианликнинг айрим йўналишларида "Миссионерлик ҳар бир диндор учун шарт", – деб ҳисобланади. Ийсо Масиҳнинг ўзига 12 ҳаворийни танлаб олиши ва уларни Исроилнинг қишлоқлари бўйлаб даъват қилиш учун юборгани ҳақида Марқдан ривоят қилинган "Инжил"да келтирилган қуйидаги сўзлар бундай қарашлар учун асос қилиб олинади:

"... 15. Ийсо шогардларига деди: «Бутун жаҳон бўйлаб юринглар ва ҳамма тирик жонга Инжил Хушхабарини тарғиб қилинглар".

Бундай даъват Маттодан ривоят қилинган «Инжил»да ҳам мавжуд. Унда Ийсо ҳаворийларга яқинлашиб, шундай дегани қайд қилинади:

"19. ...барча халкдардан шогирд орттиринглар. Уларни Ота, Ўғил ва Муқаддас Руҳ номи билан чўқинтиринглар.

20. Мен сизларга буюрган ҳамма нарсаларга амал қилишни уларга ўргатинглар...".

Юқоридаги каби чақириқларни «Инжил»дан яна кўплаб топиш мумкин. Аммо миссионерлар ўз фаолиятини ташкил этишда асосан қайд этилган далилларга таянадилар.

Шу ўринда адолат юзасидан бир фикрни алоҳида қайд этиш лозим. Кўпчилик ҳолларда муайян дин доирасида шаклланган у ёки бу кўрсатмалар, ақидалар конкрет тарихий шарт-шароит билан боғлиқ бўлади ва ўз даври учун тўғри ҳисобланади, Вақт, шароит ўзгариши билан ўзининг бирламчи аҳамиятини йўқотган бундай кўрсатмалар ўша даврдаги тарихий вазиятни тушуниш ва баҳолашда қимматдорлик касб этади. Миссионерлар ўз фаолияти учун асос сифатида "Инжил"дан келтирадиган юқоридаги сўзлар ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Зеро, Ийсо Масиҳ томонидан қилинган бундай даъватлар кўп худолилик ўрнига якка худоликни тарғиб қилиш билан боғлиқ эди. Бугунги кунда жаҳон аҳолисининг мутлақ кўпчилиги яккахудоликка асосланган ўз динларига эътиқод қилади. Шундай экан, қайд этилган кўрсатмаларни миссионерлик билан шуғулланиш учун ғоявий асос қилиб олиш тарих ҳақиқатига зид эканини таъкидлаш зарур.

Миссионерлар бундай фаолиятни Исонинг ўзи бошлаб берган эди, деб таъкидлашни хуш кўрадилар. Уларнинг бундай даъволари нечоғлик тўғри?

Бундай қарашлар қачонлардир содир бўлган тарихий воқеаларни ғараз мақсадларда бузиб талқин қилиш ҳосиласидир. Миссионерлар, одатда ўз қарашларини асослаш учун Лукодан ривоят қилинган "Инжил"да Ийсо Масиҳнинг ўз шогирдларини турли қишлоқларга юборгани ҳақидаги қуйидаги сўзларни келтирадилар:

"6. Шогирдлар жўнадилар. Кишлоқдан-қишлоққа ўтиб бориб, ҳаммаёқда Хушхабарни тарғиб қилар... эдилар".

Айнан ушбу сатрларни миссионерлар турли жойларга миссионерларни жўнатишни Ийсонинг ўзи бошлаб берган ва илк миссионерлар ҳаворийлар бўлишган эди, деб талқин қилишади. Аммо Ийсо Масиҳнинг бу даврдаги фаолияти фақат яҳудийларгагина қаратилган эди. Бу инкор этиб бўлмайдиган тарихий ҳақиқат эканини "Инжил"даги қуйидаги сўзларда ҳам кўришимиз мумкин:

"...5. Ийсо бу ўн икковини жўнатиб, буйруқ берди: «Мажусийлар йўлига оёқ босманглар ва самарияликларнинг бирон шаҳрига кирманглар.

6. Аксинча, адашган қўйларга ўхшаган Исроил халқи оддига боринглар".

Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, Ийсо ва унинг шогирдлари томонидан амалга оширилган даъватлар Иерусалим (Қуддус) шаҳри чегарасидан чиқмаганини кўзга кўринган христиан тарихчилари ҳам эътироф этадилар. Аммо замонавий миссионерлар, уларнинг мақсадларига хизмат қилмагани учун, бундай фикрларни билиб билмасликка олишга, тарихий ҳақиқатдан кўз юмишга ҳаракат қиладилар.

Миссионерлар христианликнинг Исроил ҳудудидан ташқарига ёйилишини ҳам илк миссионерлар фаолияти билан боғлашади. Шу тўғрими?

Нотўғри. Тарихчилар христианликнинг Қуддус шаҳри чегарасидан ташқарига чиқишини 37 йилда христианларнинг қувғин қилиниши билан боғлайдилар. Қувғинга учраган христианлар ҳозирги Исроил ҳудудининг жануби ва шимолида жойлашган қадимги Иудея ва Самария вилоятлари бўйлаб тарқаб, ҳамма жойда ўз динларини тарғиб қила бошлаганлар. Бу воқеа "Инжил" таркибига кирувчи «Ҳаворийлар» китобида қуйидагича акс этган:

"4. Шу орада тарқалиб кетганлар Инжил Хушхабарини тарғиб қилиб юришди".

Ҳатто Қуддус черковининг асосан хўжалик ишлари билан шуғулланадиган, энг қуйи – диакон (юнонча – Шакопоз-хизматчи) лавозимини эгаллаган ходимлари ҳам ўзларининг маъмурий ишларидан ажралиб, моҳир "хушхабарчи"ларга айландилар. Улардан энг машҳури «Даъватчиларнинг отаси» номини олган диакон Филиппдир. Айнан у Самария ўлкасида фаолият юритган, унинг пойтахти Себаста шаҳрида жуда кўплаб кишиларни христианликка киритиб, оммавий чўқинтирган.

Шундай бўлса-да, диакон Филипп ва унга ўхшаган кўпгина хушхабарчилар, Исо Масиҳ таълимоти яҳудийларгагина тааллуқли, деган ёндашувдан келиб чиқиб, асосан яҳудийлар орасида тарғибот ишларини олиб борганлар.

Бироқ кейинроқ илк христиан "даъватчилари" аста-секин Ўрта денгиз бўйлаб Аппенин ярим оролига ҳам кириб боришади. Рим империясида уларга салбий муносабат билдирилса-да, улар империянинг марказий ҳудудлари ва пойтахтига кўчиб келишда давом этаверишган.

IV асрга келиб "даъватчилар" хатти-ҳаракатлари натижасида христиан дини Рим империясида давлат динига айланди. Христиан "даъватчилари" аста-секин Оврўпанинг шимолий ҳудудларига ҳам кириб бордилар ва христианлик Рим империясининг улкан ҳудуди бўйлаб эски динлар устидан ғалаба қозонди.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, юқоридаги каби қарашлар турли тушунчалар мазмунини атайлаб чалкаштириб, тарихий воқеликни бузиб талқин қилиш натижасидир. Чунки христианлик энди пайдо бўлган бир шароитда фаолият олиб борган "даъватчилар" (гарчанд уларга нисбатан ҳам "миссионер" сўзини қўллаш кенг тарқалган бўлса-да) билан бугунги "миссионерлар" орасида кескин фарқ борлигини ва уларни асло бир қаторга қўйиб бўлмаслигини унутмаслик лозим. Зеро, ўз даврида христианликнинг фаол тарафдорлари томонидан "даъватчилик" ишларининг олиб борилиши, ўз таълимотларини тарқатишга ҳаракат қилишлари табиий бир ҳол эди. Бугун дунёнинг диний манзараси ўзининг аниқ шаклу шамойилига, турли халқлар асрлар давомида шаклланган диний-миллий қадриятларига эга бўлган бир даврда илк "даъватчилик"дан фарқли равишда миссионерлик миллат, жамиятни диний асосда бўлиб юборишга қаратилган бузғунчиликнинг бир кўринишига айланиб қолганини алоҳида таъкидлаш зарур. Миссионерларнинг аҳолисининг 90 фоиздан ортиғини исломга эътиқод қиладиган Ўзбекистонда фаолият олиб боришга интилаётгани ҳам бундай бузғунчиликка ёрқин мисол бўла олади.

Islom.uz портали таҳририяти

Агар далил бор бўлса, Қуръон оятлари ёки ҳадисларни таъвил қилиш ҳақдир. Аҳли сунна вал жамоа уламоларининг барчаси шу фикрда якдилдир. Таъвил қилишни инкор этган киши ҳақ йўлдан оғган кимсадир. Негаки, Қуръон оятлари ва ҳадислардан айримларининг маъноси зоҳир (аниқ-равшан), айримларининг Аллоҳ ва Унинг пайғамбари ирода қилган маънолари зоҳир эмас. Ҳатто уларнинг зоҳирий маънолари Аллоҳ таолога нисбатан ножоиз тасаввурга олиб боради.

Маънолари аниқ-равшан, ҳеч қандай мушкуллик мавжуд бўлмаган оятлар “муҳкам оятлар” деб аталади. Улар бошқа манбалардан олдин қўйиладиган аслдир. Муташобиҳ (маъноси Аллоҳнинг ўзидан бошқага номаълум бўлган) оятларни англаб етишда ана шу муҳкам оятларга мурожаат қилинади. Бу – салаф ва халаф уламолари тутган йўл.

Жумладан, “Шўро” сурасидаги “Унинг мислидек бирор нарса йўқдир” ояти муҳкам оятлар жумласидан бўлиб, уни тушунишда ҳеч қандай мушкуллик йўқ. Чунки унда Аллоҳ таоло ҳеч бир жиҳатдан махлуқларига ўхшамаслиги хабар қилинмоқда. Аллоҳ таоло қаттиқ ёки латиф жисм эмаслигини, аразлар ўрнашадиган маҳал (жойлашадиган ўрин) эмаслигини, яъни жисмда мавжуд бўладиган сифатлар У зотда йўқ, деган маънони англатмоқда. Жисмнинг катталик, кичиклик, қаттиқлик, юмшоқлик, иссиқлик, совуқлик, ранглилик, шаффофлик ёки бошқа сифатлари бўлади. Жисм ана шундай аразлар учун маҳалдир. “Унинг мислидек бирор нарса йўқдир” ояти ана шуларнинг барчаси У зотда йўқлигига далилдир. Аллоҳ таолонинг мавжудлиги мана бу нарсалардан ҳеч бирига ўхшамаслигини англатади. Шунингдек, “Ихлос” сурасидаги “Шунингдек, Унинг ҳеч бир тенгги йўқдир” (4-оят) ҳам муҳкам оятлардан биридир.

Аммо муташобиҳ оятлар ҳақида гапирадиган бўлсак, улар икки қисмдир. Биринчиси, зоҳирий маъноси Аллоҳ таолонинг юқори тарафни макон тутгани тушуниладиган оятлар. Иккинчиси – Унинг паст тарафни макон тутгани тушуниладиган оятлар. Ҳатто айрим оятларнинг зоҳиридан Аллоҳ таоло башарият билан аралашиб юриши, қаерга борсалар, уларга ҳамроҳлик қилиши тушунилади. Иш шундай экан, бу каби оятларни таъвил қилиш лозим. Чунки улар таъвил қилинмаса, яъни қандай келган бўлса, шундайлигича қабул қилинса, Қуръонда зиддият, қарама-қаршилик бор, деган хулоса келиб чиқади. Ваҳоланки, унда зиддият бўлиши мумкин эмас. Таъвил қилиш бидъат, деганлар ҳақиқатдан йироқ кимсалар бўлиб, уларнинг бу гапларига кўра, Қуръон оятлари бир-бирига қарама-қарши келиб қолади. Чунки уларнинг зоҳирий маъноларига асосан, Аллоҳ таоло тепада ёки пастдалиги, “Биз унга бўйин томиридан ҳам яқинроқдирмиз” (“Қоф” сураси, 16-оят)да айтилганидек, инсоннинг гўшти билан бўйни орасидалиги тушунилади. Демак, уларни таъвил қилиш лозим.

Хўш, таъвил қандай бўлади? Таъвил мана шунга ўхшаш муташобиҳ оятларни “Унинг мислидек бирор нарса йўқдир” оятига ўхшаган муҳкам оятларга мурожаат қилган ҳолда амалга оширилади. Бунинг йўли шуки, бу ерда ана ўша муташобиҳ оятларнинг зоҳирий маънолари ирода қилинмаган, балки уларнинг зоҳиридан бошқа маънолари ҳам бор. Баъзи бир салафлар уларга маъно бераётиб, муҳкам оятларга муносиб келадиган тарзда таъвил қилган. Яъни, ана шу муташобиҳ оятларнинг муҳкам оятлар билан мувофиқ келадиган муайян маъноларини чиқариб берган. Айримлари муайян бир маъно беришдан қочиб, умумий, ҳатто ҳеч қандай ҳолатсиз таъвил қилиб: “(У) Арш узра муставий бўлмиш Раҳмондир” (“Тоҳа” сураси, 5-оят), яъни ҳеч бир ҳолатсиз ва ўхшатишсиз муставий бўлган, “Биз унга бўйин томиридан ҳам яқинроқдирмиз”, яъни ҳеч бир ҳолатсиз ва ўхшатишсиз унга яқиндир, деган маъноларни берган. Бинобарин, бу каби оятларда уларнинг зоҳирий маънолари ирода қилинмаган.

Салафлар ва халафлардан иборат айрим аҳли сунна уламолари “(У) Арш узра муставий бўлмиш Раҳмондир” оятини батафсил таъвил қилиб, “иставо” лафзига “қаҳр қилди”, деган маънони берган. Халафлар орасида муташобиҳ оятларни батафсил таъвил қилганлари кўпчиликни ташкил этади.

Аҳли сунна вал жамоанинг ҳар икки тоифаси – таъвил қилгани ва қилмагани ўртасидаги фарқ шуки, биринчилар муташобиҳ оятларга муайян бир маъно бермаган, балки ҳеч қандай ҳолатсиз ва ўхшатишсиз, баъзан Унинг ўзига лойиқ тарзда тушунилади, деб ўтган. Нима бўлганда ҳам, улар аҳли сунна вал жамоа вакилларидир.

Аммо, афсуски, бугун ўзини “салафий” деб атаб олган баъзи кимсалар зоҳиридан Аллоҳ таолонинг осмонда экани тушуниладиган “(У) Арш узра “муставий” бўлмиш Раҳмондир”, “(Ҳар бир) ёқимли сўз Унинг ҳузури сари чиқур” (“Фотир” сураси, 10-оят) сингари муташобиҳ оятларнинг зоҳирий маъноларини олиб, “Уларни улар қандай келган бўлса, шундай шарҳлаймиз ва тушунамиз. Бинобарин, Аллоҳ юқорида, У осмонни макон тутган, деб таъбир берамиз”, деган даъволар билан ўртага чиқмоқда.

Аммо “Машриқ ҳам, Мағриб ҳам Аллоҳникидир. Бас, қайси тарафга юзингизни қаратсангиз, ўша томонда Аллоҳнинг “юзи” мавжуддир” (“Бақара” сураси, 115-оят)да айтилганидек, зоҳиридан Аллоҳ таолонинг паст тарафдалиги тушуниладиган муташобиҳ оятларга келсак, “Уларни зоҳирий маъносига кўра тушунмаймиз”, дейишади. Агар уларга: “Бу ҳам, у ҳам Қуръон ояти. Нима учун зоҳиридан Аллоҳ таолонинг тепада экани тушуниладиган оятларни қандай келган бўлса шундайлигича олиб, “Аллоҳ зоти билан тепада, осмонни макон тутган”, дейсиз-у зоҳиридан У зотнинг паст тарафдалиги тушуниладиган оятларни улар қандай келган бўлса, шундайлигича қабул қилмайсиз?! Масалан, “Бас, қайси тарафга юзингизни қаратсангиз, ўша томонда Аллоҳнинг “юзи” мавжуддир” оятининг зоҳирий маъносига кўра, У зот Ер юзининг ҳамма жойидадир. Шу тарздаки, сафардаги киши улов устида нафл намоз ўқиётиб, Шарқ ёки Ғарб, Жануб ёки Шимол томонга юзланадиган бўлса, Аллоҳнинг зотига юзланган бўлиб чиқади. Сиз эса бу оятларнинг зоҳирини олмайсиз”, дейилса, улар жавоб бера олмайдилар. Мана бу салафчилар ва уларнинг мушаббиҳа устозлари ана шундай йўл тутган, ҳолбуки, униси ҳам, буниси ҳам Қуръон оятларидир.

Агар уларга: “Нима учун бундай қилдингиз?” десангиз, улар: “Чунки юқори Аллоҳ улуғланадиган томон, паст эса Унга ҳурматсизлик бўладиган томондир”, деб жавоб беради. Уларнинг бу гаплари асоссиз, чунки афзаллик қадрнинг юксаклиги билан ўлчанади, макон ва жиҳатнинг юксаклиги билан эмас. Ахир подшоҳлар паст текисликларда, уларнинг қўриқчилари баланд тоғлар тепасида турмайдими?! Чунки тоғлар тепаси уларга ҳамла қилмоқчи бўлган душманни кузатиш учун, паст текислик эса подшоҳ дам олиб, ҳаёт кечириши учун қулайдир.

Уларга яна бундай дейилади: Аллоҳнинг энг улуғ бандалари бўлмиш пайғамбарлар ҳам Ерда яшаган, вафотларидан сўнг Ерда дафн қилинган. Қиёмат куни ҳам унинг бағридан қайта тирилтириладилар. Пайғамбарлардан кўра қуйироқ даражада бўлган фаришталар Аллоҳнинг ҳузурида бўлиб, бир қисми Аршнинг атрофини ўраб туради, бир қисми етти осмонлар бўйлаб тарқалган, бир қисми жаннатда, бир қисми жаҳаннам қўриқчиларидир. Агар афзаллик жиҳат ва маконнинг юқорида эканига боғлиқ бўлганида, албатта, пайғамбарлар қарор топадиган жой Аршнинг атрофида бўлар, уларга нисбатан ҳам қадр жиҳатидан юксаклик эмас, балки макон жиҳатидан юксаклик нисбати берилган бўлар эди.

Аллоҳ таолога нисбатан тепалик томон бўлмиш Арш ва паст томон ҳисобланмиш Ер баробардир. Унинг улуғлиги Арш ёки оламнинг бирор қисми ёки пастдаги Ер билан боғлиқ эмас. На унисидан фойдаланади, на бунисидан. Аллоҳ таолонинг улуғлигини юқорида бўлишга боғлаган кишилар эътиқодича, Аршда ўтириш каби сифатлар Аллоҳни улуғлаш ҳисобланади. Аслида эса бу Аллоҳни камситиш ва ҳақорат қилишдир. Чунки ўтириш инсонлар, жинлар, фаришталар ва ҳайвонларнинг сифати. Демак, Аллоҳ таолони Ўзидан бошқа сабабли улуғ бўлувчи, ундан фойдаланувчи деб билган киши У зотни камситган бўлади. Аллоҳ таоло оламдан бирор нарсани ундан фойдаланиш учун яратмаган.

Салафчилар Аллоҳ таолонинг осмонда эканини исботлаш учун ушлаб олган энг катта далил – бу ҳозирги кунда жуда машҳур бўлиб кетган “жория ҳадиси”дир. Уларга жавобан бундай дейилади: “Сиз далил қилиб келтираётган “жория ҳадиси” фақатгина битта саҳобадан ривоят қилинган. Аммо киши мусулмон бўлиши учун имон калимасини айтишнинг ўзи кифоя қилиши ҳақидаги ҳадис – “Одамлар то Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқлигига ва менинг Унинг пайғамбари эканимга шоҳидлик бермагунига қадар улар билан уруш қилишга буюрилдим” ҳадисини ўн беш нафар саҳоба ривоят қилган бўлиб, у мутавотир ва машҳурдир. “Жория ҳадиси” ана шу мутавотир ҳадисга зид келмоқда. Шундай экан, унга амал қилинмайди. Нима учун? Чунки “жория ҳадиси”нинг зоҳирий маъносига кўра, жория: “Аллоҳ осмонда, Сиз Аллоҳнинг пайғамбарисиз”, дегани учун Пайғамбар алайҳиссалом уни мусулмон деб ҳукм қилаяптилар. Бу – исломга зид. Пайғамбар алайҳиссалом “Аллоҳ осмонда”, деган сўз учун бировни мусулмон деб ҳукм қилмаганлар. Чунки ўзга дин вакиллари, ҳатто кўпгина кофирларнинг ақидаси ҳам айнан шудир. Бировни мўмин-мусулмон деб ҳукм қилиш учун у шаҳодат калимасини айтиши шарт. Биргина саҳобадан ривоят қилинган “жория ҳадиси”ни деб, ўн беш нафар саҳобадан ривоят қилинган бу ҳадис тарк қилинмайди. Демак, бу масалада сизнинг ҳужжатингиз йўқ”.

Агар улар: “Саҳиҳи Муслим”да келганига қарамай, бу ҳадисни қандай қилиб заифга чиқарасиз?” деса, бундай жавоб берилади: “Унга заиф ҳадислардан бир нечтаси кириб қолган, шунинг учун ҳам Имом Муслим китобини тўрт нафар буюк муҳаддисга кўрсатганида, тўртта ҳадисдан бошқа барчасини саҳиҳ деб эътироф этган. “Жория ҳадиси” ҳам ана ўша заиф ҳадислардан бири бўлиши мумкин”.

Шунингдек, Аллоҳни улуғлаш нима-ю камситиш нималигини билмайдиган ана шу кимсаларга: “Аршда ўтириш қандай қилиб мақтов бўлиши мумкин? Аллоҳ таоло юқориликнинг энг сўнгги нуқтасида бўлмиш Аршдан ҳам, пастликнинг энг сўнгги нуқтаси бўлмиш Ернинг еттинчи қаватидан ҳам беҳожатдир. У зот иккисини ҳам улардан фойдаланиш учун яратмаган”, дейилади.

Демак, Қуръони каримдаги муташобиҳ оятларни таъвил қилиш айрим кимсалар даъво қилганидек бидъат эмас, балки шаръий заруратдир. Аллоҳ таоло ҳақида соғлом эътиқодда бўлиш учун ҳам таъвилга эҳтиёж бор. Умматнинг ҳақ ва тўғри йўлда бўлган салафи ҳам, халафи ҳам бу ишни жоиз деб билган. Ҳатто ўзлари ҳам таъвил қилган. Ҳижрий VII асрда яшаб ўтган Ибн Таймияни салаф деб тақдим қилаётган, ақидавий, фиқҳий ва бошқа қарашларини худди Қуръон оятларини тутгандек тутаётган салафчилар “Саҳиҳ”даги таъвиллар учун ҳижрий 194 йилда вафот этган Имом Бухорийни ҳам бидъатчига чиқарадими?! Бинобарин, салафларга эргашаётган улар эмас, балки биз, аҳли сунна вал жамоа вакиллари экани ўз тасдиғини топиб бўлган. Ҳақиқатдан сўнг залолатдан ўзга нима бор?

Алоуддин НЕМАТОВ

Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот

маркази илмий ходими

Замонимизда турли фикр ва тушунча соҳиблари томонидан динни нотўғри англаш ва баъзи масалаларда ғулуга кетиш натижасида оят ва ҳадисларни мусулмонларга нисбатан ноўрин қўлланилиши кузатилмоқда. Шулардан бири тавассул масаласидир. Тавассулни тўғри англамасдан, асл моҳиятига етмасдан туриб, бу амални қилган кишиларга Зумар сурасининг 3-оятини қасддан қўллаётган кишилар учрамоқда. Уларга яқин ўтмишда ўтган Аҳли сунна ва жамоанинг етук уламоларидан бири Муҳаммад Закий Иброҳим роҳимаҳуллоҳнинг қуйидаги сўзларини келтиришни лозим деб топдик:

Аллоҳ таоло айтади: «У зотдан ўзга «дўстлар»ни («худо») қилиб олган кимсалар: «Биз (ўша «худо»ларимизга) фақат улар бизни Аллоҳга яқин қилишлари учунгина ибодат қилурмиз», (дерлар)» (Зумар сураси 3-оят).

«Ибодат қилурмиз» ва «бизни Аллоҳга яқин қилишлари учун», деган сўзига диққат қилинг ва фикр юритинг!

Аллоҳ таоло биринчи иборада уларнинг бутларга ибодат қилишларини исбот қилди. «Ибодат қилурмиз» деган сўз билан «Улар билан васила қилурмиз ёки уларни шафоатчи қилурмиз», деган сўзлар ўртасида фарқ бор. Тавассул ёки шафоатчи қилмоқ луғатда ҳам, истилоҳда ҳам ибодатдан айро нарсалардир.

Иккинчи иборада эса, уларнинг бутларга ибодат қилиш сабаби уларни Аллоҳга яқин қилишлари учун эканини исбот қилди. Уларнинг «...бизни Аллоҳга яқин қилишлари учун» деган сўзларида Аллоҳни қўйиб, ўзларига илоҳ қилиб олган махлуқотларнинг (яъни, бут-санамларнинг) бир ишни қилиш ёки қилмаслик (тарк қилиш) борасида қудратлари бор, деб эътиқод қилганликларининг баёни бор.

Тавассулда эса, ундоқ эмас! У ёлғиз ҳолатда тўғридан-тўғри Аллоҳ таолодан сўрашлик ва дуосининг қабул бўлиши умидида тавассул ва шафоатчини ўртага қўйишликдир. (Яъни, Аллоҳ таолони қўйиб, бут-санамларни илоҳ, дея ибодат қилиш билан Аллоҳ таолонинг Ўзидан сўраш ва дуосининг ижобат бўлиши умидида тавассул қилиш ўртасида катта фарқ бордир).

Сўнгра, ушбу оят мушриклар ҳақида нозил қилинган бўлиб, унинг ҳукмини Аллоҳни ягона деб эътиқод қиладиганларга нисбатан қўллаш ҳукмни ҳақсизларча ўз ўрнидан бошқа ерга қўйиш демакдир. Дарҳақиқат, имом Бухорий бундай қилиш Хаворижларнинг Аллоҳнинг динида янги пайдо қилган (бидъат) амаллари эканига хужжат келтирганлар. Хаворижлар Аллоҳ таолонинг кофирлар борасида нозил бўлган оятига қасддан тажовуз қилиб, мусулмонларнинг қонлари, обрўлари ва молларини ҳалол санаш учун ҳеч бир далилсиз таъассубона уларга нисбатан татбиқ қилганлар.

 «Ал-Ифҳам вал ифҳом ав қозоял васийла вал қубур» китобидан 23-Б, Муҳаммад Закий Иброҳим роҳимаҳуллоҳ

Кимда ким Аллоҳ таоло ҳақида «Ўз зоти билан Аршга қарор топди», «Ўз зоти билан Аршдан тушади», «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам У билан бирга Унинг ёнида Аршга ўтиради», «Ўз зотида қоим топган каломи совт-овоздир», «Унинг тушиши ҳаракат, кўчиш ва зоти билан бўлади», «Унинг Аршни кўтариб турувчи фаришталарга оғирлик келтирадиган оғирлиги бор», «Осмонда ёки Аршда ўрин олган», «Унинг бир томони, чегараси ва макони бор», «Унда ҳодисалар қоим топади», «У Аршга ёки махлуқотларидан бирига тегиб туради» ва шу каби шармандали сўзларни айтадиган бўлса, унинг йўлдан озганлиги, миллатдан чиққанлиги ва Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло ҳақида (ишлатилиши) жоиз нарсалардан узоқда эканлигида шубҳа қилмаймиз. Бу шу қадар очиқ-ойдин нарсаки, бундай шармандали нарсаларни салафийлик даъвоси билан беркитишнинг иложи йўқ. Юқоридаги сўзларни диндан деб биладиган кишиларнинг эътиқодларини рад этамиз, уларнинг орзуларини чиппакка чиқарамиз ва уларга ҳашавийларнинг авлоди эканликларини эслатамиз.

 «Ас-Сайфус соқийл» китобидан 21-Б, Шайх Муҳаммад Зоҳид Кавсарий роҳимаҳуллоҳ таҳқиқларидан

Ҳасан домла Қодиров