Оммавий равишда профилактика чораларига амал қилинаётгани натижасида грипп, гепатит, овқатдан заҳарланиш каби касалликлар кескин камайди. Тўйиб овқатланишдан бўкиб қолиш, ичкилик туфайли келиб чиққан касалликлар деярли учрамай қолган.

Баҳор мавсуми – қатор касалликлар кўп учрайдиган пайт. Ҳозир бутун соғлиқни сақлаш соҳаси коронавирус билан оворадек таассурот ўйғонади. Аммо тизим ўзининг кундалик фаолиятини ҳам бир маромда олиб бормоқда.

Kun.uz мухбири Санитария-эпидемиологик осойишталик агентлиги директори Баҳром Алматов билан суҳбатлашиб, турли касалликлар тарқалиши бўйича бугунги кундаги ҳолат ҳақида маълумот олди.

– Карантин пайтида эҳтиёт чораларини кўриш бўйича етарлича маълумот олдик. Аммо айни шу кунларда ҳаво ҳарорати кескин пасайди, бу ҳолат табиий равишда турли касалликларни келтириб чиқаради ва уларнинг белгилари коронавирусга ўхшаши мумкин. Шу касалликлар ҳақида маълумот берсангиз?

– Баҳор одатда иммунитетнинг сусайиши, турли юқумли касалликлар кўпроқ учраши билан кечадиган пайт. Дарахтлар гуллади, сўнгги кунларда ҳаво ҳарорати кескин пасайди, бу ўз-ўзидан анъанавий касалликлар – грипп юқиб қолиши, аллергия қўзғалиши эҳтимолини оширади.

Грипп ва коронавирус инфекциясининг ўхшаш жиҳатлари кўп. Ҳар иккисида ҳам ҳарорат кўтарилиши, умумий ҳолсизлик, йўтал каби белгилар бўлади. Аммо барибир фарқли жиҳатлари бор – булар грипп белгиларининг тез пайдо бўлиши ва қисқа вақт ичида ўтиб кетиши, асосан болаларда учраши ва оғир асоратларга олиб келмаслиги.

Коронавирус эса болаларда жуда кам учрайди, белгилари ҳам 14 кун ичида пайдо бўлади ва энг муҳими – вақтида даволанилмаса ва сурункали касалликлар билан бирга келса, ўпкада оғир асоратларга олиб келади. Лекин ҳар қандай ҳолатда ҳам аниқ ташхисни мутахассис лаборатор текширувларга асосланган ҳолда қўйиши шарт.

Аллергия билан фарқ эса анча тушунарли. Энг биринчиси – аллергик беморларда анамнез (касаллик қисқа тарихи) аниқ бўлади, беморларнинг ўзлари ҳолатларидан хабардор бўлишади ва одатда нима уларда бу касалликни қўзғашини яхши билишади. Шунингдек, йўтал, нафас қисиши, ҳолсизлик каби умумий белгилар бўлса-да, аллергияда коронавирусдаги каби ҳарорат кўтарилиши кузатилмайди.

– Сиз юқорида тилга олган бу касалликларнинг профилактикаси учун нималар қилиш лозим ва бу чоралар коронавирусга қарши чораларга ўхшашми?

– Грипп ва коронавирус профилактикасида ўхшаш жиҳатлар кўп. Ниқобдан фойдаланиш, касал бўлганда ва касални кўрганда масофа сақлаш, қўлларни мунтазам ювиб туриш, жамоат жойларига бормаслик кабилар. Аслида бу профилактика чоралари шифокорлар томонидан мунтазам тарғиб қилиб келинган. Лекин коронавирус ваҳимаси, ҳали бу касалликка даво топилмагани ва энг муҳими – қаттиқ талаб қилиниши ортида ҳамма эҳтиёт чораларига эътибор бера бошлади.

Аллергик касалликларда эса индивидуал профилактика чораларини кўриш лозим. Яъни бу чоралар ҳар бир бемор учун ўзига хос бўлади ва кўп ҳолларда беморларнинг ўзи эҳтиёт бўлиб юришади.

– Баҳор – халқ тилида ичак узилди пайти. Шундай пайтда организм қувватини ошириш, иммунитетни кучайтириш қандай маҳсулотларни тавсия қиласиз?

– Баҳор, ичак узилди, деган тушунчалар қисман ўз аҳамиятини йўқотган, десак тўғри бўлади. Деҳқонларимиз, тадбиркорларимизнинг ишбилармонлиги туфайли бозорларимиздан йил бўйи сархил маҳсулотлар узилмайдиган бўлган. Барра кўкатларни, ёз неъматларини қишда ҳам топишимиз мумкин.

Лекин барибир, бу нақлнинг долзарб жиҳати ҳам бор – мева ва сабзавотлар ёзнинг қуёшига тўйиб тургандек, ёки сархиллигидек витаминларга бой бўлмаслиги мумкин.

Баҳорий таомларнинг аксарияти айнан мана шу даврда организмни қувватлантиришга мўлжалланган. Шахсан мен ўзим мутахассис сифатида бу пайтда кўкатларни кўп миқдорда ва имкон қадар барра ҳолида истеъмол қилишни маслаҳат берган бўлардим.

– Коронавирус карантини бошқа, жумладан юқумли касалликлар тарқалиши ва учрашига қанчалик таъсир қилди?

– Бу, мантиққа зид бўлса-да, коронавируснинг ижобий жиҳати сифатида қараладиган масала. Профилактика чораларига оммавий риоя қилиш грипп, гепатит, овқатдан заҳарланиш каби касалликлар сони кескин камайишига олиб келди.

Нафақат юқумли касалликлар, балки бошқа касалликлар бўйича ҳам қизиқ маълумотларга дуч келяпмиз. Биргина Самарқанд мисолида олайлик, Республика шошилинч тез тиббий ёрдам илмий маркази вилоят филиали 350 кишига мўлжалланган. Қизиғи, шу кунларда бу йирик шифохонада 100 нафарга яқин бемор даволанмоқда. Маиший можаролар, автоҳалокатлар ортидан келиб чиққан жароҳатлар, тўйиб овқатланишдан бўкиб қолиш, ичкилик туфайли келиб чиққан касалликлар деярли учрамай қолган.

Айтиш мумкинки, биз мана шу синов давридан ўзимизга керакли хулосалар чиқаришимиз ва шифокорларнинг тавсиялари бежиз эмаслигини англаб етишимиз керак.

– Бир киши ҳам коронавирус, ҳам мавсумий касалликларга (дейлик грипп, тумов, аллергияга) бирданига чалиниши ҳам мумкинми?

– Албатта, бундай бўлиши мумкин. Аммо коронавирусга чалингани қайд этилган беморлар жуда қаттиқ карантин ҳолатида сақланмоқда ва даволанмоқда. Уларнинг шифохонада даволана туриб бошқа юқумли касалликка чалиниши эҳтимоли деярли нолга тенг.

Аброр Зоҳидов суҳбатлашди.

Мулоҳаза қилиб кўрилса, Ислом ибодатларини бажо келтиришнинг ўзи табобат илмининг мақсадларидан бири бўлган соғлиқни сақлашда ҳам ўта муҳимдир. Чунки намоз, рўза, ҳаж ва бу ибодатлар талаб қиладиган шартлар, рукнлар ҳамда амалларнинг ҳаммаси жисм сиҳатини, фаоллигини ва қувватини муҳофаза этади. Бунга яна Исломнинг касаллик ва унинг ёйилишига қарши курашини ҳамда унга барҳам берувчи муолажага тарғиб қилишини қўшсак, табобат майдонида ҳазора биноси қандай мустаҳкам асосларга қурилганини, унинг шифохоналар ва тиббий маъҳадлар барпо этишидан олам қанчалар фойдаланганини ва у чиқарган табибларнинг илмга, хусусан, табобатга қилган ҳимматларидан инсоният ҳанузгача фахрланаётганини кўрамиз. Табиб Али ибн Аббос табобатга шундай таъриф беради: “У соғломларга соғлиқни сақлашни ва касалларга уни қайтаришни ўрганадиган илмдир”.

Намоз ибодатида одамларнинг барчаси Аллоҳнинг олдида баробар сафда туради. Унда подшоҳ, ё улуғ, ё олим учун махсус ўрин ажратилмайди. Рўзада одамлар бир хил даражада очликни бошдан кечиради. Уларнинг ораларидан амир, ё бой, ё шариф истисно қилинмайди. Ҳажда одамлар бир хил кийим кияди. Бир хил жойда туришади. Бир хил ибодатни адо этишади. Бу борада ҳамма баробар, кучли ва заиф, аслзода ва омманинг фарқи йўқ. Бундан фуқаро­лик кодекси қонунларига ўтадиган бўлсангиз, одамлар ўртасидаги алоқаларда устувор қонуният – ҳақиқат эканини, қонунчиликдан кўзланган ғараз – адолат эканини, ҳар қандай эзилган ва мазлум учун қонун қўлидаги байроқ зулмни даф этиш эканини кўрасиз.

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га ёрдам ва кўмак бериш, у кишига нисбатан ҳурмат ва эҳтиром кўрсатиш Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га бўлган муҳаббат ифодасидир. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг вафотларидан сўнг эса, мўминлар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларига ҳурмат ва эҳтиромда бўлиш, суннатни маҳкам туриб ҳимоя қилиш, уни барча қийинчилигу машаққатларга чидам ва сабот билан инсонлар орасида тарқатиш, одамларни Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларига амал қилишга чорлаш орқали Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га муҳаббатларини изҳор этишади.

Аллоҳнинг расули (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га бўлган мусулмон муҳаббатининг яна бир кўриниши Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) буюрган ёки қайтарган нарсаларни тўла ишонч билан тан олиш ва шундай деб ҳисоблаш, Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қарор қилган ишлар борасида ҳеч қандай оғирлик, хараж сезмаслик ва суннатга тааллуқли барча нарсаларни малолланмасдан, қийин санамасдан бажаришдир.

Энди, Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан бошқа кишилар ҳақида гапирадиган бўлсак, уламолар, солиҳ инсонлар пайғамбарларга эргашувчи кишилардир. Шунинг учун Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни ҳақиқий севувчи инсон уларнинг ҳар биридан фақат пайғамбар келтирган нарсанигина қабул қилади. Чунки тўлиқ равишда пайғамбарга эргашишгина мўминни жаннатга элтади. Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

﴿قُلۡ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَۖ فَإِن تَوَلَّوۡاْ فَإِنَّمَا عَلَيۡهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيۡكُم مَّا حُمِّلۡتُمۡۖ وَإِن تُطِيعُوهُ تَهۡتَدُواْۚ وَمَا عَلَى ٱلرَّسُولِ إِلَّا ٱلۡبَلَٰغُ ٱلۡمُبِينُ٥٤﴾

«Айтинг: “Аллоҳга бўйсунингиз ва Пайғамбарга бўйсунингиз!” Шундан сўнг агар юз ўгирсангиз, бас, (Пайғамбар) зиммасида ўзига юкланган нарса (Аллоҳнинг буйруғини етказиш) ва сизларнинг зиммангизда ўзларингизга юкланган нарса (унга бўйсуниш) бордир. Агар унга итоат этсангиз, ҳидоят топурсиз. Пайғамбар зиммасида фақат (ҳақ динни сизларга) аниқ етказиш бордир» (Нур, 54).

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан бошқа кишилар эса тўғри йўлда ёки нотўғри йўлда бўлиши мумкин.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) намозни қандай адо этганлар, қандай таҳорат олганлар, қандай ётганлар, қандай таомланганлар – буларнинг барида у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан ўрнак олишга интилиш, шу билан бирга, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)даги беозорлик, тавозе, сахийлик, сабрлилик, қаноат каби ахлоқий сифатларидан ибрат олишга ҳаракат қилиш ҳам Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га бўлган чин муҳаббат аломатларидандир.

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га кўп-кўп салавотлар айтиш, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни кўп ёд қилиш, эслаш ҳам мўмин кишининг Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га бўлган севгиси аломатларидандир.

Аллоҳ таоло айтади:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّۚ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا٥٦﴾

«Албатта, Аллоҳ ва Унинг фаришталари Пайғамбарга салавот айтур. Эй мўминлар! (Сизлар ҳам) унга салавот ва салом айтинг!» (Аҳзоб, 56)

Бу ояти каримада Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мартабалари нақадар улуғ экани зикр этилди. Бошқа биров эмас, Аллоҳ таолонинг ўзи Пайғамбарига салавот айтишини таъкидламоқда. Араб тилида “салавот” сўзи “салот” сўзининг кўплиги бўлиб, “дуо” деган маънони англатади. Намоз ҳам “салот” дейилади, чунки намозда ҳам дуо маъноси бор.

Оятдаги фаришталар Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавот айтиши, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳақларига дуо қилиши, истиғфор айтиши маъносидир.

Демак, Аллоҳ таоло Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га доимо Ўз раҳматини юбориб, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан рози эканини билдириб, мақтовлар айтиб туради. Фаришталар ҳам у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га Аллоҳдан раҳмат, саломатлик, розилик сўраб, дуо қилиб турар экан.

Оятдан Аллоҳ Ўзи ва фаришталари билан Пайғамбарига салавот айтиши маълум бўлди. Оят давомида мўмин кишилар ҳам Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавот айтишга буюрилмоқда. Шундай экан, мўминларга у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавот айтиш ва салом юбориш фарз бўлади. Бу мавзу Ислом уламолари ўртасида турли хил баҳс-мунозараларга сабаб бўлган ва натижада, олимлар умрида бир марта ёки ҳар бир мажлисда бир марта ёки у зотнинг номлари зикр қилинганида бир марта салавот айтиш керак эканига иттифоқ қилган.

Ушбу оят нозил бўлганидан кейин саҳобалар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га қандай салавот айтиш кераклигини сўради.

Бир киши Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан: “Ё Аллоҳнинг расули! Сизга салом беришни-ку биламиз, аммо сизга салавот айтиш қандай бўлади?” деб сўради. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳумма солли ала Муҳаммадин ва ала оли Муҳаммадин, кама соллайта ала Иброҳима ва ала оли Иброҳим, иннака ҳамидум мажид. Аллоҳумма борик ала Муҳаммадин ва ала оли Муҳаммад, кама боракта ала Иброҳима ва ала оли Иброҳим, иннака ҳамидум мажид”, деб айт, дедилар (Муттафақун алайҳ).

Баъзи кишилар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га Аллоҳ таоло Ўзи ва Унинг фаришталари салавот айтиб турса, мўминларнинг салавотига не ҳожат, дейиши мумкин.

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мўминларнинг салавотларига муҳтож эмаслар. Аксинча, мўминлар ушбу салавотлари туфайли Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни улуғлаганлари учун савоб олади, дуолари қабул бўлади ва муродларига етади.

Қуръон тиловати ва Аллоҳ зикридан кейин Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавот айтиш энг савобли ишлардан ҳисобланади. Чунки бу нарса Аллоҳ таолонинг амри. Шунинг учун ҳам, ҳар бир мўмин намозларида ташаҳҳуддан кейин Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавот айтади.

Имом Шофиъий (раҳматуллоҳи алайҳ): “Ташаҳҳуддан кейин салавот айтилмаган намоз намоз ўрнига ўтмайди”, деган экан (“Ал-фиқҳул исламий ва адиллатуҳу”).

Абу Талҳа (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Бир куни Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) юзларида қувонч балқиган ҳолларида келдилар. Биз: “Юзингизда қувонч кўрмоқдамиз”, дедик. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Чунки ҳузуримга фаришта келиб: “Эй Муҳаммад! Албатта, Раббингиз айтур: “Ким сизга салавот айтса, албатта, Мен унга ўн марта салавот айтишим, ким сизга салом айтса, Мен унга ўн марта салом айтишим сизни рози қилмайдими?” деб хабар берди”, дедилар» (Имом Насоий ва Аҳмад ибн Ҳанбал).

Худди шу маънода мўмин кишини хурсанд қиладиган бошқа бир ҳадисни келтирайлик:

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Қиёмат куни менга энг яқин кишилар, албатта, менга кўп салавот айтадиганлар” дедилар (Имом Термизий ривояти).

Асрлар оша Ислом уммати юқоридаги оят ва ҳадисларга том маънода амал қилиб, озгина амаллари билан улкан ажр-мукофотларга сазовор бўлишмоқда. Ҳар бир мўмин бир кунда беш маҳал намозларининг суннат ва фарзларида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавот айтади. Нафақат намозда, балки у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг муборак исмларини эшитган заҳоти салавот келтиради. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавот айтмаган киши бахил эканини ушбу ҳадисдан билиб оламиз:

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Кимнинг ҳузурида зикр қилинсам-у, у менга салавот айтмаса, ўша одам бахилдир”, дедилар (Имом Термизий ва Имом Насоий ривояти).

Мўмин банда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га бир марта салавот ёки салом айтиш билан ўн баробар ортиқ ажр олиши бор гап.

Бу ҳақда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай марҳамат қилганлар: “Ким менга бир марта салавот айтса, Аллоҳ таоло бунинг эвазига у инсонга ўнта салавот (ажр) битади” (Имом Муслим ривояти).

Бу аломатлар сирасига, Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) билан учрашишни хоҳлаш, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га интиқ бўлиш ва бунга эришиш учун керак бўлса барча нарсаларни фидо қилишга рози бўлиш ҳам киради.

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га муҳаббат аломатларидан яна бири у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) яхши кўрган инсонларни яхши кўришдир.

Бунга масалан, Абу Бакр Сиддиқ (розияллоҳу анҳу), Умар (розияллоҳу анҳу) ва Ойша (розияллоҳу анҳо)ни яхши кўриш, уларни ҳурмат қилиш киради. Ва саҳиҳ ҳадисларда келган, Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га севимли бошқа кишиларни ҳам келтириш мумкин. Шундай қилиб, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ёқтирган зотларга нисбатан қалбимизда илиқлик ва ҳурмат туйишимиз ҳамда у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ёқтирмаган тоифаларни эса, ёмон кўришимиз керак. Яна у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га муҳаббатимиз ифодаси ўлароқ, Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ёқтирган сўзлар, феъллар, амалларни ҳам ёқтиришимиз, яхши кўришимиз мақсадга мувофиқдир.

Анас (розияллоҳу анҳу) ривоят қилган ҳадисда айтилишича, бир куни Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) тикувчилик билан шуғулланадиган, бир вақтлар ўзлари озод қилган қулларининг олдига келганларида собиқ қуллари Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни ошқовоқ билан меҳмон қилади. Уни кўрган Анас (розияллоҳу анҳу): “Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ошқовоқ еяётганларини кўрганимдан бери, мен ҳам ошқовоқни яхши кўриб қолдим”, деган (Имом Бухорий ривояти).

Ҳасан ибн Али (розияллоҳу анҳу) айтади: «Агар масжидга кирсанг, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавот айт. Чунки Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Менинг уйимни сайлгоҳ, ўз уйларингизни қабристон қилиб олманглар. Қаерда бўлсангиз ҳам, менга салавот айтаверинглар, чунки сизларнинг салавотларингиз менга етказилади”, деганлар». Бошқа бир ҳадис­да: “Жума куни менга кўп салавот айтинглар, чунки сизларнинг салавотларингиз менга кўрсатилади”, дейилади.

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га нисбатан муҳаббатнинг вужудга келишига имконият туғдирадиган ва қалбда бу севгининг ортишига сабаб бўладиган нарсалар қуйидагилар бў­либ, буларни ҳосил қилишга ҳар бир мусулмон интилиши керак:

Инсон шундай яратилган, унда ўзига нисбатан яхшилик қилганни, мурувват кўрсатганни яхши кўриш хусусияти бор. Шундан келиб чиқиб, шуни англаймиз, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ота-онамиздан ҳам кўпроқ яхшилик кўрсатдилар, яъни Аллоҳнинг изни ила бизни зулматдан нурга олиб чиқдилар, бизга фойдали ва хайрли насиҳатларни қилдилар, дину диёнатни танитдилар ҳамда зулмнинг барча турларидан огоҳ этдилар. Яна шу нарсани яхши тушунишимиз керак, агар Аллоҳ марҳамат кўрсатиб, ушбу Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни юбориш билан бизга мурувват қилмаганида эди, ҳаммамиз жаҳолат ботқоғига ботганимизча, эртага, Аллоҳ сақласин, жаҳаннамга ўтин бўлишимиз турган гап эди. Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га бизнинг номимиздан энг яхши салавотлар ва саломлар етказсин!

Пайғамбар (алайҳиссалом) ҳаёт йўллари, сийратлари, жиҳодлари, сабру бардошлари, Исломнинг олий бўлиши йўлида берган қурбонлари, чеккан жафолари, дин йўлидаги фидокорликлари ҳақида тафаккур қилишимиз керак. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг тавҳидни етказиш ва ширкни йўқотиш майдонидаги меҳнатлари ҳар қандай бошқа бир инсоннинг меҳнатидан кўра юқори, олий туриши айни ҳақиқатдир.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)даги мўминларга нисбатан тавозе ва хушмуомалалик, мунофиқ ва кофирларга нисбатан қаттиққўллик ва қатъиятлилик, алоҳида ажралиб турувчи жасорат, сахийлик, раҳмдиллик ва бошқа кўплаб юксак ахлоқий сифатлар ҳақида ҳам фикр юритиш ва булардан ўрнак олиш лозим. Меҳрибон Аллоҳ ҳам Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни юксак ахлоқ эгаси эканликларига гувоҳлик бериб, бундай дейди:

﴿وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٖ٤﴾

«Албатта, Сиз буюк хулқ узрадирсиз!» (Қалам, 4)

Бу ўринда ҳам, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Аллоҳ таоло наздида қандай мавқега эга эканларини билишимиз, аввалги ва охирги пайғамбарлар ичида энг яхшиси ва пайғамбарларнинг энг охиргиси эканларини ёдда тутишимиз керак. Шу билан бирга, Қиёмат кунида у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га бериладиган ва у билан Аллоҳ бошқа пайғамбарлардан аф­зал қилган, умматларини шафоат қилиш ҳуқуқи, у кишининг “мақоми маҳмуд” – мақталган ўринга сазовор бўлишлари, Қиёмат куни остида Одам (алайҳиссалом)дан тортиб, у кишига эргашган барча инсонлар жамланадиган “ливаул ҳамд” – ҳамд байроғини қўлларида тутишлари ва жаннат эшигини биринчи бўлиб очувчи инсон эканлари ҳамда бундан бошқа саҳиҳ хабарларда келган кўп­лаб фазилатлар соҳиби ҳам эканларини билишимиз фойдалидир.

Мусулмонлар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) муҳаббатларини устун тутганларида у кишининг шариатларига тўлиқ амал қилишди ва дунёда ҳаммадан устун бўлишди. Улар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) муҳаббатидан мол-дунё, бола-чақа, турли маъшуқалар муҳаббатини устун қўйганида, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) шариатлари ўрнига бошқа ердан чиққан шариатларга амал қилишганида ҳар жабҳада ҳаммадан орқада қола бошлади.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кўрсатмаларига тў­лиқ амал қилган мўмин ўзида қандайдир бир илоҳий кучни илғайди ва шу асосда ўзини тетик-бардам ҳис этади. Ғайратли ва шижоатли, кучли ва бақувват мўмин Аллоҳга маҳбуброқ эка­ни­ни ҳадислардан биламиз.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَة رضي الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُول اللَّه صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «الْمُؤْمِن الْقَوِيّ خَيْر وَأَحَبّ إِلَى اللَّه مِنْ الْمُؤْمِن الضَّعِيف وَفِي كُلّ خَيْر، اِحْرِصْ عَلَى مَا يَنْفَعك وَاسْتَعِنْ بِاَللَّهِ وَلَا تَعْجَز. وَإِنْ أَصَابَك شَيْء فَلَا تَقُلْ: “لَوْ أَنِّي فَعَلْت لَكَانَ كَذَا وَكَذَا وَلَكِنْ قُلْ: “قَدَّرَ اللَّه وَمَا شَاءَ فَعَلَ فَإِنَّ “لَوْ” تَفْتَح عَمَل الشَّيْطَان»

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Кучли мўмин кучсиз мўминдан кўра Аллоҳга суюклироқ. Ҳар иккисида ҳам яхшилик бор. Ўзингга фойдали бўлган нарсаларга тириш. Аллоҳдан ёрдам сўра. Ожизлик қилма. Сенга бирон мусибат етганида: “Ундай қилганимда бундай ва бундай бўлар эди”, дема. “Лекин Аллоҳ тақдир қилган ва хоҳлаган нарсасини қилди”, дегин. Чунки (афсусланиб) “агар” дейишинг шайтоннинг амалини очиб юборади”, деганлар» (Имом Муслим).

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилган бу ҳадис яхшилик фақат кучли мўминда мавжуд, деган тушунчани бартараф этади. Чунки ҳадисда таъкидланганидек, кучли ёки кучсиз имон эгасининг иккови ҳам яхши.

Шу сабабли, ўзимизга фойда берадиган нарсаларга маҳкам ёпишайлик. Чин дилдан Аллоҳ таолога меҳр қўйиб, бу эътиқодни ҳеч сусайтирмайлик. Агар бошимизга яхшилик ёки мусибат келса, севинсак ҳам, қайғурсак ҳам, зинҳор “Агар ундай қилганимда, бундай бўларди, мана бундай қилганимда бошимга бу бало келмасди...” каби сўзларни тилга олмайлик. Энг яхшиси, “Аллоҳ таолонинг тақдири шундай экан, Аллоҳ шуни хоҳлабди”, десак нур устига нурдир. Чунки яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам Аллоҳдан. Ҳар қандай ҳолда унинг тақдирига рози бўлиш – банданинг вазифаси. Шу йўл орқали ҳар хил васвасалардан қутулган бўламиз. Чунки “агар” калимаси ишлатилса, шайтони лаъиннинг барча васваса эшик­лари очилади. Лекин мўмин доимий ҳузур-ҳаловат пайтида, тақдирга рози бўлган ҳолда, афсусланиб, “шундай қилганимда”, дея савобли ишлар қилолмаганини изҳор этса, макруҳ эмас, дейилади.

Мўминларнинг имони кучли ё кучсиз бўлишидан қатъи назар, хайр-яхшилик доим улар билан биргадир. Мўмин киши доим дунё ва охиратга фойдали нарсаларни излаб топиб, уни бажариши лозим. Аммо бу ҳаракатни ёлғиз ўзи уддалай олмайди. Албатта, Аллоҳнинг ҳидояти, инояти, тавфиқи шарт. Бунинг учун ҳар жойда, ҳар вақтда Аллоҳга сиғиниш, унга илтижо қилиш банданинг асосий вазифаларидандир. Агар буни бажармаса, оқибатда муваффақиятга эришишнинг ҳеч имкони йўқ.

Ҳаётда ожизлик сезсак, у ўз камчилигимиз туфайли содир бўлади. Аллоҳга таваккул қилиш ҳар бир ишнинг унумли бўлишига олиб келади. Мўмин Аллоҳдан умидини асло узмаслиги керак. “Умидини йўқотган инсоннинг бошқа йўқотадиган нарсаси йўқ”, деган пурмаъно гап ҳар он эсда бўлиши лозим. Аллоҳ Ўзига ихлос билан таваккул қилганларни асло ёлғиз ташлаб қўймайди. У Раҳмон ва Раҳимдир. Лутфу эҳсони битмас-туганмасдир. Муваф­фақиятсизликка учраб: “Оҳ, кошки шундай қилганимда эди, бундай бўларди...” деб афсусланмаслик лозим, мақолда айтилганидай “ўтган ишга салавот”.

Кучли мўмин Аллоҳга маҳбуброқ эканми, демак, имони кучли банданинг Яратган Парвардигорига муҳаббати ҳам кучли бўлади.

ДАВОМИ БОР...

РУХСАТ СЎРАШ ОДОБИ

Изн сўрашнинг ҳам ўзига яраша одоблари бор. Бу одоблар Аллоҳ таолонинг улуғ Каломида қай тариқа баён қилинганига эътибор қаратамиз:

«Эй имон келтирганлар, ўз уйларингиздан ўзга уйларга то изн сўрамагунингизча ва эгаларига салом бермагунингизча, кирмангиз. Мана шу сизлар учун яхшидир. Зора, (бу гапдан) эслатма олсангизлар» (Нур, 27).

Бир киши Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларига киришга изн сўраб, “Кирайми?” деди. Шунда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ассалому алайкум, кирсам майлими?” деб айтишни ўргатдилар. У одам: “Ассалому алайкум, кирсам майлими?” деди ва унинг ичкарига киришига изн бердилар. Рухсат сўраш билан бирга, салом бериш ҳам ўзаро дўстлик ва муҳаббатни изҳор қилишдир.

«Бас, агар у (уй)ларда ҳеч кимни тополмасангиз, унда сизларга изн берилмагунча уларга кирмангиз. Агар сизларга “қайтингиз” дейилса, қайтиб кета­ве­ринглар. Шу сизлар учун энг тоза (йўлдир). Аллоҳ қилаётган ишларингизни билгувчидир» (Нур, 28).

Ислом одобида изн сўраш уч маротаба бўлиб, биринчисида ичкаридаги одам эшитади, иккинчисида ўзларини тузатиб оладилар ва учинчисида эса киришга рухсат берадилар ёки қайтарадилар. Агар ичкаридан сизга ҳеч ким жавоб бермаса, у ерга кирмаслигингиз лозим бўлади.

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لِيَسۡتَ‍ٔۡذِنكُمُ ٱلَّذِينَ مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُكُمۡ وَٱلَّذِينَ لَمۡ يَبۡلُغُواْ ٱلۡحُلُمَ مِنكُمۡ ثَلَٰثَ مَرَّٰتٖۚ مِّن قَبۡلِ صَلَوٰةِ ٱلۡفَجۡرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ ٱلظَّهِيرَةِ وَمِنۢ بَعۡدِ صَلَوٰةِ ٱلۡعِشَآءِۚ ثَلَٰثُ عَوۡرَٰتٖ لَّكُمۡۚ لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ وَلَا عَلَيۡهِمۡ جُنَاحُۢ بَعۡدَهُنَّۚ طَوَّٰفُونَ عَلَيۡكُم بَعۡضُكُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖۚ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمُ ٱلۡأٓيَٰتِۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٞ٥٨

«Эй имон келтирганлар! Қўл остингиздаги (қул ва чўри)ларингиз ҳамда балоғатга етмаган (фарзанд)ларингиз уч марта (ҳузурингизга киришда) сизлардан изн сўрасинлар – бомдод намозидан илгари, пешин вақтида (иссиқдан) кийимларингизни ташлаган пайтингизда ва хуфтон намозидан кейин. (Бу) уч (вақт) сизларнинг авратларингиз (очиқ бўлиши мумкин бўлган вақтлар)дир. Улар ўша (вақтлар)дан сўнг (изн сўрамай кирсалар) сизларга ҳам, уларга ҳам гуноҳ йўқдир. (Чунки) улар сизларга, бирингиз бирингизга келиб-кетиб турувчидирсиз. Аллоҳ оятларини сизларга мана шундай баён қилур. Аллоҳ билим ва ҳикмат соҳибидир»  (Нур, 58).

وَإِذَا بَلَغَ ٱلۡأَطۡفَٰلُ مِنكُمُ ٱلۡحُلُمَ فَلۡيَسۡتَ‍ٔۡذِنُواْ كَمَا ٱسۡتَ‍ٔۡذَنَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡۚ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمۡ ءَايَٰتِهِۦۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٞ٥٩

«Қачонки, гўдакларингиз балоғатга етса, бас, улар ҳам худди ўзларидан олдинги (балоғатга етган)лар каби изн сўрасинлар! Аллоҳ Ўз оятларини сизларга мана шундай баён қилур. Аллоҳ билим ва ҳикмат с­ҳибидир» (Нур, 59).

Ушбу оятларда, Аллоҳ таоло амрига биноан, фарзандлар ва хонадон хизматкорлари ўз ота-оналари ва уй соҳибларидан айтиб ўтилган уч пайтда изн сўраб кириши лозимлиги баён этилмоқда.

Биринчиси, бомдод намозидан аввал, чунки бу вақтда кишилар ўринларида ором олаётган бўладилар.

Иккинчиси, туш пайти. Бу вақтда ҳам кишилар аксарият ҳолларда ўз аҳли билан биргаликда дам олаётган пайт бўлади.

Учинчиси, хуфтон намозидан сўнг. Ушбу вақт тун маҳали бўлиб, дам олиш ёки ётиш пайтидир.

Бу уч пайтда катталар ёки хонадон эгалари ҳузурига кириш учун изн сўраш шариатимиз қоидасига мувофиқ шарт қилинди. Мазкур вақтларда эр ёки хотин ёш фарзандларидан холи бўлиб, хос бир ҳолатда бўлиши табиийдир. Агар ёш болалар балоғат ёшига етсалар, бу уч вақтдан ташқари пайтларда ҳам изн сўраш лозим бўлади.

Фарзандларнинг тарбияли, чиройли хулқ эгалари ва етук инсонлар бўлишларида Ислом дини таълимоти нақадар аҳамиятли экани Қуръон оятларида яққол кўриниб турибди.

Изн сўрашнинг ҳам ўз одоблари бўлиб, улар қуйидагилардир:

Аввал салом бериб, сўнг изн сўраш

Абу Довуд ривоят қилади. Омир қабиласидан бир киши Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) уйда бўлган вақтларида изн сўради ва: “Кирсам майлими?” деди.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) хизматчига: “Чиқиб, унга изн сўрашни ўргатгин, “Ассалому алайкум, кирсам майлими?” деб айтсин”, дедилар. Шунда у бу сўзни эшитиб, “Ассалому алайкум, кирсам майлими?” деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) унга рухсат бердилар ва у кирди.

Исмини, сифатини ёки кимлигини билдириш

Имом Бухорий ва Имом Муслимнинг “Саҳиҳ” китобларининг “Исро” ҳадисида келтирилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сўнгра Жаброил (алайҳиссалом) дунё осмонига кўтарилди ва эшикни тақиллатди. Шунда:

• Ким? – дейилди.
• Жаброил (алайҳиссалом), – деди.
• Ёнингдаги ким?
• Муҳаммад (алайҳиссалом).

Сўнгра мен билан иккинчи, учинчи осмонга ва бошқаларига кўтарилди. Ҳар бир осмон эшигида “Ким?” дейилди. “Жаброил (алайҳиссалом)”, дедилар».

Имом Бухорий ва Имом Муслимнинг “Саҳиҳ” китобларида Абу Мусодан ривоят қилинади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) боғнинг қудуғида ўтирганларида, Абу Бакр (розияллоҳу анҳу) келиб изн сўради. Абу Мусо:

– Ким? – деди.

– Абу Бакр (розияллоҳу анҳу).

Сўнг ҳазрат Умар келди, изн сўради.

– Ким? – деди Абу Мусо.

– Умар, – деди.

Сўнгра Усмон ҳам шундай қилди.

Демак, бировнинг эшигига борган одам аввало ўзини таништириши лозим бўлар экан. Шу ўринда баъзи кишиларнинг хаттиҳаракатлари ёдга тушади. Айниқса, айрим ёшлар телефон орқали бошқаларни безовта қилиб, ўзининг кимлигини билдирмасдан, турли кераксиз гапларни сўзлаши учраб туради.

Муборак Рамазон ойида ҳам ёш болалар ва ўсмирлар бемаҳалда эшикларни тақиллатиб, одамларни безовта қилиб “Рамазон” айтиб юришади. Бу одат ҳам динимиз кўрсатмаларига мувофиқ келмайди, чунки мўътабар манбаларимизда бу ҳақда бирор-бир маълумот йўқ.

Кези келганида “Рамазон” айтиш тарихига назар соладиган бўлсак, аждодларимиз азалдан улуғ ой Рамазонни жуда катта хурсандчилик билан қарши олишган. Ҳаттоки ёшлар бу қувончларини оҳангга солиб куйлашган, шодликларини бошқаларга ҳам етказиб, бир-бирларини қутлашган. Бундай улуғ хушхабарни олиб келганларни янада хушнуд қилиш учун саховатли ота-боболаримиз ширинликлар билан сийлаганлар. Кўриниб турибди, “Рамазон” айтиб бемаҳалда одамлар безовта қилинмаган ёки бирон нарса тама қилиш мақсад этилмаган. Шу боис фарзандларимизга бу одатни ҳам тўғри  маънода тушунтиришимиз лозим.

Уч марта изн сўраш

فِي الصَّحِيحَيْنِ عَنْ أَبِي مُوسَى الْأَشْعَرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “الْإِسْتِئْذَانُ ثَلاَثٌ فَإِنْ أُذِنَ لَكَ وَإِلاَّ فَارْجِعْ”

Имом Бухорий ва Имом Муслимнинг “Саҳиҳ” китобларида Абу Мусо Ашъарийдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Изн сўраш уч мартадир. Агар сенга изн берилса, киргин, изн берилмаса, бас, қайтгин”, дедилар.

Биринчи марта изн сўраш билан иккинчисининг орасида тўрт ракаат намоз ўқиш муддатича кутиш мустаҳабдир. Чунки хонадон соҳиби намозда ёки зарур иш билан банд бўлиши мумкин. Шу боис бир неча дақиқа кутиш афзалдир. Учинчи бор изн сўралганидан сўнг ҳам жавоб бўлмаса, қайтиб кетиш лозим экан. Шундай ҳолларда баъзилар эшикни ўзлари очиб киришлари динимиз қоидаларига зиддир.

Эшикни оҳиста тақиллатиш

Хусусан, ота-она, устоз ёки бирор аҳли уламо ёки фазилат соҳибининг хонадонига ташриф қилинадиган бўлса, янада тавозеъ ва одоб билан эшикни оҳиста тақиллатиш зарур. Бу борада саҳобалар ва салаф уламоларимиз одоблари қай даражада юксак эканига эътибор берамиз: 

رَوَى الْبُخَارِيُّ فِي (الْأَدَبِ الْمُفْرَدِ) عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ أَبْوَابَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَانَتْ تُقْرَعُ بِالْأَصَابِعِ”

Имом Бухорий “Ал-адаб ал-муфрад” асарида Анасдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. “Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) эшикларини бармоқлар билан тақиллатишарди”.

Салафлар улуғларнинг эшикларини тирноқлари билан тақиллатардилар. Бу эҳтиром ва одобнинг юқори чўққисидир. Аммо уй эгаси эшикдан узоқроқда экани эҳтимоли бўлса, бундай вазиятда эшитиладиган тарзда тақиллатилади. Бугунги ҳолатларда, яъни эшикда қўнғироқ чалувчи мослама бўлса, ундан фойдаланганда ҳам узоқ муддат босиб турмаслик ёки кетма-кет, қайта-қайта, тез-тез босавермаган маъқул. Чунки изн сўровчининг эшикни енгил, латиф тақиллатиши унинг лутфу одоби, хулқи ва гўзал муомаласидан далолатдир.

Изн сўраш пайтида эшикка терс туриш

Мабодо эшикни аёл киши очадиган бўлса, бегона кишига кўзи тушмаслиги ва уни хижолат қилмаслик мақсадида изн сўраш одобидаги ушбу қоидага риоя қилиш талаб этилади. Изн сўраш баробарида назар солишда эҳтиёткор бўлиш шарт. Буни Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) саҳобаларига таъкидлаб: “Албатта, изн сўраш кўзни (жоиз қарашдан) сақлаш учундир”, дедилар. Яъни, эшик тақиллатиб рухсат сўралганида, назарни олиб қочишнинг бошқа иложи йўқ. Шу сабабдан эшикка терс ёки ён билан туриш жоиздир.

Имом Табароний Абдуллоҳ ибн Басардан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Уйга келишда эшикнинг қаршисида турманглар, эшикнинг ёнида туриб изн сўранглар. Агар изн берилса киринглар, рухсат берилмаса, қайтинглар”, деганлар.

رَوَى أَبُو دَاوُدَ: “ كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إذَا أَتَى بَابَ قَوْمٍ لَمْ يَسْتَقْبَلِ الْبَابَ مِنْ تِلْقَاءِ وَجْهِهِ وَلَكِنْ مِنْ رُكْنِهِ الْأَيْمَنِ أَوِ الْأَيْسَرِ وَيَقُولُ: السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ،  السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ

Абу Довуд ривоят қилади. «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) одамлар эшигига келганларида юзлари билан эшикка юзланмасдилар, ўнг ёки чап ёнларини эшикка қилардилар ва: “Ассалому алайкум”, “Ассалому алайкум”, дердилар».

Уй эгаси “қайт” деса, қайтиш

Аллоҳ таоло бундай дейди:

«...Бас, агар у (уй)ларда ҳеч кимни топмасангиз, унда то сизларга изн берилмагунча уларга кирмангиз! Агар сизларга “қайтингиз” дейилса, қайтиб кетаверинглар! Шу сизлар учун энг тоза (йўлдир). Аллоҳ қилаётган ишларингизни билувчидир» (Нур, 28).

Рухсат сўровчи кишига хонадон эгалари монелик билдирганида, дарҳол орқага қайтиши лозимлиги баён этилмоқда. Чунки хонадондаги айни муҳит ва вазият шуни тақозо қилаётгани учун шундай жавоб бўлди. Шу боис келган киши кириш учун бирор баҳона топишга ҳаракат қилмай, орқага қайтиши шарт. Чунки Аллоҳнинг буйруғи юқоридаги ояти каримада шунга далолат этмоқда.

Қатода айтади: Бир муҳожир: “Бутун умрим бўйи бу оятдаги ҳолатни қидирдим. Аммо бундай вазиятга тушмадим. Бир вақтлари келиб, баъзи биродарларимдан рухсат сўрадим. Улар “қайт” дедилар. Бас, мен хурсанд бўлган ҳолимда (яъни ўша оятга амал қилганимдан) ортимга қайтдим”, деди.

Бу Ислом динимиздаги “изн сўраш” одобларининг энг муҳим қоидалардандир. Фарзандларимиз шу фазилатларга эга бўлиб тарбия топар экан, албатта бугун, эртага ва то қиёматга қадар давом этажак наслу насабимиздан яна уламолар, фозиллар ва ўз илму маърифатларининг манфаатлари ила жаҳонни ҳайратга соладиган машҳур инсонлар етишиб чиқади, иншааллоҳ. Буюк ва Улуғ, Қодир Раббимиздан барчамиз илтижолар қилиб, бу йўлда олиб бораётган ишларимизда шижоат ва баракотлар тилаймиз.

МАЖЛИС ОДОБИ

Бу ерда мажлис сўзи кенг маънода ишлатилади. Икки кишининг ўзаро суҳбати ҳам, кўп кишиларнинг машварати ҳам мажлис сўзи билан ифодаланган. Унинг  одобларини қисмларга бўлиб баён қиламиз.

Учрашганида қўл бериб кўришиш

رَوَى ابْنُ السُّنِّي وَأَبُو دَاوُدَ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ:” إِذَا الْتَقَى الْمُسْلِمَانِ فَتَصَافَحَا وَحَمِدَا اللهَ تَعَالَى واسْتَغْفَرَا غَفَرَ اللهُ لَهُمَا”

Ибн Сунний ва Абу Довуд ривоят қилади, Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Икки мусулмон киши учрашиб, қўл бериб кўришса ва Аллоҳга ҳамд, истиғфор айтса, уларни Аллоҳ таоло мағфират қилади”, дедилар.

فِي الْمُوَطَّأِ لِلْإمَامِ مَالكٍ عَنْ عَطَاءٍ الْخُرَسَانِي قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: تَصَافَحُوا يَذْهَبِ الْغِلُّ (الْحِقْدُ)، وَتَهَادَوْا تَحَابُّوا وَتَذْهَبِ الشَّحْنَاءُ

Имом Молик “Муватто” асарида Ато Хуросонийдан ривоят қилади, Расулуллоҳ  (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ўзаро қўл бериб кўришинглар – нафратланиш йўқолади, ўзаро ҳадя беринглар – муҳаббатли бўласизлар ва гина-кудурат кетади” .

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ушбу ҳадис орқали икки киши учрашганида, аввало қандай кўришиш лозимлиги ҳақида таълим бердилар. Ҳадисга мувофиқ бир-бирига қўл бериб кўришиш тавсия қи­линган. Асрлардан буён маънавияти Ислом таълимоти билан йўғрилган халқимиз кўришиш одобини юксак даражада адо этиб келди. Афсус, бугунги айрим ёшлар, баъзан катталар ўртасида ҳам ажабтовур бош тўқиштириш ва шу каби ғайриоддий кўришишлар пайдо бўлди. Фарзандлар одоблар сардори бўлган саломлашишда ўзликларини унутиши – бу жуда аянчли ҳол. Ёшларимизга бундай кўришиш миллий ва диний урф-одатга тўғри келмаслигини тушунтириб, уни буткул тарк этишларига эришмоғимиз зарур.

Уй эгаси кўрсатган жойга ўтириш

Хонадон соҳиби меҳмонни қаерга ўтқазишни режалаштирган бўлади, шунинг учун бу иш мезбон ихтиёрига ҳавола этилади. Бир ҳадисда: “Уй соҳиби уйдаги нарсаларни билувчидир”, дейилган.

Аллоҳ таборака ва таолонинг қуйидаги оятини яна эслашга тўғри келади:

«...Бас, агар у (уй)ларда ҳеч кимни топмасангиз, унда то сизларга изн берилмагунча уларга кирмангиз! ...» (Нур, 28).

Ояти мубийндан маълум бўлмоқда, меҳмон ҳар нарсада мезбоннинг ишорасига тобе, яъни у нафақат ўтириш жойида, балки барча ҳолатда ҳам уй соҳибига бўйсуниши лозим. Сўнгра дастурхонга қўйилган овқатни яхши кайфият билан тановул қилиш ва ўз ўрнида овқатни мақташ ҳам лозим. Бу борада яна бир ҳадисда: “Ким бир қавмнинг уйига кирса, бас, кўрсатилган жойга ўтирсин, чунки қавм ўз ҳовлисининг айбини билувчироқ”, дейилган.

Ҳатто меҳмондорчиликдан қайтиш вақтини ҳам уй эгасининг ҳолати ва кайфиятига қараб белгилаш керак.

Ўртада эмас, кишилар қаторида ўтириш

Бу ҳам муҳим одоб саналади. Бир даврага қўшилган киши, агар ўртада ўтирса, баъзиларга орқа ўгириб қолади. Уларга ноқулайлик туғилиши ёки озор бериш эҳтимоли борлиги учун бундан қайтарилган. Қуйидаги ҳадиси шариф шу ҳақида:

رَوَى التِّرْمِذِيُّ عَنْ أَبِي مِجْلَزٍ: “ أَنَّ رَجُلًا قَعَدَ وَسَطَ حَلْقَةٍ، فَقَالَ حُذَيْفَةُ: مَلْعُونٌ عَلَى لِسَانِ مُحَمَّدٍ أو لعن الله علَى لسان محمّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَنْ قَعَدََ وَسَطَ الْحَلْقَةِ”

Имом Термизий Аби Мижлаздан ривоят қилади:

«Бир киши ҳалқанинг ўртасига ўтирди. Шунда Ҳузайфа: “Ҳалқа ўртасига ўтирган кишини Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) лаънатлаганлар”, деди».

Ушбу мажлисда кенг жой бўлгани назарда тутилган. Аммо тор жойдаги мажлисда одамлар ўртага ўтиришга мажбур бўлса, бундай вазиятда ҳеч бир зарар йўқ. Имконият ўта чегараланган ҳолатларда тақиқланган ўринда ўтиришга ҳам баъзи масалаларда рухсат этилган. Чунки динимиз енгиллик ва қулайликка буюриб, мусулмонларга оғирликни раво кўрмайди. Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

هُوَ ٱجۡتَبَىٰكُمۡ وَمَا جَعَلَ عَلَيۡكُمۡ فِي ٱلدِّينِ مِنۡ حَرَجٖۚ

«...Сизларни (шу дин учун) У танлади ва динда сизларга бирор ҳараж (қийинчилик) қилмади...» (Ҳаж, 78).

Зарурат бўлса, икки киши орасига изн сўраб ўтириш мумкин. Амр ибн Шуайбдан ривоят қилинган ҳадиси шарифда: “Икки киши орасини изнсиз ажратиш ҳалол эмас”, дейилган.

Кейин келган охирига ўтиради

Жобир ибн Самурадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади: “Биз суҳбат пайтида Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларига келганимизда охирги жойга ўтирардик” (Абу Довуд ва Имом Термизий ривояти).

Бу жойда оддий одам келганлигига ишора қилинган. Аммо мажлис давомида аҳли илм ёки мартабаси улуғ кишилар келадиган бўлса, бундай пайтда ҳозир бўлганлар ёки уй соҳиби уларни муносиб ўринга ўтқизишида зарар йўқ. Чунки бу одат Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Инсонларни ўз ўрнига ўтқизинглар”, деган ҳадисларига мувофиқ бўлади.

Юқорида Абдул Қайс элчилари Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларига келганида қандай олқишлаганлари ва бағрикенглик қилганлари, уларнинг бошлиғи Мунзир ибн Оизга илтифот қилиб ўнг томонларига ўтқизганлари ҳақида ҳам айтиб ўтилди.

Бошқалар ҳузурида сирлашмаслик

Абдуллоҳ ибн Масъуддан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади:

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Агар уч киши бўлсангиз, икки киши учинчи одам олдида шивирлашмасин, уни хафа қилади” (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).

Чунки учинчи киши суҳбат мавзуидан гумон қилиши ёки унга бефарқ бўлганларидан хафа бўлиши мумкин. Оқибатда сирлашган, шивирлашганлар бир кишининг қалбига озор етишига сабабчи бўлади. Аммо икки кишини ёки ундан кўпини суҳбатдан четда қолдириб, икки киши сирлашса бўлади.

Ким ташқарига чиқиб қайтса, ўз ўрнига
ўтириши мумкин

رَوَى مُسْلِمٌ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ:“ إذَا قَامَ أَحَدُكُمْ مِنْ مَجْلِسِهِ ثُمَّ رَجَعَ إلَيْهِ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ”

Имом Муслим Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сизлардан бирингиз ўрнидан туриб (кетиб), сўнг ўрнига қайтса, бас, у бунга ҳақлидир”, дедилар.

Мажлисдан чиқишга изн сўраш

رَوَى الشَّيْخَانُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ:“ إِنَّمَا جُعِلَ الْإِسْتِئْذَانُ مِنْ أَجْلِ الْبَصَرِ”

Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоятларида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Албатта, кўз сабабли изн сўраш жорий этилди”, деганлар.

Мазкур жойда зикр этилган изн сўраш маъносида ташриф буюрган киши кетишга чоғланганида хонадон соҳибидан изн сўраши ҳам назарда тутилган. Чунки меҳмон чиқиб кетишида ҳам кўзи ножоиз жойларга тушиб, уй соҳибалари бўлмиш аёлларни хижолат қилмаслиги учун ушбу ҳадиси муборак ворид бўлган.

Шу тариқа Исломнинг улкан одоб ва маданиятлари билан қалблари, турмушлари зийнатланган аждодларимиз ўз ҳаётлари давомида бирор-бир ҳолатда бировнинг ҳақига хиёнат қилишни тасаввурларига ҳам сиғдиролмаганлар. Надоматлар билан тилга олишга мажбурмиз, кейинги пайтларда одобсиз, нопок кимсаларнинг ножоиз хатти-ҳаракатлари сабаб покиза аёллар ёмонотлиқ бўлиб, яхши оилалар ажрашиб, бегуноҳ фарзандлар етимликка маҳкум бўлмоқдалар. Бу каби воқеалар, афсус, ён атрофимизда, қўни-қўшниларимизда, қариндошу таниш-билишларимиз оилаларида содир бўлмоқда. Барча қабиҳликлар улуғ одобу ахлоқларни менсимасликдан, амал қилмасликдан келиб чиқади. Энг ачинарлиси, “Қуш инида кўрганини қилади” деганларидек, фарзандлари ҳам ота-оналаридан бу иллатлар борасида андоза олмоқдалар.

Шунинг учун муҳтарам мураббийлар бор кучлари ила келажак авлодларнинг одобларини юксак ва ахлоқларини гўзал, қалбларини мунаввар этиб тарбия қилишлари ҳамиша долзарб вазифадир. Чунки юртимиз келажаги  янада буюк, ҳаётимиз бунданда фаровон бўлиши илму маърифатли, маънавияти юксак ёшларимизга боғлиқ.

Мажлиснинг каффорат дуосини ўқиш

Абу Бараза (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади.

كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إذَا أَرَادَ أَنْ يَقُومَ مِنَ الْمَجْلِسِ قَالَ: سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ اَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبُ إلَيْكَ” ، فَقَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنَّكَ لَتَقُولُ قَوْلًا مَا كُنْتَ تَقُولُهُ فِيمَا مَضَى؟ قَالَ: ذَلِكَ كَفَّارَةٌ لِمَا يَكُونُ فِي الْمَجْلِسِ”

«Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мажлисдан туришни хоҳлаганларида: “Субҳанакаллоҳумма ва биҳамдика ашҳаду анла илаҳа илла анта астағфирука ва атубу илайка”, дедилар».

(Маъноси: “Парвардигорим, сенга тасбеҳ ва ҳамд айтаман, сендан бошқа илоҳ йўқ, сенга истиғфор айтаман ва сенга тавба қиламан”.)

 Бир киши: “Ё Аллоҳнинг Расули, сиз бу сўзни ҳеч айтмаган эдингиз, нега айтдингиз?” деди.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Бу мажлисда бўлган нарсага каффорат бўлади”, дедилар.

Киши бир жойга борганида инсонийлик боис бирор ножўя сўз гапириб қўйиши, билмаган ҳолда ўтирганлардан бирининг дилига озор бериб қўйиши ёки меҳмондорчилик одобларидан четга чиқиши мумкин. Бундан ташқари, шайтони лаъин турли гумону хаёлларни қалбга келтириб, васваса қилиб, ўтирганлар ёки уй эгаси ҳақида бўлар-бўлмас гумонларга бориш эҳтимолдан холи эмас. Баъзилар бор, хонадонга кириши билан ҳар томонга аланглаб, не бир ўйларга бормайдилар: “Бунча нарсани қаердан топди экан?”, “Дастурхонини тузукроқ қилса бўлмасмиди?”, “Таомининг мазаси йўқ” қабилидаги ўй-гумонларда бўлади. Бу жуда ёмон одат саналади. Ана шундай хатоларни ювиш мақсадида, жойидан қўзғалаётганида ушбу каффорат дуоси ўқилади.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

СЎЗЛАШИШ ОДОБИ:

Соф адабий тилда сўзлашиш;

Оҳиста сўзлаш;

Фасоҳатли сўзлашда такаллуфдан сақланиш;

Инсонларнинг ақлига қараб сўзлаш;

Малол ва халал бермайдиган сўзларни гапириш;

Сўзловчига эътиборли бўлиш;

Эркин муомалада бўлиш;

Мулойимлик;

Табассум фазилати.

Мусулмон инсон доимо эзгуликка интилиб яшайди. Бу нарса унинг бутун вужудини, ҳатто ҳис-туйғуларини ҳам қамраб олган. Бир ишни қилмоқчи бўлса, аввал унинг ортидан келадиган савоб ва манфаатларни чуқур ўйлаб кўради. Ўзича таҳлил қилиб ечим топгандай бўлади. У шундай эзгу мақсадлар ила кун кечиради. Аммо доимо инсоннинг айтгани ёки ўйлаган нарсаси рўёбга чиқавермайди. Аксинча, ишлар салбий натижа билан якун топиши ҳам мумкин. Хўш, ана шу пайт у нима қилади? Кимдан ёрдам сўрайди, айниқса ёрдам берадиган бир яқини бўлмаса? Жавоби эса битта – ана шу пайт унинг иймони, Аллоҳга бўлган ишончи энг асосий ёрдамчи бўлади. Чунки мўмин банда Аллоҳга иймон келтириш билан бирга қазойи-қадарга, яъни, яхшилик ҳам ёмонлик ҳам Аллоҳдан эканлигига иймон келтирган. Бу иймон эса – ҳар қандай вазиятда ҳам Аллоҳнинг тақдиридан қочиб қутулишнинг иложи йўқлигини ва фақат Аллоҳнинг ёзгани бўлишини тасдиқлайди. Гоҳида эса шундай вазият рўй берадики инсон фақатгина кузатувчи вазифасини бажаради, кутишдан бошқа чораси қолмайди. Бундай вазиятда сабабларни қилади ва натижасини Аллоҳга топширади. Яхшиликни сўраб дуо қилади. Ҳозирги вабо тарқалгандаги вазият ҳам ана шундай ҳолатдир.

Бундай ҳолатлар ижобий якун топиши учун барчамиз қайғуришимиз ва Аллоҳга илтижо қилишимиз лозим. Бу борада давлат раҳбарлари ва тегишли ташкилотлар бу ҳолатдан халос бўлиш ва тезроқ бартараф этиш учун қўлларидан келган барча чораларни кўряптилар. Бундай вазиятда бизнинг вазифамиз нимадан иборат?. Қандай ишларни амалга оширишимиз керак, нималарни қилмаслигимиз лозим?

Энг аввало қаерда бўлсак ҳам шахсий гигиенага қатъий амал қилишимиз даркор. Чунки, Расуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Поклик иймондан” деганлар. Касалликлар ушбу ҳадисга риоя қилмаслигимиз сабабли келиб чиқмоқда. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Уйқудан уйғонганда”, “Қазои ҳожатдан чиққанда”, “Овқатдан олдин ва кейин икки қўлини ювишга” буюрганлар. Демак, ҳадисларга амал қилишни кучайтиришимиз даркор.

Ўта зарурациз уйдан ташқарига чиқмаслик керак: бу чеклов динимизда ҳам, қонунчилигимизда ҳам мавжуд. Зеро, инсоннинг саломатлиги ҳамма нарсадан устун. Демак, ташқарига чиқмай бошқалар билан ўзаро алоқани чекласак, аввало ўзимиз, қолаверса оила аъзоларимизни ҳам бу хавфдан асраган бўламиз. Уйда тўпланиб қолган юмушларни бажариш лозим. Чунки эркакларнинг кундузги асосий вақтлари уйдан ташқарида ўтганлиги сабабли уйдаги ишларни бажаришга бўш вақтлари бўлавермайди. Ҳозир баҳор ойи бўлганлиги учун, ерларни чопиш, ариқлар олиш, кўчат ўтказиш, дарахт ва токларни кесиш каби ишлар билан шуғулланиш вақтидир. Айниқса, оила-аъзолари билан кўпроқ бирга бўлиб, янада ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш мумкин. Фарзандлар таълим-тарбия ва одоб-ахлоқига кўпроқ эътибор қаратишга имконият туғилади. Уларга ўз билимларини бериб, кўпроқ китоб ўқишлари, билмаганларини ўрганишларига кўмакчи бўлинади. Иш билан доим машғул бўлиб китоб ўқишга вақт топа олмаётганларга мутолаа учун шароит мавжуд. Бу борада оила-аъзолари билан Қуръони карим тиловати, ҳадиси шарифлар мутолааси, истиғфор ва салавотлар айтиб юртимиз ва оиламиз тинчлиги учун дуолар қилишимиз зарур. Айниқса, рамазондан олдинги Шаъбон ойида кўпроқ руҳимизни поклаб, нафл ибодатларни қилиб, рамазонга баданимизни янада чиниқтириб кириб боришимиз даркор. Қорилар эса Қуръони каримни яна бир кўздан кечириб, такрорлаб олишларига шароит бор. Зеро, рамазон яқин, ҳадемай кириб келади.

Бу тожсимон вирус бизларни янада бирлаштириб, ҳаётда олға интилиш, қийинчиликларга сабр қилиш, энг асосийси Аллоҳга бўлган иймонимизни янада мустаҳкамлаши ва ҳар қандай ҳолатда ҳам умидни узмасликка, курашишга чорласа не ажаб. Бундан ваҳимага тушмасдан олдинга интилиб яшашимиз даркор. Зеро, ҳар бир қийинчилик ортида енгиллик туради. Аслида биз қўрқаётган бу вабо кўп неъматларга шукр қилиш, ҳамма нарсадан ҳикмат излаш, бор имкониятимиздан фойдаланиб, ҳаётда кўпроқ эзгулик қилиш ва танадаги жон маълум бир лаҳзалик омонат эканини бизларга таълим берса ҳеч муболаға бўлмайди.

Келаётган қутлуғ рамазон хонадонларимизга тинчлик-хотиржамлик ва файз-барака олиб келсин. Масжид, илм даргоҳларимиз яна очилиб, рамазоннинг файзига файз қўшсин. Соғлиғимиз учун қайғураётган масъулларни Аллоҳ Ўз ҳифзу ҳимоясида асрасин. Сиз ҳамма учун керакциз азиз қадрдоним. Шундай экан уйда қолинг, юқоридаги кўрсатмаларга амал қилинг. Зеро, сабаб биздан, натижа эса Яратган Роббимиздандир.

Юсуфхон ШОДИЙEВ
Ҳидоя ўрта махсус ислом билим юрти ўқитувчиси