ОДОБ – ИНСОН ЗИЙНАТИ

Аждодларимизнинг миллий қадриятлар сарчашмаси бўлган бой тарихий меросни келажак авлодга чуқур ўргатиб, ёшлар онгига сингдирмоқ керак. Чунки тарих ёшларни ҳаёт воқеа-ҳодисаларига онгли муносабатда бўлишга ундайди. Болаларнинг мурғак қалбида Ватанга меҳр туйғуларини, бугунги кун қадрига етиш ҳиссини уйғотади. Ёшларни она Ватанга садоқатли қилиб тарбиялашда, аввало, имон-эътиқод, меҳр-оқибат, диёнат, адлу инсоф, орият ва ғурур каби эзгу фазилатларни шакллантириш муҳим аҳамият касб этади.

Юртимиздан Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Мотуридий каби жаҳонга донғи кетган буюк алломалар етишиб чиққан. Ёшларимиз ана шундай буюк зотларнинг авлодлари эканларини унутмаган ҳолда, боболар бошлаган қутлуғ ишларнинг давомчиси, Ватанимизга муносиб фарзандлар бўлишлари лозим. Шунингдек, ҳаётда кўпни кўрган, меҳнатда суяги қотган, ҳозир эса пиру бадавлат бўлиб яшаётган отахонлару онахонларимиздан ўрнак олишлари керак.

Одоб-ахлоқ, ҳаё-ибо, ор-номус, диёнат каби боқий  қадриятлар халқимиз бой маънавиятининг ажралмас қисмига айланиб кетган. Афсус, бугунги мураккаб шароитда “оммавий маданият” ниқоби остида ёшларимизга турли ёт ғоялар, маънавий бузуқлик ва ахлоқсизликларни тарғиб этишга уринаётган айрим ғаламислар айнан ана шу бобомерос қадриятларимизга болта уришга уринаётгани сир эмас.

Диёримиздан етишиб чиққан алломалар ҳам гўзал ахлоқнинг инсон камолотига сабаб бўлувчи юксак фазилат эканини кенг тарғиб қилишган. Жумладан, Имом Бухорийнинг “Ал-адаб ал-муфрад” ҳадислар тўплами, Абу Лайс Самарқандийнинг “Танбеҳул ғофилин”, Имом Ғаззолийнинг “Мукошафатул қулуб”, Аҳмад Югнакийнинг “Ҳибатул ҳақойиқ” асарларида юксак инсоний фазилатлар тараннум этилган. Бундан ташқари, Абу Наср Фаробий, Абу Райҳон Беруний, Нажмиддин Кубро, Муҳаммад Порсо, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий ва бошқа мутафаккир алломаларимизнинг ўнлаб асарларида одоб-ахлоқнинг гўзал намуналари бадиий-фалсафий талқин қилинган. Ҳусайн Воиз Кошифийнинг “Ахлоқи Муҳсиний” асарини ҳам ана шундай ҳикматлар бўстони сафига киритиш мумкин. Асарда чиройли ахлоқ намуналарини баён этишда ибратли ривоятлардан ҳам жуда ўринли фойдаланилган. Жумладан, бир ривоятда келтирилишича, «Миср подшоҳларидан бири одобсиз кишини сиёсат майдонига олиб бориб, адаб таёғи билан уринглар, деб буюради. Ўша беадаб калтакланиб турган вақтида тилини чиқариб, ёмон сўзлар билан подшоҳга дашном беради. Шунда подшоҳ уришни тўхтатишни буюрди. Аъёнлардан бири: “Эй шоҳим, бу беҳаё ва бешармни адаб таёғи билан кўпроқ жазолаш керак эди, кечиришингизга нима сабаб бўлди?” деб сўради. Подшоҳ: “Мен унга Худо ризоси учун адаб бераётган эдим, у менга хунук сўзларни айтганда, нафсимга тегди ва мен ғазабга миниб, унга кўпроқ жазо бериш ва ўч олишни хоҳладим, лекин мен буни ўзимга раво кўрмадим ва Ҳақ ишида ўз нафсимнинг истагини орага тиқишни хоҳламадим. Ҳақ ризосидаги ишга ўз ғаразимни қўшишим ихлосдан узоқдир, яхши ишни ғараз билан қилган одам савоб фазилатидин маҳрумдир”, деди». Асарда келтирилган бу каби ривоятлар инсонни эзгуликка, ўзаро меҳр-муҳаббатли ва самимий бўлишга ундайди.

Фарзанд тарбиясида Ислом дини белгилаб қўйган муҳим қоидалардан яна бири болани ёшлигидан жамоат орасида ўзини чиройли тутиш одобларига одатлантиришдир. Фарзанд улғайиб, инсонлар билан ўзаро муомалага киришади. Ўзаро муомала ҳамда муносабат одобларига амал қилганлар имон, тақво, ақидасида ҳамда дўстлик, меҳрибонлик, ўзидан бошқани афзал кўришда қоим бўлади.

Жамоат орасида инсонни ҳурматга сазовор қиладиган умумий одоблар қуйидагилар:

1. Овқатланиш одоби.
2. Саломлашиш одоби.
3. Рухсат сўраш одоби.
4. Мажлис одоби.
5. Сўзлашиш одоби.
6. Ҳазил-мутойиба одоби.
7. Табриклаш одоби.
8. Касал кўриш одоби.
9. Таъзия билдириш одоби.
10. Акса уриш ва эснаш одоби.

Санаб ўтилган одоблардан ҳар бирини имкон қадар батафсил баён қиламиз.

Овқатланиш одоби

Овқатланиш одобларини ҳар бир мураббий фарзандига жуда кичкиналигидан ўргатиб бориши шартдир.

Таомланишдан олдин ва кейин қўлни ювиш

رَوَى أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِي رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “ بَرَكَةُ الطَّعَامِ الْوُضُوءُ قَبْلَهُ وَالْوُضُوءُ بَعْدَهُ

Абу Довуд ва Имом Термизий Салмон Форсийдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Таомнинг баракаси таомланишдан олдин ва кейин қўлни ювишдадир”, дедилар.

Ибн Можа ва Байҳақий Анасдан (розияллоҳу анҳу) Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким яхшилигини Аллоҳ зиёда қилишини истаса, таом тайёр бўлганида ва охирида қўлини ювсин”, деганларини ривоят қилишган.

Бу одатнинг фойдали томонлари кўп. Масалан, таомланишга қадар қўл билан турли нарса-буюмларни ушлаш ва хатти-ҳаракат натижасида қўлга турли чанг-ғубор ҳамда зарарли микроблар ўрнашган бўлиши мумкин. Қўлни ювиш орқали улардан тозаланади, бу саломатлик учун жуда муҳимдир.

Таомдан олдин тасмия – “Бисмиллаҳир раҳмонир раҳим” дейиш ва сўнг ҳамд – “Алҳамдулиллаҳ” дейиш суннатдир.

رَوَى أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: إِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ فَلْيَذْكُرِ اسْمَ اللهِ تَعَالَى  فَإِنْ نَسِيَ أَنْ يُذْكَرَ اسْمَ اللهِ تَعَالَى فِي أَوَّلِهِ فَلْيَقُلْ بِاسْمِ اللهِ أَوَّلَهُ  وَآخِرَهُ

Абу Довуд ва Термизий Ойшадан (розияллоҳу анҳо) ривоят қилади:  Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Кимки таомланса, Аллоҳнинг исмини зикр қилсин. Агар овқатланиш олдидан Аллоҳнинг исмини зикр қилишни унутса, “Бисмиллаҳи аввалаҳу ва ахироҳу” десин», дедилар.

رَوَى الْإِمَامُ أَحْمَدُ وَغَيْرُهُ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَانَ إِذَا أَكَلَ وَ شَرِبَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِي أَطْعَمَنَا وَسَقَانَا وَجَعَلَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ

Имом Аҳмад ва баъзи муҳаддислар бундай ривоят қилади: Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) таом­лан­ганда ва чанқоқ қондирганларида “Бизни таомлантирган, ризқлантирган ва мусулмон қилган Аллоҳга ҳамд бўлсин”, дердилар.

Таомни айбламаслик

رَوَى الشَّيْخَانُ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: مَا عَابَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ طَعَامًا قَطُّ: إِنِ اشْتَهَاهُ أَكَلَهُ وَإِنْ كَرِهَهُ تَرَكَهُ

Имом Бухорий ва Имом Муслим Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) таомни айбламасдилар, агар иштаҳалари тортса, ердилар, кўнгиллари тусамаса, тарк қилар эдилар”.

Ўнг қўл билан ва ўзига яқин жойдан ейиш

رَوَى مُسْلِمٌ عَنْ عُمَرَ بْنِ أبِي سَلَمَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: كُنْتُ غُلَامًا فِي حِجْرِ رَسُولِ اﷲِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَكَانَتْ يَدِي تَطِيشُ فِي الصُّحْفَةِ (تَتَحَرَّكُ فِي الْإِنَاءِ) فَقَالَ لِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: يَا غُلاَمُ سَمِّ اللهَ وَكُلْ بِيَمِينِكَ وَكُلْ مِمَّا يَلِيكَ

Имом Муслим Умар ибн Абу Саламадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. «Ёш бола эдим ва Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) пинжларида ўтирган эдим. Қўлим лаганда айланарди. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) менга: “Эй ғулом, Аллоҳнинг исмини айт ва ўнг қўлинг билан ўзингга яқиндан егин”, дедилар».

Ёнбошлаб овқатланмаслик

Ёнбошлаган ҳолда овқат ейиш соғлик учун катта зарар ва кибрнинг бир кўринишидир.

رَوَى الْبُخَارِيُّ عَنْ أَبِي جُحَيْفَةَ وَهْب بن عَبْد اللهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: لاَ آكُلُ مُتَّكِئًا

Имом Бухорий Абу Жуҳайфа Ваҳб ибн Абдуллоҳдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Суяниб таом емайман”, дедилар.

Таомланиш пайтида сўзлашиш мустаҳабдир

رَوَى مُسْلِمٌ عَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ سَأَلَ أَهْلَهُ فَقَالُوا: مَا عِنْدَنَا إلاَّ خَلٌّ فَدَعَا بِهِ فَجَعَلَ يَأْكُلُ مِنْهُ وَيَقُولُ: نِعْمَ الأُدْمُ الْخَلُّ نِعْمَ الأُدْمُ الْخَلُّ

Имом Муслим Жобирдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. «Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўз аҳлларидан хуруш сўрадилар. “Бизда сиркадан бошқа ҳеч нарса йўқ”, дейишди. У зот уни олиб келишни сўрадилар ва ундан тановул қилиб: “Сирка қандай яхши нонхуруш, сирка қандай яхши нонхуруш”, дедилар».

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дастурхон устида саҳобаларга кўп маротаба гапирганлар.

Мезбонни дуо қилиш мустаҳабдир

رَوَى أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ جَاءَ إلَى سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ،  فَجَاءَ بِخُبْزٍ وَزَيْتٍ فَأَكَلَ، ثُمَّ قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: أَفْطَرَ عِنْدَكُمُ الصَّائِمُونَ وَأَكَلَ طَعَامَكُمْ الْأَبْرَارُ وَصَلَّتْ عَلَيْكُمُ الْمَلاَئِكَةُ

Абу Довуд ва Имом Термизий Анасдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Саид ибн Уббода олдига келдилар. Саид нон ва зайтун ёғини олиб келди. Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) улардан тановул қилдилар, сўнг: “Сизларнинг ҳузурингизда рўзадорлар ифтор қилсин, таомин­гиздан яхшилар тановул қилсин ва фаришталар сизларга салавот айтсин”, дедилар.

Ёши улуғлардан кейин таомга қўл узатиш

رَوَى مُسْلِمٌ فِي صَحِيحِهِ عَنْ حُذَيْفَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: كُنَّا إذَا حَضَرْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ طَعَامًا لَمْ نَضَعْ أَيْدِينَا حَتَّى يَبْدَأَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَيَضَعَ يَدَهُ

Имом Муслим “Саҳиҳ” асарида Ҳузайфадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. “Биз Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) билан бирга таомланганимизда, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қўлларини таомга узатмагунларича, биз қўлимизни узатмасдик”.

Неъматни исроф қилмаслик

رَوَى مُسْلِمٌ عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ  قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إذَا أَكَلَ طَعَامًا لَعِقَ أَصَابِعَهُ الثَّلاَثَ وَقَالَ: إذَا سَقَطَتْ لُقْمَةُ أَحَدِكُمْ فَلْيَأْخُذْهَا وَلْيُمِطْ عَنْهَا الْأَذَى وَلْيَأْكُلْهَا وَلاَ يَدَعْهَا لِلشَّيْطاَنِ وَأَمَرَنَا أَنْ نَسْلُتَ الْقَصْعَةَ وَقَالَ: إنَّكُمْ لاَ تَدْرُونَ فِي أَيِّ طَعَامِكُمُ الْبَرَكَةُ

Имом Муслим Анасдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) таом тановул қилсалар, учта бармоқларини ялардилар ва: “Қачон, бирортангиздан луқма тушса, уни олсин ва ундаги нопок нарсани кетказиб, уни есин. Уни шайтонга ташламасин”, дедилар. Шунингдек, лаганни бармоқлар билан сидириб ялашга амр қилдилар. “Албатта, сизлар таомингизнинг қаерида барака бўлишини билмайсиз”, дедилар.

Чанқоқ босиш одоблари

Дастлаб тасмия айтиш ва симириб уч марта бўлиб-бўлиб ичиш ҳамда ҳамд айтиш мустаҳабдир.

رَوَى التِّرْمِذِيُّ عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: لاَ تَشْرَبُوا وَاحِدًا كَشُرْبِ بَعِيرٍ وَلَكِنِ اشْرَبُوا مَثْنَى وَثُلاَثَ وسَمُّوا إذَا شَرِبْتُمْ وَاحْمِدُوا إذَا أَنْتُمْ رَفَعْتُمْ (أَيْ إِنْتَهَيْتُمْ مِنَ الشُّرْبِ)

Имом Термизий  Ибн Аббосдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Туянинг ичишига ўхшаб бир мартада ичманглар, икки, уч мартада ичинглар. Ичишдан олдин  тасмия айтинг, ичиб бўлганингиздан кейин ҳамд айтинг”, дедилар.

Идишнинг оғзидан ичиш макруҳдир

رَوَى الشَّيْخَانُ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنْ يَشْرَبَ مِنْ فيِ السَّقَاءِ أَوِ الْقِرْبَةِ (فَمِهَا)

Имом Бухорий ва Имом Муслим Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) идиш ёки мешнинг оғзидан ичишдан қайтардилар”.

Бундай ичиш одобсизлик бўлиб, сувга соғлиққа зарар етказувчи нарсалар тушиши мумкин, улардан сақланиш лозим. Чунки инсон оғзида ўзи билмаган ҳолда кўп зарарли моддалар ва касаллик микроблари бўлади. Улар бошқаларга ҳам юқишидан сақланиш керак.

Ичимликка пуфлаш макруҳдир

رَوَى التِّرْمِذِيُّ عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: “ أَنَّ النَّبِىَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ نَهَى أَنْ يَتَنَفَّسَ فِي الْإِنَاءِ أَوْ يُنْفَخَ فِيهِ”

Имом Термизий Ибн Аббосдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: “Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) идишдан нафас олиш ёки унга пуфлашдан қайтардилар”.

Ўтирган ҳолда ичиш ва ейиш мустаҳабдир

رَوَى مُسْلِمٌ عَنْ أنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ  نَهَى أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ قَائِمًا قَالَ قَتَادَةُ: فَقُلْنَا لِأَنَسٍ: فَالْأَكْلُ؟ قَالَ: ذَلِكَ أَشَرُّ”

Имом Муслим Анасдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) тик туриб ичишдан қайтардилар. Қатода (розияллоҳу анҳу) “Таом ейишни-чи?”деди. “У жуда ҳам ёмон”, деди.

رَوَى مُسْلِمٌ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: لاَ يَشْرَبَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ قَائِمًا، فَمَنْ نَسِيَ فَلْيَسْتَقِئ”

Имом Муслим Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сизларнинг биронтангиз тик турган ҳолда ичмасин, ким унутиб ичган бўлса, бас, қайт қилсин”, дедилар.

Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) тик турган ҳолда ичганлари ҳақида ҳадислар бор. Ўтириб ичишга монелик қиладиган сабаблар бўлса, тик туриб ичиш жоиз. Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Замзам сувини тик туриб ичганлари боис, Замзам суви турган ҳолда ичилади.

Тилла ва кумуш идишда ичишдан қайтариш

وَفِي رِوَايَةِ مُسْلِمٍ: “ مَنْ شَرِبَ فِي إِنَاءٍ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ فَإنَّمَا يُجَرْجِرُ فِي بَطْنِهِ نَار جَهَنَّمَ”

Имом Муслим ривоятида: “Ким тилла ёки кумуш идишда ичса, албатта, жаҳаннам олови унинг қорнида қайнайди”, дейилган.

Кибр ва ўзини юқори тутиш кўриниши бўлгани ва фақирларга нисбатан ҳурматсизлик келтириб чиқара­диган сабаб бўлгани боис бу идишлардан фойдаланишдан қайтарилди.

Ҳаддан зиёд тўйиб овқат емаслик

Имом Аҳмад ва Имом Термизий Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ривоят қилади: “Инсон қорнидан ёмонроқ идишни тўлдирмайди, одам боласига белини қоим қиладиган кичик луқма кифоядир. Бас, қориннинг учдан бири таом, бири сув ва қолгани нафас учундир”, дедилар.

Ушбу ҳадиси муборакларни ўрганиш жараёнида динимиз кўрсатмалари қадриятларимиз ва урф-одатларимизга нечоғли уйғунлашиб кетганига амин бўламиз. Чунки аждодларимиз фарзандларига мурғаклигиданоқ бу тарбияларни сингдириб борганлар. Зеро, саодатга бошлайдиган бу сифатларни фарзандлар қалбига нозик йўллар билан жо қилмоқ учун тарбияни жуда барвақт, яъни фарзанд дунёга келган кундан бошламоқ зарур. Мирзо Бедил ҳазратлари айтганлар:

Биринчи ғиштни қийшиқ қўяркан меъмор,

Юлдузга етса ҳам, қийшиқдир девор.

Шунингдек, халқимиз орасида эътироф этилган дастурхон атрофида ўзини тутишга доир қуйидаги қоидаларни ҳам билиш муҳимдир:

 чақирилмаган жойга борманг;

 таклиф этилган жойга кечикманг;

 мезбонлар таклиф этмагунча, дастурхон атрофига ўтирманг;

 дастурхонга узоқ ҳам, яқин ҳам ўтирманг;

 сочиқча билан олдингизни тўсманг;

 овқатланаётганингизда таомни одоб билан тановул қилинг;

 нонни бўлакларга бўлиб енг;

 оғизни тўлдириб овқатланманг;

 шошмасдан овқатланинг;

 тирсакларингизга таянманг ва кенг қўйманг;

 ким биландир сўзлашмоқчи бўлсангиз ҳам, ёнингиздаги меҳмонга орқа ўгирманг;

 оғизда овқат билан гаплашманг;

 катталар ўрнидан турганида, дастурхон ёнидан четланиб, улар хонадан чиқиб кетганидан кейингина ўрнингизга ўтиринг;

 стулда ястаниб, ялпайиб ўтирманг;

 дастурхон атрофида ўз хасталикларингизни сўзламанг;

 мезбон овқатланишни меҳмонлардан сўнг тугатиши лозим;

 дастурхон атрофида баланд овоз билан гаплашманг;

 ҳамма овқатланиб бўлмасидан ўрнингиздан туриб кетманг.

Муҳтарам ота-оналар ва азиз мураббийлар бу одобларни тарбиянинг пойдевори деб билишлари ва фарзандларга ҳар куни сабр билан ўргатишлари, ўзлари ибрат кўрсатишлари лозим бўлади. Зеро, бу фазилатли амаллар инсонни азиз қилади, улар одамлар билан ўзаро муомала-муносабатда жуда муҳимдир.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

САЛОМАЛШИШ ОДОБИ:

Салом беришни ўргатиш;

Салом бериш тартиби;

Салом бериш одоби;

Мусулмон бўлмаганларга ўхшаб салом беришдан қайтариш;

Биринчи бўлиб салом бериш;

Мусулмон бўлмаганнинг саломига ҳам “ва алайкум” деб жавоб бериш;

Салом бериш суннат ва унга алик олиш вожиб;

Салом бериш жоиз бўлмаган ўринлар.

РУХСАТ СЎРАШ:

Аввал салом бериб, сўнг изн сўраш;

Исмини, сифатини ёки кимлигини билдириш;

Уч марта изн сўраш;

Эшикни оҳиста тақиллатиш;

Изн сўраш пайтида эшикка терс туриш;

Уй эгаси “қайт” деса, қайтиш;

Шу кунларда юртимиздаги масжидларда жамоат намозлари вақтинча ўқилмай тургани сабабли дезинфексия ишлари олиб борилмоқда.
Ана шундай тадбирлардан бири Наманган шаҳридаги “Имом Бухорий” жоме масжидида ҳам ташкил этилиб, унда соҳа мутахасислари масжид хонақоҳи, ҳовлиси, масжиддаги мебелларни, шунингдек, тахоратхоналарни дезинфексия қилишди. Масжид айвонига каронавирусдан сақланиш бўйича тавиялар тахтачаси осиб қўйилди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Навоий вилоятидаги жамоат жойлари, хусусан, бозорларда имом-хатиблар савдогар ва харидорларга коронавирус шароитида мусулмон кишиларнинг вазифалари тўғрисида кенг кўламли тушунтириш-тарғибот ишларини олиб боришмоқда.
Жумладан, Кармана тумани деҳқон бозорида туман бош имом-хатиби туман раҳбарияти билан бирга савдогар ва харидорларга коронавирус тарқалишида эҳтиёт чораларини кўриш, ваҳима қилмаслик, балки унга муносиб тайёргарлик кўриш ҳақида, бундай ҳолатда нарх-навони сунъий оширмаслик ва бу орқали халқ ўртасида ваҳима кўтариб юборилишига сабабчи бўлиб қолмаслик, шахсий гигиенага қатъий амал қилиш, айниқса, жамоат жойларини ҳам ҳар доимгиданда тоза сақлаш ҳақида тушунча бердилар.
Шунингдек, Навоий шаҳридаги “Саҳоват” дехқон бозорида, Конимех тумани бозорларида имом хатиблари ҳам маъруза қилишмоқда.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Қирғизистонда COVID –19 каронавируси аниқланмади. Шундай бўлсада мамлакат бош вазири Муҳаммадкали Абилгазиев вирус тарқалиб кетишининг олдини олиш мақсадида айрим чекловлар ўрнатилишини маълум қилди: “Инфекцияни олдини олишнинг иложи йўқ. Вирус қўшни давлатларда пайдо бўлган. Мамлакатда қаттиқ карантин чоралари жорий этилади. Мактаб ва университетларда дарслар бекор қилинади. Оммавий тадбирлар тақиқланади. Чет элликлар кириши учун чегаралар ёпилади”.

Шу муносабат билан Қирғизистон бош муфтийси Мақсат ҳожи Токтомушев мусулмонларга мурожаат билан чиқди. Унда жумладан бундай дейилади: “Ислом дини қийинчиликка эмас, енгилликка асосланган. Қуръони каримда марҳамат қилинади: “Аллоҳ сизларга енгилликни хоҳлайди ва сизларга қийинчиликни хоҳламайди” (Бақара, 185-оят). Бошқа ояти каримада: “...ўз қўлларинг билан ўзларингни ҳалокатга ташламанглар...” (Бақара сураси, 195-оят), дейилган.

Пайғамбаримиз (соллолоҳу алайҳи ва саллам) ривоят қилинган бир-неча ҳадисларда мусулмон киши ўзига ҳам, ўзгага ҳам зиён бермаслиги айтилган. Демак, инсон ўзи ва бошқаларга зиён бўлувчи нарсалардан узоқ бўлиши зарур экан. Шу боис дунёдаги мусулмон мамлакатлари диний фатволарини ҳисобга олиб, каронавируснинг одамлар говжум жойларда тарқалишининг олдини олиш учун Қирғизистон мусулмонлари идораси тегишли ечимларни қабул қилди”.

Ушбу фатвога кўра, эндиликда Қирғизистонда ҳолат барқарорлашгунча масжидларда жума намозлари ўқилмайди, балки унинг ўрнига пешин намозлари уйларда ўқилади. Масжидлар ёпилмайди, аммо намоз вақтларини билдириш учун масжидларда азон айтилиб туради. Масжидларда даъват ишлари вақтинча тўхтатилади. Жаноза намозлари марҳумнинг яқин қариндошлари иштирокида уйларда ўқилади.

“Бундай қийин вазиятларда Қирғизистон диний бошқармаси Яратган Аллоҳ таолога юзланиб, гуноҳларга кечирим сўраб, товба қилиб, дуо қилишга чақиради. Элимиз хавфсизлигини сақлаш учун Қирғизистон ҳукумати томонидан қабул қилинган чараларга амал қилиш ҳар бир кишининг бурчи, элимиз бошига келган қийинчиликдан фойдаланиб, кундалик озиқ-овқат ва бошқа турли нарсаларнинг нарх-наволарни атайлаб кўтариш орқали содир бўладиган катта гуноҳ ишларга йўл бермаслигимиз керак”, дейилади мурожаат якунида.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

** Таровеҳ ***

Таровеҳ намози эркак ва аёлларга суннати муаккададир. Жамоат билан ўқилипш суннати кифоядир (яъни, баъзиларнинг масжидда жамоат билан ўқиши билан бошқалар уйларида ёлғиз ўқишлари мумкин бўлади).

Таровеҳ ўқиш вақти хуфтон намози вақти кирганидан то тонг отишидан бир оз аввалги пайтгачадир. Витр намозини таровеҳдан олдин ўқиш ҳам, кейин ўқиш ҳам дурустдир. Туннинг сўнгги учдан бир қисмига ёки иккинчи ярмига кечиктириши мустаҳабдир. Тун ярмидан кейинга қолдирилиши мақруҳ эмас.

*** Ракатлари сони ва адо қилиш тартиби ***

Таровеҳ намози йигирма ракат бўлиб, ўнта салом билан ўқилади.

Изоҳ: Таровеҳ намози, рўзанинг эмас, балки ўқилган вақтнинг суннатидир. Чунки, Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Аллоҳ таоло сизларга Рамазонда рўза тутишни фарз қилди, мен эса кечаларнинг иҳёсини (таровеҳ ва бошқа ибодатлар билан ўтказилишини суннат қилдим» деганлар. Бунга кўра, бемор ё мусофир бўлиб, рўза тута олмаган кунлари ҳам таровеҳ ўқиш суннатдир.

Ҳар тўрт ракат таровеҳ намозидан сўнг, таровеҳ билан витр намози орасида ҳам тўрт ракат намоз ўқиш миқдорича ўтириш мустаҳабдир. Рамазони шарифда Қуръони каримни таровеҳ намозларида бир марта хатм қилиш суннатдир. Фақат жамоатни зериктириб қўядиган бўлса, уларга малол келмайдиган даражада ўқилади. Чунки қисқа ўқиш билан кўпроқ жамоатни жалб қилиш жамоатни зериктириб қўядиган даражада кўп қироат қилишдан афзалдир. Шунингдеқ, жамоатга малол келса ҳам, имом (ташаҳҳудда) “Аттаҳийёту”дан сўнг салавотларни ўқиши ва ҳар икки ракатнинг бошида санони ҳамда руку ва саждалардаги тасбеҳларни тарк қилмайди. Фақат жамоатга малол келган тақдирда (салавотлардан кейинги) дуони ўқимайди. Таровеҳ ўз вақтида ўқилмаса, ёлғиз ҳолда ҳам, жамоат билан ҳам қазоси ўқилмайди.

*** Каъбада ўқиладиган намоз ***

1. Каъбанинг хоҳ ичида, хоҳ устида бўлсин, фарз ва нафл намоз ўқиш дурустдир. Чунки Каъбанинг барча томонлари қибладир. Устида намоз ўқийдиган кишининг сутра қилиши шарт эмас. Фақат Каъба устида намоз ўқиш одобга зид бўлгани учун макруҳ.

2. Каъба устида ва ичида, орқаси имомнинг юзига бўлмаган жамоатнинг имомга иқтидо қилиши дурустдир, акс ҳолда, ножоиздир.

3. Каъба эшиги очиқ бўлганида, унинг ичидаги имомга ташқаридан иқтидо қилиш дурустдир.

4. Имом ва жамоатнинг Каъба ташқарисида ҳалқа шаклида намозга туришлари ҳам дурустдир. Фақат имом томонда Каъбага имомдан ҳам яқинроқ турган кишининг иқтидо қилиши дуруст эмас.

*** Мусофирнинг намози ***

Ўртача юришда йилнинг энг қисқа кунларида дам олиш онлари билан биргаликда узоқлиги уч кунлик йўл бўлган жойга сафарга чиқиш баъзи ҳукмларнинг ўзгаришига сабаб бўлади. Ўртача юриш деганда қуруқликда туянинг ёки пиёдаларнинг юриши назарда тутилган. Тоғда ҳам шунга муносиб бўлган масофа кўзда тутилади.

Денгизда эса ҳаво мўътадил пайтда мазкур вақт ичида босиб ўтиладиган масофа эътиборга олинади.

Изоҳ: Бу эски таъбир бўлиб, ўша даврларда елканли кемалар ҳаво ёрдамида ҳаракат киларди. Шамол қаттиқ эсса, кема тез, секинлашса секин, ҳаво мўътадил пайтда кема қуруқликдаги туя, пиёдалар тезлигида ҳаракат қиларди. Мана шу тезликда уч кунлик йўлга чиққан киши мусофир ҳисобланарди. Ҳозирги кунда эса, ҳар соатда қанча-қанча йўл босиб ўтувчи улкан кемаларнинг тезлиги сафар учун ўлчов бўла олмайди. Шунинг учун ўлчов ҳамон қуруқликдаги туя ёки пиёданинг меъёрий юришидир. Сафар қандай воситада амалга оширилишидан қатъи назар, тахминан туя миниб ёки пиёда юришда уч кунлик масофа босиб ўтилдими, киши мусофир ҳисобланди.

*** Намознинг қисқартирилиши ***

Сафарга чиқишга қарор қилган киши ўзи яшаётган жойнинг уйларидан ва шаҳар четидаги қабристон, отлар югурадиган майдонга ўхшаш шаҳарга туташ бўлган жойлардан ўтгач, тўрт ракатли фарз намозларни икки ракат қилиб қисқартириб ўқийди.

Агар мазкур қабристон ва югуриш майдонлари ораси далалар ёки отилган бир (камон) ўқи етгулик (тахминан 400 қадам) очиқ бўш жой билан ажралиб турган бўлса, улардан ўтиш шарт эмас.

*** Сафарнинг шартлари ***

Сафар нияти қуйидаги уч нарса билан дуруст бўлади:

1. Йўловчининг сафарга чиқишига қарор қилишда эркин ва мустақил бўлиши.

2. Балоғатга етган бўлиши.

3. Сафар йўлининг уч кунлик масофадан кам бўлмаслиги.

Демак, ўзи яшайдиган шаҳар ё мавзенинг уйларидан узоқлашмаган йўловчи ёки эри билан бўлган аёл, қўмондонига тобе бўлган аскар каби бошқага итоат қилган шахслар хўжаси сафарга ният қилмаган ёки уч кундан кам муддатга ният қилган бўлса, намозни мусофир каби ўқимайди. Йўлга чиқиши ва иқомат борасида тобе бўлганларнинг эмас, балки уларнинг амирларининг ниятлари эътиборлидир.

*** Мусофир намозининг ҳукми ***

Мусофирнинг намозни қаср қилиб ўқиши бизнинг ҳанафий мазҳабда азиматдир.

Изоҳ: «Азимат» луғатда бир нарсага қатъий қарор қилмоқ ва уни бажаришга бор кучи билан интилмоқ деганидир. Фиқҳ истилоҳида эса, шаръий амр ва наҳийларни, ҳеч қандай узрли сабабларга эътибор қилмасдан, асл шаклида адо қилмоқдир. Бунинг зидди бўлган рухсат эса, узрли сабаблар туфайли шаръий амр ва наҳийларни қулайлаштирувчи, рухсат берилган йўлни танлашдир. Масалан, таҳоратда ҳар сафар оёқни ювиш азимат, маҳси кийганида масҳ тортиш рухсатдир.

Тўрт ракатли фарз намозларини тўлиқ ўқиган йўловчи, агар илк қаъдада ўтирган бўлса, намози саҳиҳдир. Фақат (вожиб бўлган саломни кечиктиргани учун) макруҳдир (бу ҳолатда сўнгги икки ракат нафл ўрнига ўтади). Биринчи қаъдада ўтирмаган бўлса, фарзни тарк этгани учун намози саҳиҳ бўлмайди. Фақат учинчи ракатга тураётганида муқимликка ният қилса, намози саҳиҳ бўлади. Лекин вожиб бўлган биринчи ташаҳҳудни тарк этгани учун саҳв саждаси қилиши керак.

*** Қаср муддати ва муқимликка ният ***

1. Йўловчи ўз диёрига қайтгунича ёки бирор шаҳар ёхуд қишлоққа 15 кун қолишга ният қилгунича намозларини қаср ўқийди.

2. Агар бир жойда 15 кундан оз муддат қолишга ният қилса ёки ҳеч қандай ният қилмасдан, эрта-индин кетаман, деб йиллар давомида ўша жойда қолса ҳам, намозларини қаср ўқийверади.

3. Бирортасида кечаси тунашни қарор қилмаган икки шаҳарда, чўл ва адирларда ҳамда бадавийлар яшайдиган жойларда иқоматни ният қилиш дуруст эмас.

4. Шунингдек, (уруш пайтида) душман ерларида бўлган аскарларимиз ҳам (қанча қолишларини билмаганлари учун) иқоматни ният қилишлари дуруст эмас.

5. (Давлатга қарши чиққан) бир тоифани қуршовга олган ва у ерда кутаётган аскарларнинг ҳам (қанча қолишларини билмаганлари учун) иқоматни ният қилишлари жоиз эмас.

** Мусофирнинг муқимга ва муқимнинг мусофирга иқтидо қилиши **

Мусофир муқимга намоз вақтида иқтидо қилиши дуруст. Бу ҳолда у муқим каби намозни тўлиқ ўқийди. Вақт чиққач, мусофирнинг муқимга иқтидо қилиши дуруст эмас. Хоҳ вақт ичида бўлсин, хоҳ вақт чиққанидан сўнг бўлсин, муқимнинг мусофирга иқтидо қилиши дурустдир.

Мусофир муқимларга имом бўлса намозни бошламас-дан аввал ёки салом бергач, «намозингизни тамомланг, мен мусофирман» дейиши мустаҳабдир. Муқим мусофирга иқгидо қилганида мусофир намозни тамом қилганидан сўнг қолган икки ракатини қироат қилмасдан тамомлайди.

*** Вақтида ўқилмаган намозларнинг қазоси ***

Мусофир қазо қилган тўрт ракатли намозни муқим бўлганида ўқиса ҳам, икки ракат ўқийди. Муқим қазо қилган тўрт ракатли намозни сафарда ўқиса ҳам тўрт ракат ўқийди.

*** Ватан ҳақида ***

Кишининг туғилиб ўсган, уйланган ёки давомли яшаш мақсадида у ердан ажралишни хоҳламаган жойи ватани аслий дейилади.

Кишининг (камида) 15 кун ёки ундан ҳам кўпроқ муддат яшашга ният қилган жойи ватани иқомат дейилади.

Ватани аслий бошқа бир жойни ватани аслий қилиб олиш билан кучдан қолади.

Ватани иқомат ўзига ўхшаган бошқа жойда яшашга ният қилиш ёки у ердан йўлга чиқиш ёки ватани аслийга қайтиш билан бузилади.

*** Бемор кишининг намози ***

1. Бемор, тамоман туролмаса ёки қаттиқ оғриқ туфайли туриши қийин бўлса, ёки касаллигининг кучаниши ёки узоққа чўзилишидан қўрқса, намозини ўтириб, руку ва сажда қилган ҳолда ўқийди. Ўзига энг қулай шаклда ўтиради, булардан бошқа ҳолларда кучи етганича тик туриб ўқийди.

2. Бемор намозини ўтирган жойида руку ва сажда қилган ҳолда ҳам ўқий олмаса, имо-ишора билан ўқийди, фақат сажда қилиш учун бошини рукуда эгганидан кўпроқ эгади. Акс ҳолда намози дуруст бўлмайди.

Изоҳ: Чунки Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва соллам бир беморнинг зиёратига бориб, олдига ёстиқ қўйиб, унинг устига сажда қилаётганини кўрадилар ва олдидан ёстиқни оладилар. Бемор ёстиқни такрор олдига олганида ёстиқни яна унинг олдидан оладилар ва «Агар кучингиз етса, ерда намоз ўқинг, кучингиз етмаса, имо-ишора билан ўқинг ва саждада бошингизни рукудагидан кўра кўпроқ эгинг», дейдилар.

3. Бемор сажда қилиши учун бирор нарса баланд қилиб

қўйилмайди. Бирор нарсани кўтариб қўйса, саждада бошини рукуда эгганидан кўра кўпроқ эгса, намози дуруст бўлади. Акс ҳолда, намози дуруст эмас.

4. Беморнинг ўтириб намоз ўқишга ҳам кучи етмаса, чалқанча ёки ёнбошлаб ётган ҳолда имо-ишора билан намоз ўқийди. Бу ҳолда чалқанча ётиб ўқиш яхшироқдир. Юз қиблага қараб туриши учун беморнинг бошига ёстиқ қўйилади. Агар кучи етса, оёқларини қиблага узатмаслиги

учун оёқларини йиғиштириб олади. 

5. Имо-ишора билан ҳам намоз ўқишга кучи етмаган бемор, ўзига айтилаёган нарсаларни тушунса, намозини кечиктиради (сўнгра қазосини ўқийди). «Ҳидоя» соҳибига кўра бу дурустдир. Фақат яна «Ҳидоя» соҳиби «Тажнис» ва «Мазил» номли асарларида имо-ишора билан намоз ўқишдан ожиз қолиш муддати беш вақт намоздан ортиқ давом этса, бемор айтилган нарсаларни тушунса ҳам, намоз ўқиш мажбурияти ундан соқит бўлади, деганлар, «Қозихон» ва «Муҳит» муаллифи ҳам буни тасдиқлаганлар. Шайхул-Ислом ва Фахрул-Ислом ҳам бу нуқтаи назарни ихтиёр қилганлар. «Зоҳирийа» китобида фатво шунга дейилган. «Хулоса» китобининг соҳиби ҳам мазкур ҳукмни ихтиёр қилган, «Йанобиғ», «Бадоиъ» ва «Вал-волижий» асарларининг соҳиблари ҳам бу фикрни тўғри деганлар. Барчасини Аллоҳ раҳмат қилсин.

*** Турли масалалар ***

1. Боши билан имо-ишора қилишга кучи етмаган киши кўзи, қоши ёки қалби билан имо қилиб намоз ўқимайди чунки сажда қош, кўз ва юрак билан эмас, бош билан қилинади.

2. Тик туриб ўқишга кучи етиб, руку ва сажда қилишга кучи етмаган киши намозини ўтирган жойида имо-ишора билан ўқийди.

3. Соғлом киши намоз ўқиётганида тоби қочса, кучи етган шаклда имо билан бўлса ҳам намозини тамомлайди.

4. Ўтирган жойида руку ва сажда қилиб намоз ўқиётган киши, намоз асносида ўзини яхши ҳис қилса, ўрнидан туриб намозини давом эттиради ва шу тарзда тамомлайди. Руку ва сажда қилолмасдан имо билан ўқиётган киши (ўзини яхши ҳис қилса) намозни бошидан қайта ўқиши керак.

5. Эсини йўқотган ва хушидан кетган кишининг бу ҳолати беш вақт намоз мобайнида давом этса, ўзига келгач, бу намозларининг қазосини ўқийди. Беш вақтдан кўпроқ давом этса, қазосини ўқимайди (ундан соқит бўлади).

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Намоз ва рўзанинг каффорати;

Киши қачон каффорат учун васият қилади?

Қанча каффорат берилади?

Фидя (товон) кимга тўланади?

Ўз вақтида ўқилмаган намозларнинг қазоси;

Тартибни бекор қиладиган сабаблар;

Турли масалалар;

Фарз намозига етишиш бўлими;

Суннатнинг қазоси;

Жамоат ва унинг фазилати;

Турли масалалар;

Саҳв саждасининг ҳукми;

Вожибни билатуриб, тарк қилиш;

Саҳв саждасининг ўрни;

Саҳв саждаси қачон соқит бўлади?

Кимлар саҳв саждаси қилиши лозим?

Намоздаги баъзи хатолар;

Намоз шубҳа билан қачон бузилади?

Шубҳанинг кўп бўлиши;

Тиловат саждаси, сабаби, ҳукми, вақти;

Тиловат саждаси кимларга вожиб, кимларга вожиб эмас?

Тиловат саждасининг вақти ва шакли;

Жойни ўзгартирадиган сабаблар;

Жойни ўзгартирмайдиган сабаблар;

Турли масалалар;

Тиловат саждасининг саҳиҳ бўлиш шартлари;

Адо этиш тартиби;

Шукр саждаси;

Ҳар балонинг даф қилиниши ҳақида;