Барчамиз орзиқиб кутувчи муқаддас Рамазон ойи эзгулик, меҳр-мурувват, хайр-саховат, диёнат айёми саналади. Бугунги кунда кузатилаётган синовли вазият Рамазон ойида ҳам ўзига хос ёндашувни талаб этмоқда.

ЎзА мухбири Ўзбекистон мусулмонлари идораси раисининг биринчи ўринбосари Ҳомиджон ИШМАТБЕКОВ билан шу ҳақда суҳбатлашди.

– Дастлаб, Рамазон ойи қачон бошланиши ҳақида тўхталиб ўтсангиз.

– Бисмиллаҳир роҳманир роҳим. Рамазони шариф ойи ҳадиси шарифга биноан ҳилолнинг кўриниши билан бошланади. Шу кунларда Ўзбекистон мусулмонлари идораси Рамазон ойи ҳилолининг кўриниши қайси кунга тўғри келишини аниқлаш борасида зарур чора-тадбирларни амалга оширмоқда. Жумладан, бу борада Абу Райҳон Беруний номидаги Астрономия институти мутахассислари билан ҳамкорлик қилинмоқда. Қолаверса, хорижий ва қўшни давлатлар диний идораларининг ушбу масала юзасидан фикрлари ўрганилмоқда. Хусусан, қўшни Қозоғистон ва Қирғизистон Республикалари диний идоралари масъуллари билан айнан шу масалада видеомулоқот ташкил қилдик. Иншааллоҳ, яқин кунларда 2020 йилги Рамазон ойининг қайси куни бошланиши эълон қилинади.

– Маълумки, ёшу қари рўза тутишни ният қилади. Карантин пайтида эса иммунитетни тушириб юбормаслик, тез-тез қўлни ювиб, баъзан оғиз чайиб туриш кераклиги ҳақида айтилмоқда. Бундай вазиятларда тавсиялар, айнан карантин билан боғлиқ шароитда рўза тута олмаган кишилар нима қилади?

– Аллоҳ таоло бандага унинг тоқати етмайдиган нарсаларни юкламайди. Рўза ибодатида ҳам худди шундай енгилликлар мавжуддир. Аллоҳ таоло рўза тутишга қуввати етмайдиган тоифадаги инсонларга рўза тутмасликка рухсат берган. Улар – рўза тутишга ярамайдиган қариялар, сурункали касаллар, соғайиши умид қилинмайдиган касаллар. Бу тоифадагилар ҳар бир кун учун фидя тўлайдилар. Мазкур тоифадан ташқари, ҳомиладор ва эмизикли аёллар агар рўза тутиш ўзи ва боласига зарар бўлса, шунингдек, мусофирлар шу кунларда тутмаслиги мумкин. Бу тоифадагилар кейинчалик кунига кун рўзанинг қазосини тутиб берадилар.

Ҳозирги кунда бутун дунёни қамраб олган коронавирус пандемияси сабабли рўза тутишда қуйидаги маълумотларни тақдим этамиз. Буни Миср фатво ҳайъати ижтимоий тармоқлардаги саҳифаларида эълон қилди.

Коронавирус касалига чалинмаган, рўза тутиш шартлари тўлиқ топилган соғлом кишилар рўза тутишлари фарздир. Чунки рўза айримлар ўйлаганидек иммунитетни камайтирмайди, аксинча, иммунитетни кучайтиради.

Вирусни юқтирган беморларга келсак, агар (диёнатли, адолатли, бу борада чуқур билимга эга) шифокорлар рўза бу беморларга зарар қилади, десалар, бу ҳолатда бемор ўзининг ҳаётини сақлаб қолиш учун шифокор буйруғига бўйсуниши лозим бўлади. Чунки бундай ҳолатда инсон ҳаётини сақлаб қолиш рўзадан муқаддам туради.

Вирусга чалинмаслик учун тавсия қилинаётган “тез-тез қўлни совунлаб ювиш, антисептик воситалар билан қўлларни тозалаш кераклиги” рўзага таъсири йўқ, яъни бу ишлар билан рўза очилмайди. Оғизни чайиб туриш эса агар сув оғиз ичига ўтиб кетмаса, у ҳам рўзани очмайди.

– Халқимиз саховатли, айниқса, рўза кунларида эҳсон қилгиси келади. Бу йилги закот, фитр ва фидя садақалари миқдори аниқми?

– Ўзбекистон мусулмонлари идораси Фатво ҳайъати 1 грамм тиллонинг бугунги кундаги ўртача нархи 250 минг сўм эканини эътиборга олиб, милодий 2020 йил (ҳижрий 1441 йил) учун ЗАКОТ нисобини (85 грамм тилло) 21 миллион 250 минг сўм деб белгилади. Мазкур қийматнинг қирқдан бири (1/40), яъни 531 минг 250 сўмга тенг бўлади.

Шунга кўра, зарурий эҳтиёжидан ташқари бир йил давомида 21 миллион 250 минг сўмдан ортиқ маблағга эга бўлган киши, жами маблағининг қирқдан бирини закот сифатида камбағал ва фақирларга беради.

Фитр миқдорига келсак, маълумки, фитр садақаси Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларига биноан тўрт нарсадан чиқарилади. Улар буғдойдан ярим соъ ёки арпадан бир соъ, ёхуд майиздан ярим соъ, хурмодан бир соъдир. Бир соъ тақрибан (≈) 4 килограммдир. Айни пайтда, мазкур нарсаларнинг нархлари ўрганилмоқда. Тез кунда сўмдаги миқдори баён қилинади.

Фидя миқдори ҳақида тўхталадиган бўлсак, унинг миқдори бир мискиннинг бир кунлик озиқ-овқати баробарида бўлиб, унинг сўмдаги қиймати фитр миқдори аниқ бўлиши билан маълум бўлади.

– Рамазон эҳсонини хайрия марказларига бериш ҳақида айтилмоқда. Бунинг тартиби қандай бўлади. Тақсимоти қанақа бўлади? Кимларга берилади, алоҳида йиғиладими?

– Закот – Исломнинг бешта асосий устунларидан учинчисидир. Мол-мулки шариат белгилаб қўйган маълум миқдорга, яъни нисобга етган мусулмон киши ҳижрий-қамарий бир йил ўтиши билан аслий ҳожатларидан ортиқча маблағининг қирқдан бир қисмини, яъни 2,5 фоизини шаръан белгиланган жойларга бериши фарзи айндир.

Закотнинг шарти иккитадир. Биринчиси – закот олувчига закотни мулк қилиб бериш, яъни ўша берилаётган мол-мулк олувчининг моли бўлмагунча закот адо бўлмайди. Шунинг учун ҳам закотни кўприк, йўл, сув омбори каби кўпчилик фойдаланадиган нарсаларга сарфланмайди. Иккинчиси эса – закот миқдорини молидан ажратиш пайтида ёки фақирга беришда закот, деб ният қилишдир.

Закот кимга берилиши ҳақида Қуръони каримда очиқ баён қилинган бўлиб, жумладан, шундай дейилади: “Албатта, садақаларни фақат фақирлар, мискинлар, унда (садақа ишида) ишловчилар, диллари ошна қилинувчи (кофир)лар, (пул тўлаб озод этилувчи) қуллар, қарздорларга ва Аллоҳ йўлида ҳамда йўловчига (мусофирга бериш) Аллоҳ (томони)дан фарз (этилди). Аллоҳ илмли ва ҳикматли зотдир” (Тавба сураси, 60-оят).

Демак, закот бериладиган саккиз тоифа инсонлар бор. Булар фақир – моли нисобга етмаган шахс, мискин – ҳеч нарсаси йўқ киши, закот йиғиш ишида банд бўлганлар, диллари Исломга ошно қилинувчи ғайри динлар, мукотаб қуллар. Шунингдек, агар зиммасидаги қарзини берса, пули нисобдан камайиб қоладиган қарздор киши, Аллоҳ йўлида юрганлар (бунда асосан муҳтож бўлиб қолган ҳожилар тушунилади), йўлда қолганлар (моли бору ўзи билан бирга эмас) ҳам шу тоифага киради.

Юқорида санаб ўтилганлардан икки тоифаси: “диллари Исломга ошно қилинувчилар” ва “мукотаб қуллар” бугунги кунда мавжуд бўлмаганлиги учун закот бериладиганлар қаторидан чиқарилган.

Закотни вакил орқали ҳам муҳтожларга бериш мумкин. Пайғамбар алайҳиссалом даврларида ва ундан кейинги пайтларда закот йиғиш ишида банд бўлган мухсус кишилар тайинланар, мулкдор мўмин-мусулмонлар ўша закот моллари йиғилиб, муҳтож оилаларга тарқатилар эди. Ҳозирги кунда ҳам кўплаб хайрия марказлари ташкил этилган бўлиб, жамиятдаги муҳтож қатламни қўллаб-қувватлаб келишмоқда. Жумладан, Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг қошида “Вақф” хайрия жамоат фонди ташкил этилган. Ушбу хайрия жамоат фонди закот ва фитр садақаларни йиғиш ва ўз эгаларига топширишни айни шариатимиз кўрсатмаларига мувофиқ амалга оширмоқдалар. Шунингдек, ҳозирда мўмин-мусулмонларимиз бошқа хайрия марказларини вакил қилиш орқали ҳам закотларни адо этишлари мумкин. Бунда, ўша хайрия марказлари закот сифатида жамғарилган маблағларга алоҳида ҳисобга олишлари ва юқорида санаб ўтилган закот бериш мумкин бўлган қатламгагина тақдим этишлари лозим бўлади.

– Карантин даврида Рамазон ҳайити намози қандай ўқилади?

– Карантин пайтида Рамазон ҳайитини ўқиш мусулмонлар зиммасидан соқит бўлади. Уни уйда жамоат бўлиб ҳам, ёлғиз ҳолда ҳам адо қилинмайди. Чунки Рамазон ҳайитининг адо қилиниш ва дуруст бўлиш шартлари жума намозининг шартлари кабидир. Карантин пайтида жума намозини адо қилиш шартлари топилмайди.

Маълумки, вирусли касалликлар эпидемияси сабабли карантин эълон қилинса, мўмин-мусулмонларнинг жонини саломат сақлаш учун динимиздаги жамоавий ибодатларнинг ҳукми ўзгаради. Яъни, жамоат бўлиб ибодат қилиш касаллик тарқалишига шароит яратгани учун, ҳар бир мусулмон ўз уйида оила аъзолари билан ибодатларни адо қилади. Яқинлашиб келаётган Рамазон ойидаги Таровеҳ намози суннат намозларидан бўлгани сабабли, уни ҳам уйда адо қилинади.

Жамоавий ибодатлар ичида жума намози адо қилишнинг ўзига хос ҳукмлари бўлиб, уни уйда ўқишнинг иложи йўқ. Шунинг учун жума намози ўрнига одатдагидек пешин намози ўқилади. Икки ийд намознинг адо қилиниш ва дуруст бўлиш шартлари ҳам худди жума намозиники кабидир.

Карантин ҳолатида ийд намози ўқилмасада, ҳайит кунлари қилинадиган бошқа савобли амаллар бор. Ийди Рамазон кечаси ҳам муборак кечалардан ҳисобланади. Бу кечани ибодат, зикру тасбеҳ билан ўтказиш мақсадга мувофиқ. Ийд куни покланиш, хушбўйланиш, янги тоза кийимларни кийиш, энг асосийси хурсандчилигини изҳор қилиш суннатдир. Ҳайит куни қуёш чиққандан кейин Зуҳо, Чоштгоҳ каби нафл намозларни адо қилиб, Аллоҳ таолодан офият ва ҳожатларини сўраш чиройли амаллардан.

Ҳозирги шароитда барчамиз иттифоқ бўлиб, шариатимиз кўрсатмаларига амал қилишимиз, Аллоҳ таолонинг синов-имтиҳонларидан гўзал суратда ўтишга ҳаракат қилишимиз лозимдир. Нафл ибодатлар, тиловати Қуръон, дуо-тасбеҳлар, қийин шароитда қолганларга хайру эҳсон қилиш каби Аллоҳ таолога хуш келадиган амалларни кўпайтириш, айни муддао. Бошимизга келган синовни ҳам савоб ишлаш учун ғанимат фурсатга айлантирайлик. Шоядки, Аллоҳ таоло тез кунларда фазилатли, катта жамоатларда намозларни адо қилишни насиб айласа, халқимизга хотиржамликни қайтарса. Аллоҳ таоло дунё халқлари, жумладан, халқимиздан ушбу бало-офатларни узоқ қилсин! Омин!

– Мазмунли суҳбатингиз учун катта раҳмат!

ЎзА мухбири

Назокат УСМОНОВА

суҳбатлашди.

манба: ЎзА

Имомларни жамият пешвоси, деймиз. Бу гап айни синовли кунларда янада ёққол ўз ифодасини топмоқда. Ҳозир кўпчилик инсонлар тоат-ибодатга, оилавий аҳлликка, фарзандлар тарбиясига кўпроқ эътибор бермоқда, хайрли ишларга кўп бел боғламоқда, эҳтиёжманд кишилар ҳақида ҳар қачонгидан кўп қайғурмоқда. Аслида, бу каби хайрли ишлар имомларнинг кундалик фаолияти саналади. Шу кунларда имом-хатибларнинг бу борадаги ишларининг салмоғи янада сезиларли даражада ортган.  

Ҳеч нарса беҳикмат бўлмайди... Бугунги синовли кунлар ҳам. Мўмин-мусулмон киши ҳар қандай ҳолатда тафаккур ила Аллоҳга таваккал қилади, хайрли ишларга интилаверади. Шу боис бугун оммавий тарзда тарқалаётган коронавирусдан ўзимиз ва ўзгаларнинг соғлигини сақлаш учун энг мақбул йўл карантинни лозим тутишимиз даркор. Умр қисқа, деймиз. Карантин даври эса ундан минг чандон қисқа. Ана шу вақтни оиламиз бахту осойишталиги, фарзандларимиз таълим-тарбиясига сарфлашимиз айни муддао.

Ҳар қандай вабонинг кенг тарқалишининг олдини олишда бутун дунёдаги энг самарали услуб карантин ҳисобланади. Бунинг яққол исботини Хитой каби давлатлар мисолида кўриш мумкин. Хитой қатъий тартиб асосида карантин жорий қилиб тезлик билан ёйилиб, ҳатто баъзиларнинг ўлими билан якунланаётган вабо устидан назорат ўрната олди.

Карантин [итал. quarantena – қирқ кун], карантинлаш – ўта хавфли юқумли касалликлар тарқалишини чеклашга қаратилган эпидемияга қарши маъмурий ва санитария тадбирлари мажмуи.

Дунё аҳлининг ҳаловатини ўғирлаган вабо туфайли ҳозир жуда кўп давлатларда карантин эълон қилиниб, йиғин ва тадбирлар, халқаро қатновлар бекор қилинди. Тўй-маъракалар, таълим муассасалари, диний маросимлар, ҳаттоки масжидларнинг вақтинча тўхтатилиши бу вабонинг нақадар жиддий эканини кўрсатади. Афсуски, бу вабодан юртимиз ҳам истисно бўлгани йўқ. Ўзбекистонда «CОVID-19»га чалинган беъморлар аниқланиши билан дарҳол карантин жорий қилинди.

Карантин ҳолати яқин тарихимизда ҳали кузатилмагани боис баъзи юртдошларимиз ваҳима, қўрқувга тушиб қолди. Бунга бир жиҳатдан ахборот воситалари ва интернет тармоғининг ривожи ҳам ўз «ҳисса»сини қўшди. Агарда вабога қарши фақат шифокорлар ва фақат масъул мутасаддилар эмас, барчамиз бирдек курашадиган бўлсак, у тезда даф бўлади. Унинг учун халқимиздан тартиб-интизом, бирдамлик ва фидокорлик талаб этилади. Шунингдек, атрофдагилар ҳам карантин ҳолатида барча тартиб қоидаларга риоя қилиб, сабабларни ҳозирласалар, вабони ҳеч қандай ортиқча хавотирсиз енгиш мумкин.

Шу билан бирга, карантин даври – ҳар бир касб эгаси, жумладан, имом-хатибларимиз учун ўз устида ишлашга жуда қулай фурсат. Ҳадиси шарифларимизда: "Бўш вақтингизни ғанимат билинг, банд бўлиб қолишингиздан олдин" деб айтилгани ҳаммамизга маълум.

 Ҳозирги карантин вақтидан унумли, сермазмун, сермаҳсул ва сермаъно фойдаланиб, имом-домлалар ўзларининг қироатларига эътибор беришлари, мўътабар манбаларни такрорлашлари, ақида, қироат, тафсир, фиқҳ, ҳадис китобларини ўқиб, фанлардан пухтароқ изланишлари, билганларини мукаммаллаштириб олишлари тавсия этилади. Қолаверса, ўзлари ҳам ижод қилиб, китоб, мақола ёзишлари, илмий иш қилишлари учун Худои таолодан яхши имконият. Доно халқимиз ҳам: "Бекор ўтиргандан, бекор ишла", "Бекорчидан Худо безор" деб бежиз айтмаган.

Абу Масъуд разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, “Набий саллаллоҳу алайҳи васаллам:

“Қавмга уларнинг ичидан Аллоҳнинг Китобига қорироқлари имом бўлади. Агар қироатда баробар бўлсалар, суннатни яхши биладиганлари бўлади...” – дедилар” (Муҳаддис имомлардан бешталари ривоят қилганлар). 

Абу Марсад Ғанавийдан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агар намозингизнинг қабул қилиниши сизларни масрур қиладиган бўлса, уламоларингиз имомлик қилсин,” – деганлар” (Имом Ҳоким ривоятлари).

Демак, Ислом дини имом-хатиб зиммасига катта вазифалар юклайди. Имом-хатиб Аллоҳ таолонинг марҳамати билан диний ва дунёвий илмлардан баҳраманд бўлиб, улуғ устоз, мударрис ва муаллимлардан етарли ва зарур билимларни олади. Шунингдек, халқимиз ибодатларни тўғри адо этишида, маросимларни рисоладагидек ўтказишида ва динимизнинг эзгу таълимотларини мўмин-мусулмонларга тўғри етказишда имом-хатибнинг хизмати жуда ҳам каттадир.

Ҳозирги карантин даври имомларимиз диний ва дунёвий билимларини мустаҳкамлаш учун муҳим палладир. Замон талаби ҳам шуни тақозо этмоқда. Шунинг учун ҳам ҳар бир имом-домла бугунги карантин даврида ўз устиларда мунтазам ишлашлари, касб маҳоратлари, билим савияларини ошириб олишлари зарур. Айниқса, ақида, қироат, тафсир, ҳадис, фиқҳ, сийрат фанлари бўйича илмларини янада сайқаллаб, мўътабар китобларни яна бир карра мутолаа қилишлари талаб этилади. Шундагина имом ҳақиқий пешво мақомини янада мустаҳкамлайди ва халқ ҳурматини қозонади.

Шундай экан, бугунги кун имом-хатиблари зиммаларидаги юксак масъулиятни чуқур ҳис қилган ҳолда асл ва эзгу диний маърифатни, Мотуридия таълимоти, Ҳанафий мазҳаби ҳукмларини яна бир бор мутолаа қилиб, келгусида оммага чиройли равишда етказишлари зарур.

Имом Аъзам рахматуллоҳи алайҳи: "Билмаган нарсаларимни оёғим остига қўйганимда, бошим кўкка етар эди," – деган эканлар. Барча соҳаларда янгилик ва кашфиётлар пайдо бўлмоқда. Илму фан, техника ва ахборот алмашувлари жиддий суръатлар билан кучайиб бормоқда. Мана шундай шароитда имом-хатибларимиз, диний уламоларимиз ўз устиларида ишлаб, илмий савияларини оширишларини замоннинг ўзи тақозо қилмоқда.

Бинобарин, имом-хатибларимиз ҳар куни диний билимларини зиёда қилиш ҳаракатида бўлиш билан бирга юртимизда, дунёда рўй бераётган воқеа ва ҳодисалардан хабардор бўлишлари ҳамда карантин мезонларига амал қилишларини Интернет ва ижтимоий тармоқлар орқали кенг халқ оммасига етказишлари даркор.

Худо хохласа, карантиндан сўнг вазият барқарорлашганда масжидлар очилади. Имомларимиз яна меҳробга чиқиб мўмин-мусулмонларга намоз ўқиб берадилар, минбарга чиқиб хутба ва маърузалар қиладилар. Ўша пайтда қироатларини янада гўзал қилган, билимларини янада мустаҳкамлаган имом-домлаларимиз халқимиз меҳр-муҳаббатини янада кучлироқ қозонади ва янада кўпроқ маърифат улашади, иншо Аллоҳ.

Имомларимиз кўплаб ваъз насиҳатлар қиладилар. Таълим ва тарбиянинг энг самарали кўриниши бу – маърифат улашаётганнинг ўзи аввало шахсий намуна курсатишидир. Шу боис имомларимиз бугун ҳар бир ҳолатда ўз илмларини ошириб, тоат-ибодатда мустаҳкам бўлиб, халқимиз ва дунё аҳлидан бало ва офатларни тезда кўтарилишини сўрашлари ҳозирги куннинг энг асосий ишидир.

Иброҳимжон ИНОМОВ,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси раисининг ўринбосари

ТАСАВВУФНИНГ МАЪНОСИ

Тасаввуфнинг ўзи кишилар орасида турли тортишувларга сабаб бўлгани каби, бу сўзнинг луғавий маъноси ҳам аҳли тасаввуфнинг ва бошқаларнинг орасида анчагина мунозараларга сабаб бўлган. «Тасаввуф» сўзи қайси ўзакдан олингани ва ундан кўзланган маъно ҳақида бир қанча фикр-мулоҳазалар айтилган. Бинобарин, «суфий» («сўфий») сўзи ҳақида ҳам худди мана шу ҳолни кўрамиз. Зотан, бу икки сўз ва маъно бир-биридан ажралмас нарсалардир. Келинг, ана шу мулоҳазаларнинг баъзилари билан танишиб чиқайлик.

1. Айримлар: «Сўфий» сўзи аҳли суффага нисбатдир», дейишади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вақтларида у зот алайҳиссаломнинг масжидларида суффа бўлган. Ўша суффада уй-жойи йўқ ўта камбағал саҳобалардан бир гуруҳи яшаганлар. Улар асосан талаби илм билан машғул бўлганлар ва тақводорлик билан умр кечирганлар. Сўфийчилик ўшалардан келиб чиққан.

Аммо бу фикрга қарши тарафдагилар: «Агар «суфий» сўзининг асли суффа бўлганида, араб тили қоидасига биноан уни «суффий» дейиш керак эди», дейишади. Шунинг учун «суфий» сўзи «суффа» сўзидан олинган, дейиш тўғри бўлмайди.

2. «Сўфий» сўзи «саф» сўзидан олинган, дейдиганлар ҳам бор. Уларнинг фикрича, сўфийлар ибодатнинг олдинги сафида бўлганлар, шунинг учун ушбу номни олганлар.

Аммо луғат уламолари бу фикрни ҳам рад этадилар. Чунки сафга нисбат берилса, «саффий» дейилиши керак эди.

3. «Сўфий» сўзи Суфа ибн Удд ибн Тлобихага нисбатдир, дейди яна бир тоифа. Қадимда ўта кўп ибодат қиладиганлар айнан ўша одамга нисбат берилган.

Аммо бу талқин ҳам қабул қилинмаган. Чунки Исломда бошқа диндагиларни ўзига ўрнак қилиб олиш мумкин эмас. Суфа ибн Удд жоҳилият даврида фаолият кўрсатган.

4. Баъзи кишилар: «Сўфий» «сафо»дан олинган. Қалби соф бўлган кишилар сўфий бўлишига ишорадир», дейишган.

Аммо кўпчилик бу фикрни ҳам рад этади. Уламоларнинг фикрича, «Сафо» сўзининг «суфий» (сўфий) бўлиб қолиши луғат илми жиҳатидан ҳам, мантиқ жиҳатидан ҳам тўғри келмайди.

5. «Суфий» сўзи арабча «сувф» – «жун» сўзидан олинган, дейишади кўпчилик боҳислар. Аввало, луғат жиҳатидан бу исм жуда тўғри келади. Қолаверса, кўп ибодат қилишга берилган кишилар кийимни ҳам жуда содда кийишган. Одатда уларнинг кийимлари фақат жундан иборат бўлган, дейишади улар.

Жун майин бўлмагани учун ҳам барча асрларда обидларнинг хос кийими ҳисобланган. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг обидликлари ҳақида сўз борганда ҳам «Ул зот жун кийим кияр эдилар» деган ривоят келтирилади.

Ҳасан Басрий розияллоҳу анҳудан қилинган ривоятда: «Бадр уруши қатнашчиларидан етмиштасини кўрганман, барчасининг кийими фақат жундан эди», дейилган.

Абу Сулаймон Дороний бу ҳақда қуйидагиларни айтади: «Жун зуҳднинг аломатларидан биридир. Кимнинг қалбида беш дирҳамлик жун кийиш рағбати бўлса, уч дирҳамлик жун кийиши лозим эмас».

Кўпчилик мутахассислар ушбу охирги қавлни қабул қилганлар.

ТАСАВВУФНИНГ ТАЪРИФИ

«Сўфий» ва «тасаввуф» сўзларининг луғавий маънолари ҳақидаги тортишув уларнинг истилоҳий маъноси борасида ҳам давом этади.

Муҳаммад Юсуф Мусо таҳқиқ қилган «Ал-ақийда ваш-шарийъа фил Ислом» китобида зикр қилинишича, Никольсон ҳижрий бешинчи асргача битилган асарлардан тасаввуфнинг етмиш бешта таърифини топган.

Абдул Қоҳир Бағдодий ишончли тасаввуф қутбларининг таълифотларидан мингга яқин таърифни топган.

«Қавоидут-тасаввуф» китобида зикр қилинишича, машҳур тасаввуф шайхи Аҳмад Зарруқ раҳматуллоҳи алайҳи икки мингга яқин таърифни келтирган. Уларнинг ҳаммаси Аллоҳ таолога содиқ таважжуҳ қилиш маъносидадир.

Аҳли тасаввуфнинг ўзлари унинг таърифидаги бундай хилма-хилликни яхшилик аломати деб биладилар. Замондош тариқат шайхларидан Мисрдаги «Ашийраи Муҳаммадия» тариқатининг бошлиғи, фазилатли шайх Муҳаммад Закий Иброҳим ҳазратлари бу ҳақда қуйидагиларни айтадилар:

«Тасаввуфнинг таърифидаги ихтилофга келсак, у кишиларнинг сулук даражаларидаги мартабаларига оиддир. Уларнинг ҳар бири ўз эҳсосини ўз мақомида таржима қилгандир. Бу билан ўзидан бошқанинг мақомига қарши чиққан ҳисобланмайди, чунки ҳақиқат биттадир. У катта боққа ўхшайди. Ҳар бир солик бир дарахтнинг остида туриб, ўша дарахтни васф қилгандир. Бу зинҳор, боғда бундан бошқа дарахт йўқ, дегани эмас. Таърифлар қанчалик ихтилофли бўлмасин, уларнинг барчаси покланиш ва тақво мартабасига етиб боради».

Тасаввуф ҳақидаги таърифлардан намуналар:

1. Шаръий одоблар ила зоҳирда туриб, унинг ҳукмини ботинда кўриш. Шунингдек, шаръий одоблар ила ботинда туриб, унинг ҳукмини зоҳирда кўришдир. Шунда одобланувчи учун икки ҳукм ила камол ҳосил бўлур.
2. У бир мазҳаб бўлиб, мақсади қалбни Аллоҳдан бошқадан холи қилиш, Холиққа ихлос ила ибодат қилиш ҳамда Ундан бошқасидан ажралиш ила руҳни қудсият оламига олиб чиқишдир.
3. Тасаввуф нафсни ахлоқий жиҳатдан тараққий эттирадиган ҳаётий фалсафа бўлиб, у муайян амалий риёзат воситасида ҳақиқатга айланади ва баъзи вақтларда олий ҳақиқатга сингиш ҳиссига олиб боради. Шунингдек, ундан завқ ва ақл ила маърифат ҳосил қилишга олиб боради.
4. Тасаввуф бир илм бўлиб, у ила нафснинг аҳволи – яхши ва ёмони, унинг ёмонини поклаш йўли, яхшисини зийнатлаш йўли, Аллоҳ таолога томон юриш кайфияти ва Унга томон қочиш услуби ўрганилади. Яъни Ўзидан бошқадан паноҳ сўрамаслик.
5. Тасаввуф – ҳар бир ёмондан холи бўлиш, ҳар бир яхшидан ибрат олиш ила қурбатга ва висолга эришишдир. У инсонни қайта бино қилиш ва уни ҳар бир фикр, сўз, иш, ниятда Робби ила боғлашдир.

Юқорида зикр этилган таърифлар билан бир қаторда «тасаввуф» сўзи ва унга боғлиқ лафзлар қадимги луғат илми усталари томонидан синчковлик билан ўрганилганини ҳам эслаб ўтмоғимиз лозим.

Жумладан, «Ал-мўъжам ал-васийт» номли луғат китобида бу ҳақда қуйидагилар келтирилган:

«Саввафа фулонан» – «фалончини сўфийлардан санади», дегани. «Тасаввафа фулонун» – «фалончи сўфий бўлди», дегани.

Тасаввуф сулук тарзи бўлиб, унинг асоси нафс пок ва руҳ олий бўлиши учун содда ҳаёт ва фазилатлар ила зийнатланиб яшамоқдир.

Тасаввуф илми – сўфийлар эътиқод қиладиган нарсалар ва ўз жамоаларида ҳамда ёлғиз қолганларида ушлайдиган одобларидир. Сўфий – тасаввуф йўлига эргашган одамдир».

Энди сўфийнинг васфида келган таърифлардан энг машҳурларидан бирини келтирайлик.

Шайх Шиҳобуддин Абу Ҳафс Умар ибн Муҳаммад ас-Суҳравардий раҳматуллоҳи алайҳи сўфийни қуйидагича таърифлайдилар:

«Сўфий ҳар бир нарсани ўз жойига қўядиган, вақтлар ва ишларни илм ила тадбир қиладиган, халқни ўз мақомига қўядиган, Ҳақнинг амрини ўз жойига қўядиган, беркитилиши лозим бўлган нарсани беркитадиган, очилиши лозим бўлган нарсани очадиган ва ишларни ҳузури қалб ила, сиҳҳати тавҳид ила, камоли маърифат ила, риояти сидқу ихлос ила ўз ўрнида адо этадиган шахсдир».

ТАСАВВУФНИНГ МАНБАИ

Кишилар ўртасида «Тасаввуф қаердан келиб чиққан?» деган саволга жавоб беришда ҳам жуда кўп қарашлар мавжуд. Бу борада тасаввуфнинг тарихини ўрганган тоифалар турли фаразларни айтганлар.

Баъзи шарқшунослар: «Тасаввуф аслида юнонча «суфис» сўзидан олинган, мусулмонлар юнон маданиятидан кўп нарсаларни, жумладан, тасаввуфни ҳам олганлар», дейдилар.

Аммо бу гапни нафақат мусулмонлар, балки бошқа шарқшунослар ҳам рад этадилар. Чунки юнонча «суфис» «син» ҳарфи билан бошланади, сўфий эса «сод» ҳарфи билан.

2. Бошқа бир тоифалар: «Мусулмонлар тасаввуфни масиҳийликдан олганлар», дейишади.

Аммо бу гапнинг ҳам ишончли далили йўқ. Бу гапни айтганлар баъзи бир зоҳирий нарсалардан ўзларича хулоса чиқариб айтганлар, холос.

3. Учинчи бир гуруҳ: «Мусулмонларга тасаввуф мажусийлар ва буддачилардан кириб келган», дейишади. Улар ўзларининг бу фикрларига аввалгига ўхшаб, қуруқ тахминларни ва баъзи бир кўзга кўринган тасаввуф намояндаларининг асли форсдан бўлиб, боболари мажусий бўлганини далил қиладилар.

Уларга: «Бир кишининг аслига қараб катта бир илм ёки мазҳабга баҳо берилмайди, воқеликка қараш керак», дейилади. Чунки барча исломий илмлар ва мазҳабларнинг кўзга кўринган намояндалари араб бўлмаган турли халқларнинг вакилларидир.

4. Тасаввуфга қарши бўлганлар: «Бу нарса ҳижрий учинчи асрдан кейин чиққан бидъат, аввалги даврда мутлақо бўлмаган, Қуръони Каримда ҳам, ҳадиси шарифда ҳам «тасаввуф» сўзи бирор марта зикр қилинмаган», дейишади.

Бундай эътирозларга тасаввуф тарафдорлари батафсил жавоб берадилар. Қуръони Каримда ҳам, ҳадиси шарифда ҳам «тасаввуф» сўзи бирор марта зикр қилинмагани унинг исломий илм эмаслигига далил бўла олмайди. Чунки Қуръони Карим билан ҳадиси шариф луғат қомуси ҳам, илмларнинг таърифини келтирадиган таърифнома ҳам эмас. Қолаверса, бошқа исломий илмларнинг номи ҳам бу икки масдарда келмаган. Қуръон ва суннатда номи келмаган нарсани инкор қилаверсак, жуда кўп нарсадан воз кечишимизга тўғри келади.

Биринчи даврда айнан «тасаввуф» сўзи ишлатилмаган бўлса ҳам, унинг маъноси бўлган. «Тасаввуф ҳижрий учинчи асрдан кейин чиққан» деган гап мутлақо нотўғри. Балки бу сўзни катта тобеъинларнинг ўзлари ишлатганлар.

Мисол учун, тобеъинларнинг энг катталаридан бўлган, кўплаб саҳобийларни кўрган имом Ҳасан Басрийдан қилинган ривоятда: «Тавофда бир сўфийни учратиб қолдим. Унга бир нарса берган эдим, қабул қилмади ва: «Менда тўрт чақа бор, ана шу кифоя қилади», деди», дейилган.

Шунингдек, катта тобеъинлардан бўлган Суфёни Саврий раҳматуллоҳи алайҳидан «Агар Абу Ҳошим Суфий бўлмаганда, риёнинг дақиқ маъносини билмаган бўлардим», деганлари ривоят қилинган. Бундан «тасаввуф» сўзи ва маъноси ҳижрий биринчи асрдаёқ маълум ва машҳур бўлгани билинади.

5. Аҳли тасаввуф ва уларнинг тарафдорлари: «Тасаввуф бошқа барча исломий илмлар қатори Қуръон ва Суннатдан олингандир», дейдилар ва бунга кўплаб оят ҳамда ҳадисларни далил қилиб келтирадилар.

Қарши тараф эса тасаввуф аҳлининг Қуръон ва Суннатга хилоф фикрлари, ишлари ва тасарруфларини мисол келтириб, бу гапни рад этадилар.

Шунда тасаввуф тарафдорлари турли омилларга кўра бу нарсада ҳам баъзи шахслар томонидан хатолар бўлгани ҳамда Қуръон ва Суннатга хилоф иш қилганлари, гарчи ўзларини тасаввуфга мансуб десалар ҳам, аслида тасаввуфдан йироқ эканликларини айтадилар. Улар Ислом ақийдаси ва шариатига хилоф бўлган ҳар бир нарса тасаввуфга мутлақо бегона эканини таъкидлашдан чарчамайдилар.

Бу ҳақда замондошимиз, аҳли тасаввуф намояндаларидан, Мисрдаги «Ашийраи Муҳаммадия» тариқати шайхи Муҳаммад Закий Иброҳим жаноблари қуйидагиларни айтади:

«Ушбу ақийда ва шариатга бегона бўлган фалсафаларнинг аҳли қибла тасаввуфига ҳеч алоқалари йўқ. Уларни бизга қарши ҳужжат қилиб келтириш ҳақни ботил ила аралаштиришдир. Бировнинг гуноҳи туфайли бошқани айблаш пасткашликдир. Мазкур фалсафий қараш ила машҳур бўлганлар ва тасаввуфга нисбат берилганлар ўнтадан ошмайди. Улар ўтдилар ва унутилдилар. Уларнинг фалсафасига эътиқод қилувчилар қолмади».

Шу ерга келганда муҳаққиқ уламолар ҳам, аҳли тасаввуфнинг ўзи ҳам тасаввуфни иккига – Сунний тасаввуф ва фалсафий тасаввуфга тақсимлашларини яхшилаб билиб олмоғимиз лозим.

Фалсафий тасаввуфни барча – тасаввуфга қаршилар ҳам, аҳли тасаввуфнинг ўзлари ҳам қоралайдилар ва инкор қиладилар. Аммо Қуръон ва Суннатга асосланган сунний тасаввуфни ҳамма қўллайди.

Фалсафий тасаввуф кейинчалик пайдо бўлиб, турли фалсафалар таъсири остида Исломга бегона бўлган фикр ва эътиқодларни олға сурган. Бундай тасаввуфнинг кўзга кўринган намояндалари Муҳйиддин ибн Арабий, Мансур Халлож ва бошқалар бўлиб, улар ваҳдатул вужуд, ҳулул ва иттиҳод каби фалсафаларни ўртага ташлаб, катта ихтилофларга сабаб бўлганлар.

Бу йўналишни ҳамма танқид қилган ва ҳозирда у ўз издошларига эга эмас. Шу билан бирга, бу масала бизнинг ушбу китобимизнинг мақсадига кирмайди. Шунинг учун фалсафий тасаввуф ҳақида гапириб ўтирмай, асл мақсадга ўтамиз.

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

Сунний тасаввуф

Аллоҳ таолонинг амрларини бажаришда ва қайтариқларидан қайтишда дангасалик ва бепарволик қилиш – мунофиқликнинг белгисидир. Бу ҳақда Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай марҳамат қилади: “Албатта, мунофиқлар Аллоҳни алдамоқчи бўлурлар. Ҳолбуки, Аллоҳ уларни “алдовчи”дир. Агар намозга турсалар, дангасалик билан хўжакўрсинга турурлар ва Аллоҳни камдан-кам зикр қилурлар” (Нисо сураси, 142-оят).

Яъни: мунофиқлар намозни дангасалик, бепарволик ва оғринсиниб адо этадилар.

Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ ушбу оятни қуйидагича тафсир қилганлар: “Агар намозга турсалар, дангасалик билан хўжакўрсинга турулар” оятидан мурод: савоб умид қилмайдилар ва тарк қилсалар азобланишларидан қўрқмайдилар.

Аллома Саъдий раҳимаҳуллоҳ бундай дейдилар: “Дангасалик қалбида рағбати, иштиёқи йўқ бўлган кишида бўлади. Агар кимники қалбида Аллоҳ таоло ва унинг динига рағбат бўлмаса, демак унда иймон ҳам бўлмайди”.

Ибн Касир раҳматуллоҳи алайҳ: “Мунофиқлар намозга турганларида дангасалик қилишларининг сабаби, уларнинг нияти намоз ўқишлик бўлмаслигида, унга ишонмаслигида, қўрқмаслигида ва ақл юритмасликларидадир”, дейдилар.

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтадилар: “Киши намозга туришини хоҳламаслиги ёки ёқтирмаслиги унинг дангасалигига далолатдир”.

Демак, мунофиқлар намозга турганларида бепарволик, ғайратсизлик қиладилар хоссатан ҳадисда бомдод ва хуфтон намозларига дейилади. Аллоҳ таоло бу сифатдан барчамизни йироқ қилсин.

Ҳазрат Али розияллоҳу анҳу бундай деганлар: “Мунофиқни учта белгиси бор. Ёлғиз ўзи бўлса, дангасалик қилади. Инсонлар ўртасида бўлса, фаол, ҳаракатчан бўлади. Қилган иши мақталинса, ўша ишни кўпайтиради, бироқ, қилган иши қораланса, тўхтатиб қўяди”.

Хулоса қилиб айтганда, мунофиқлар барча эзгу ишларда дангасалик қиладилар. Агар қайси биримиз ушбу ҳолатни ўзимизда топсак, тезда бу қабиҳ сифатдан нафсимизни поклашимиз, иблисга шерик бўлиб қолмаслигимиз учун зудлик билан ўзимизни тўғрилашимиз зарур бўлади.

Яҳё АБДУРАҲМАНОВ,

“Шайх Зайниддин” масжиди имом-хатиби.