Ислом инсониятнинг гўзал ҳаёт кечиришини таминлайдиган диндир. Инсон дунё ва охиратда саодатга эришмоғи учун зарур бўлган барча моддий ва маънавий эҳтиёжлари динимизда шаръий ҳукмлар учун асос қилиб олинган. Фиқҳ илмининг қарийб ярмидан кўпини ташкил қилган олди-берди ва муомалот соҳасига назар соладиган бўлсак, савдо-сотиқларда ҳаром қилинган барча муомалот турларининг тақиқланиш негизида инсон манфаатига очиқ зид келувчи ҳолатларни бартараф этиш, истеъмолчи ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, жамият вакиллари ўртасида низо келтириб чиқариши мумкин бўлган ҳар қандай салбий ҳолатларнинг олдини олиш каби олий мақсадлар ўрин олганлигининг гувоҳи бўламиз.

Гарчи, “истеъмолчи ҳуқуқи” деган истилоҳ айни шаклда йигирманчи асрдан бери пайдо бўлиб қолган бўлса-да, аслида фиқҳнинг муомалот бобида истеъмолчи ҳуқуқларининг ҳимояси амалий тарзда ўз ифодасини топган. Унинг ҳуқуқларини бузадиган қатор савдо турлари таъқиқланган. Мазкур савдо турларидан бири фиқҳий манбаларда “ал-Иҳтикор” деб юритилади. Иҳтикор бу замонамиздаги монополия сўзига муқобил сўздир. Бироқ, иқтисодий назариядаги “монополия” билан фиқҳий истилоҳдаги “монополия”нинг таърифлари орасида ўзига хос тафовут ва фарқлар мавжуд. Бу табиий ҳамдир. Зеро, фақиҳлар “иҳтикор”га ўз замоналарида ҳукмрон бўлган яшаш тарзидан келиб чиқиб, ўша пайтларда одамлар энг кўп эҳтиёжи тушадиган маҳсулотлар доирасида таъриф берганлар. Шунингдек, унинг шаръий ҳукми борасидаги сўзларини ҳам асосан диний манбаларга таяниб гапирганлар. Шу боис, замонавий иқтисоддаги “монополия” билан фиқҳий истилоҳдаги “иҳтикор” бир-бирига ҳар жиҳатдан мувофиқ келмаслиги мумкин. Балки, уларнинг ўзаро кесишадиган нуқталари бўлганидек, ажраладиган нуқталари ҳам мавжуд. Аммо, шуниси аниқки, монополия қайси кўринишда бўлмасин, иқтисод учун зарарли бўлган амалиётдир. Монополия туфайли истеъмолчи ҳуқуқлари бузилади, жамият ҳаётига зарар етказилади.

Қуйидаги сатрларда фиқҳда назарда тутилган монополия (иҳтикор) мавзусини ёритишга ҳаракат қиламиз.

Иҳтикор сўзининг луғавий ва истилоҳий маънолари:

Иҳтикор (الاحتكار) сўзининг асли уч ўзак ҳарфдан иборат “حكر” “ҳакр(ун)”сўзидан олинган. “Ҳакр(ун)” зулм қилмоқ, камситмоқ, ёмон муомала қилмоқ, атрофидагиларни машаққатга солмоқ каби салбий маъноларга далолат қилади. “Ҳакар(ун)” деб ўқисак, унда “нарх ошиши учун бозорга чиқарилмай, сақлаб қўйилган озиқ-овқат ва шунга ўхшаш нарсалар” тушунилади.

Иҳтикор сўзининг ўзи эса арабча “احتكر” (иҳтакара) феълининг масдари (иш-ҳаракат номи) бўлиб, луғавий жиҳатдан “озиқ-овқат ва ҳоказони нарх қимматлашини кутиб, бозорга чиқармай, сақлаб қўйиш” маъносини англатади.

Шунингдек, замонавий луғат китобларида бироз бошқачароқ таърифларни ҳам учратиш мумкин. Жумладан, “Қомус ал-маоний” китобида иҳтикор сўзи қуйидагича таърифланади: “Иҳтикор бу – товар бозорга кириб келишидан олдин уни кўтарасига сотиб олиш ва нархини ошириб доналаб сотиш”; “Иҳтикор бу – бирор нарсада яккаҳокимлик қилиш бўлиб, иқтисодий соҳада ишлатиладиган бўлса, товар ва хизмат турларида бозор миқёсида яккаҳокимлик қилиш маъносига далолат қилади ва бу иш одатда истеъмолчиларнинг зарарига нархлар ошиб кетишига олиб келади”.

Иҳтикор сўзига ўзак бўлган “ҳакратун” деган яна бир сўз ҳам бўлиб, у бирор нарсани ёппасига сотиб олиш маъносига далолат қилади. Ибн Манзурнинг “Лисону-л-араб” номли қомусий луғат китобида келтирилишича, “ҳакратун” сўзининг асли “жамлаш ва ушлаб туриш” маъносини билдиради.

Иҳтикор сўзининг замонавий иқтисодиёт назариясидаги муқобил варианти бўлган монополия сўзининг луғавий маъноларига қисқача тўхталадиган бўлсак, бу сўз грекча “моно”: “ягона”, “битта” ва “полео”: “сотаман” сўзларидан таркиб топган бўлиб, номланишидан ҳам “бир ўзи сотиш”, “бозорда яккаҳокимлик қилиш” маъноларини англаш мумкин.

Иҳтикорнинг истилоҳий маъноси

Азҳар университети тадқиқотчиси доктор Аҳмад Арафа ўзининг “Аҳкам ал-иҳтикар фил фиқҳ ал-исломий” (Ислом фиқҳида монополияга тааллуқли масалалар) номли китобида қайд этишича, “иҳтикор” сўзининг шаръий ва истилоҳий маъноси унинг луғавий мазмунидан катта фарқ қилмайди.

Фуқаҳолар бу сўзни ўхшаш лафзлар ва бир-бирига яқин маънолар билан таърифлаганлар. Жумладан, ҳанафий мазҳаби уламоларидан Ҳаскафий “Ад-дурр ал-мунтақо”нинг шарҳида шундай дейди: “Иҳтикор сўзи шаръан озуқа ва шунга ўхшаш нарсаларни (кўплаб миқдорда) сотиб олиб, уни то нархлар қимматлашгунга қадар (камида) қирқ кун давомида (бозорга чиқармай) ушлаб туришдир. Зеро, Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) шундай деганлар: “Кимки, мусулмонларга қирқ кун давомида иҳтикор қилса, Аллоҳ уни мохов касали ва касод бўлиш балосига дучор этади”.

Сўғдий ўзининг “Фатово”сида иҳтикорни: “У – ўз шаҳридан озиқ-овқатни (кўп миқдода) сотиб олиб, уни уларга (шаҳар аҳолисига сотишда) монополия қилиб олишдир”, дейди (“Фатово ас-сўғдий”: 2/486).

Аллома Шурунбулолий “Дурар ал-ҳуккам шарҳу ғурар ал-аҳкам” номли китобга ёзган ҳошиясида айтади: “иҳтикор бу – қимматлаб кетгунга қадар озиқ-овқатни (бозорга чиқармай) сақлаб туриш бўлиб, зулм қилиш ва камситиш маъносига далолат қилувчи ҳакара феълидан “ифтиъол” вазнида ясалган. (Араб тилида) “Ҳакара биш-шайъ” дегани бирор нарсада яккаҳокимлик қилиб, у нарсани ўзгалардан тўсиб қўйиш маъносини англатади”.

Яна бир ҳанафий фақиҳ Акмалиддин Бобартий эса ватандошимиз Бурҳониддин Марғинонийнинг машҳур “ал-Ҳидоя” номли фиқҳий асарига шарҳ сифатида ёзган “ал-Иноя” номли китобида иҳтикорни бундай таърифлайди: “иҳтикор сўзидан мурод озиқ маҳсулотларини нархлар ошишини пойлаб (бозорга чиқармай) ушлаб туришдир”.

Ибн Обидин иҳтикор сўзининг таърифида: “У егулик ва шунга ўхшаш нарсаларни (улгуржи) сотиб олиб, сўнг нархлар қимматлашини пойлаб, қирқ кун ғамлаб қўйишдир” (Ҳошияту Ибн Обидин: 6/398), дейди.

Юқоридаги таърифлардан шу нарса ойдинлашадики, ҳанафий мазҳабининг аксар уламоларига кўра, иҳтикорнинг қайтарилган ва мазаммат қилинган тури озиқ-овқат маҳсулотларига тааллуқли ҳисобланади. “Аксар уламоларига кўра”, дея қайдлашимизнинг боиси шуки, мазҳаббоши мужтаҳидларимиздан имом Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ иҳтикорни фақат озиқ-овқатларда чекламаган, балки у ҳам имом Молик раҳматуллоҳи алайҳи сингари мусулмонлар эҳтиёжи тушадиган барча нарсада иҳтикор юзага келишини таъкидлаган.

Озиқ-овқат маҳсулотлари деганда у ёки бу шаҳарда асосий озуқа вазифасини бажарадиган нарсалар тушунилади. Масалан, дон-дун, ун, гуруч, нон, ёғ, картошка, пиёз каби маҳсулотлар бугунги кунда энг зарурий озуқа ҳисобланади. Аммо, қадимги пайтларда озиқ-овқатнинг тури камлиги туфайли уламоларимиз ўша замонларда мавжуд бўлган асосий озуқа турларига тўхталганлар холос. Зеро, қадимдан гуруч, картошка каби озуқалар мусулмон ўлкаларида бўлмаган. Улар кейинчалик кириб келган. Ҳолбуки, бу моддалар бугунги кунда энг зарурий озуқа турларидан ҳисобланади.

Иҳтикор сўзига берилган таърифларнинг “Нархлар қимматлашгунга қадар ушлаб туриш” деган банди шуни англатадики, иҳтикорда маҳсулотни бозорга чиқармай ушлаб туришдан кўзланган мақсад катта фойда кўриш бўлиб, натижада маҳсулот сунъий равишда қимматлашиб, одамларга зарар этади. Агар бошқа мақсадда бўлса, масалан, одамларга енгиллик туғдириш учун бирор мол турини кўтара сотиб олиб, кейин уни бозорда нархини оширмасдан сотиш мақсадида сақлаб қўйса, иҳтикор қилган ҳисобланмайди.

Сўғдийнинг таърифига кўра, қайтарилган иҳтикор юзага келиши учун киши озиқ-овқат маҳсулотларини ўз шаҳридан улгуржи сотиб олиши керак, борди-ю, четдан келтирса, иҳтикор қилган бўлмайди.

Иҳтикорнинг ҳукми

Моликий, шофеий ва ҳанбалийлардан иборат жумҳури уламо наздида иҳтикор шаръан ҳаром саналади. Ҳанафий мазҳабининг аксар машойихлари ва шофеийларнинг баъзилари наздида ҳамда ҳанбалий мазҳабидаги бир қавлда иҳтикор макруҳдир. Бу ўринда иҳтикорнинг шаръий ҳукмига нисбатан мазҳабимиз ва бошқа мазҳаблар айтган қавллар орасидаги ихтилоф ҳақиқий эмас, балки шаклий ва лафзий ихтилоф эканлигини унутмаслик лозим. Моҳият эътибори билан қарасак, иҳтикорнинг ҳукми ҳақидаги фикрлар бир-биридан тубдан фарқ қилмайди. Зеро, ҳанафий мазҳабимизда амалда бўлган қоидага кўра, бирор нарсанинг ҳукми борасида фуқаҳоларимиз томонидан “макруҳ” сўзи мутлақ ҳолда айтилган бўлса, макруҳи таҳримий эканлиги тушунилади. Яъни мазҳабимизда иҳтикорнинг ҳукми “макруҳ” дейилса-да, бу ўринда танзиҳий макруҳ эмас, балки таҳримий макруҳ, яъни ҳаромга яқин маънодаги макруҳ тушунилади. “Иъламу-л-муваққиъийн”да зикр этилишича, мазҳабимиз асосчиларидан бири бўлмиш Имом Муҳаммад Шайбоний (р.ҳ.) макруҳ деганда ҳаромни тушунган, лекин мазкур “ҳаром”га қатъий далил топилмагач (қатъий далил деганда тавотур йўлига кўра ворид бўлган далил назарда тутилмоқда-муаллиф.), унга нисбатан “ҳаром” лафзини ишлатмаган. Имом Муҳаммад Имом Абу Ҳанифа ва Имом Абу Юсуфлардан “Макруҳ ҳаромга яқинроқдир!”, деган сўзларини ҳам ривоят қилган. Зоҳиру-р-ривоя китобларидан саналувчи “ал-Жомеъ ал-кабир”да Имом Муҳаммад “Эркаклар ҳам, аёллар ҳам тилла ва кумуш идишларда ичимлик ичишлари макруҳдир”, деганлар. Бундан муродлари эса “Ҳаромдир!” деган сўз бўлган. Яна, Абу Юсуф ва Муҳаммад “Ипак тўшакларда ухлаш ва ипак ёстиқларни ишлатиш макруҳ”, деганлар. Мақсадлари эса “таҳрим” бўлган. Шунингдек, Имом Абу Ҳанифа ва Соҳибайн “Ўғил болалар тилла тақинчоқларни тақишлари ва ипак кийим кийишлари макруҳ”, деганлар. Ваҳоланки, асҳоблар (яъни, бу ўринда ҳанафий мазҳаб машойихлари) бу нарсанинг ҳаромлигини очиқ айтишган. Асҳоблар “Одамлар ва ҳайвонларнинг озуқасида иҳтикор қилиш, агар уларга зарар берса ва уларга машаққат ва танглки туғдирса, кариҳ кўрилади”, деганлар, мақсадлари “Ҳаром бўлади”, дейиш бўлган. Яна, “Фитналар замонида қурол-аслаҳа сотиш макруҳдир”, деганлар ва бу билан ҳаромликни ирода қилганлар” (“Иъламу-л-муваққиъийн”: 1/33).

Шундан ҳам биламизки, иҳтикор мазҳабимизда макруҳ дейилар экан, ҳеч қандай гуноҳ ва ухровий уқубатга олиб бормайдиган “танзиҳий макруҳ” эмас, балки таҳримий макруҳ ирода қилинган. Бу сўз билан “ҳаром” сўзининг орасида катта фарқ йўқ. Фақат, иҳтикор ҳақида очиқ оят ёхуд мутавотир санадли ҳадис ривоят қилинмаганлиги учун ҳамда иҳтикор ҳақидаги ривоятларнинг аксари заиф ҳисобланганлиги боис асҳобларимиз унга нисбатан “макруҳ” сўзини ишлатганлар. Мақсадлари эса таҳримий макруҳ бўлган. Зеро, одамларга зарар етказиш, уларни танглик ва ҳаражга қўйиш ҳалол ҳисобланмайди.

Шунингдек, аксар фиқҳий китобларимизда иҳтикорнинг ҳукми “макруҳ” дейилар экан, бу сўздан таҳримий макруҳ ирода қилинишига қуйида келтиражагимиз олимларнинг сўзлари ҳам далолат қилади.

Жумладан, Имом Косоний “Бадоиъу-с-саноиъ”да “иҳтикор макруҳдир”, деган сўзни келтиргач, уни қуйидагича изоҳлайди: “Энди иҳтикорнинг ҳукмига келсак, айтиш жоизки, иҳтикор масаласига бир қанча ҳукмлар дахлдор бўлиб қолади. Улардан баъзилари “ҳаромлик”дир (яъни иҳтикорнинг баъзи кўринишлари ҳаром, дейилмоқчи.-муаллиф). Чунки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоя қилинишича, у зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Иҳтикор қилувчи малъундир, мол олиб келувчи эса марзуқдир (яъни, унинг ризқи кенг қилинади.-муаллиф)”, деганлар. Лаънат эса кишига фақат ҳаром ишни қилиш туфайлигина етиши мумкин. Яна, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганлари ривоят қилинган: “Кимки бирор озуқа турини қирқ кеча иҳтикор қилса, бас, у кимса Аллоҳдан бегона бўлибди, Аллоҳ ҳам ундан бегона бўлибди”. Маълумки, бундай ваъийдга фақат ҳаром ишни содир қилиш билангина сазовор бўлиш мумкин. Боз устига иҳтикор зулм бобидандир. Зеро, шаҳарда сотиладиган барча нарса шаҳар аҳлининг ҳақи бўлиб, агар ўша нарсаларни (ялписига сотиб олган) одамларнинг мазкур нарсага эҳтиёжлари кучайган пайтда сотишдан бош тортса, демакки, уларнинг ҳақини ман қилган бўлади. Ҳақдорга ҳақини бермаслик эса зулмдир. Зулм эса ҳаромдир” (Қаранг: Бадоиъу-с-саноиъ: 5/129).

Бобартий айтади: “Ўзидан шаҳарга бирор товар келтириладиган ҳар қандай жой ҳам кўпинча шаҳар ҳукмида бўлади. Шундай экан, омманинг ҳақи боғланиб қолганлиги сабабли у нарсаларда иҳтикор қилиш ҳаром бўлади” (“ал-Иноя шарҳ ал-Ҳидоя”: 10/58).

Буюк ҳанафий фақиҳ Ҳофизуддин Насафий ўзининг “ал-Баҳр ар-роиқ шарҳу Канз ад-дақоиқ” номли китобида шундай дейди: “Ал-Муҳит” (китоби)да келишича, иҳтикор бир неча турлардан иборат бўлиб, баъзи хиллари ҳаромдир, у ҳам бўлса, шундай бўладики, киши шаҳарда бирор озиқ-овқат турини (улгуржи) сотиб олади ва одамларнинг ўша нарсага эҳтиёжлари тушганда сотишдан бош тортади” (“ал-Баҳр ар-роиқ шарҳу Канз ад-дақоиқ”: 8/229).

Юқоридагилардан хулоса қилиб, айтиш жоизки, аксар фиқҳий китобларимизда иҳтикор сўзининг ҳукми борасида “макруҳ” сўзи ишлатилар экан, ундан таҳримий макруҳ ирода қилинган. Таҳримий макруҳ эса содир қилувчиси жазога лойиқлиги жиҳатидан ҳаром билан тенг нарсадир. Аввалроқ ишора килинганидек, мазҳабимизда ҳаром билан таҳримий макруҳ орасидаги фарқ шуки, ҳаром бу – ҳаромлиги қатъий далил билан собит бўлган нарсадир, макруҳи таҳримий эса ҳаромлиги зонний далил орқали собит бўлган нарсадир. Шунингдек, зонний далил билан собит бўлган нарсани инкор қилиш билан инсон кофир бўлиб қолмайди. Аммо, қаттиқ гуноҳкор ва фосиқ бўлади.

Иҳтикор қандай нарсаларда бўлади?

Ҳанафий, шофеий ва ҳанбалий мазҳабларида иҳтикор фақат озуқа моддаларида вужудга келади. Озиқ-овқат дейилар экан, аҳолининг эҳтиёжи тушадиган асосий емиш турлари назарда тутилади. Қадимда озиқ-овқатнинг тури камроқ бўлган. Ғалла, дон-дун, хурмо, майиз, ақт ёки ақит деб аталувчи пишлоққа ўхшаш нарсалар асосий озуқа маҳсулотларини ташкил қилган. Гўшт асосий емиш бўлгани ҳолда иҳтикорга нисбатан фуқаҳоларимиз таърифларида учрамаслигининг сабаби, у вақтларда деярли ҳамманинг чорва ҳайвонлари бўлган ҳамда гўшт ташқаридан ёки бошқа қўшни шаҳардан олиб келиб сотиладиган нарса бўлмаган, балки ҳамма ўз хонадонида сўйиб еяверган. Шунингдек, гўшт тез айниб қолиши туфайли уни узоқ вақт сақлаб қўйиш имконсиз бўлган. Бугунги кунга келиб, асосий озиқ-овқат моддаларининг турлари ҳам кўпайиб кетди. Кўп нарса бозор ёки дўконлардан сотиб олинадиган бўлиб қолди. Қадимда ҳамма буғдой ёки арпани ўз уйида янчиб, ун қилиб ишлатган бўлса, ҳозир шаҳар жойларда одамлар (ҳатто қишлоқларда ҳам аксарият) рўзғор учун тайёр унни сотиб олади. Ун билан бир қаторда гуруч, макарон, шакар, ёғ, гўшт, картошка, пиёз ва ҳоказолар ҳам бугуннинг асосий озуқа моддаси ҳисобланади. Чунки, айнан шу нарсалар рўзғорда кундалик ишлатилади.

Шундай қилиб, ҳанафий, шофеий ва ҳанбалий мазҳабларида иҳтикор фақат озиқ-овқат моддаларидагина вужудга келса, моликий мазҳаби ҳамда ҳанафийлардан Абу Юсуф (р.ҳ.)нинг ихтиёрига кўра, нафақат озиқ-овқат балки, одамлар эҳтиёжи тушадиган ҳар қандай маҳсулот иҳтикор объекти бўла олади.

Иҳтикорнинг ҳадиси шарифларда қораланиши

Маъмар ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганлари ривоят қилинади: “Фақат хатокор (осий) кимсагина иҳтикор қилур” (Имом Муслим (1605) ва Ибн Можа (2154) ривоятлари). Ҳадиснинг аслида ворид бўлган “хотиъун” сўзи шунчаки, хато қилувчи эмас, балки осий, гуноҳкор маъносига далолат қилади. Шунга кўра, ҳадис мазмуни, “Иҳтикор каби қабиҳ ишларга фақат гуноҳлардан тап тортмайдиган осий кимсагина журъат қилур” қабилида тушунилиши тўғри бўлади.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деяётганларини эшитдим: “Кимки, мусулмонларга нисбатан бирор таом турини иҳтикор қилса, Аллоҳ уни мохов касали ва (тижоратда) касодга йўлиқтириш билан уриб қўяди” (Ибн Можа ва Имом Аҳмад ривоятлари).

Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Кимки, бирор озуқа турини қирқ кеча иҳтикор қилса, бас, у кимса Аллоҳдан бегона бўлибди, Аллоҳ ҳам ундан бегона бўлибди. Ва қайси бир маҳалла аҳлида бир киши қорни оч ҳолда тонг оттирган бўлса, демак, улардан Аллоҳнинг зиммаси (ҳимояси) кўтарилиб кетибди”” (Имом Аҳмад ривояти).

Хулоса қилиб, айтадиган бўлсак, иҳтикор, яъни монополия бир қатор иқтисодий ва ижтимоий зарарларга эга бўлган савдо тури бўлиб, динимизда ундан қайтарилган. У истеъмолчи ҳуқуқини поймол этилишига олиб келади, бозорда нархлар ошиб кетишига, одамлар машаққатга юз тутишларига сабаб бўлади. Шунингдек, иҳтикор уни амалга оширувчи кимсанинг худбинлиги, ўз манфатини омма манфаатидан юқори қўйиши ва манфаатпарастлигига далолат қилади. Монополия туфайли эркин рақобат ривожланмай қолади, оқибатда давлат иқтисодий зарар кўради.

Раҳматуллоҳ САЙФУДДИНОВ,

Юнусобод тумани бош имом-хатиби,

Тошкент Ислом институти ўқитувчиси,

«Мирза Юсуф» жоме масжиди имом-хатиби

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Бугунги кунда масжидларимиз хонақоҳларида бир ёки бир нечта курсилар (стуллар) қўйилганини кўриб қоламиз. Бу курсилар бирор узр сабабли намозни тик туриб ўқий олмайдиган, шунинг учун ўтириб намоз ўқийдиган биродарларимиз учун қўйилган бўлади. Одатда қувват йўқлиги, беморлик ва шу каби узрли сабаблар туфайли намозхонларимиз курсига ўтириб намоз ўқийдилар. Бироқ, намозни ўтириб ўқиш учун узрли ҳолатларнинг ҳам ўзига яраша қонун-қоидалари бор, фақиҳ уламоларимиз бу масалаларни ҳам чуқур ўрганиб, уларга оид ҳукмларни батафсил баён қилишган.

Курси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг замонларидан аввалда ҳам, саҳобалар, табаъа тобеъинлар замонларида ҳам бор эди. Уларнинг даврида жангу жадаллар кўп бўлган. Кимнингдир оёғи кесилиб, қиёмга қодир бўлмаган, бошқасини бели синган, яна бирининг боши жароҳатланиб, сажда қила олмаган. Шундай бўлса-да, уларнинг бирортаси курсида ўтириб намоз ўқигани ривоят қилинмаган. Уларнинг барчалари ерга ўтириб намоз ўқиганлар. "Ал-муъжамул авсат" китобида бундай дейилган:

عن عبيد الله بن عمر رَضِي اللهُ عَنْهُ، عن نافع ، عن ابن عمر قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : " من استطاع منكم أن يسجد فليسجد ، ومن لم يستطع فلا يرفع إلى جبهته شيئا ليسجد عليه ، ولكن ركوعه وسجوده يومئ برأسه "

Табаронийнинг "Ал-муъжамул кабир" китобида Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам асҳобларидан бири бемор бўлганида уни кўришга бордилар. Мен у зот билан бирга эдим. Унинг ҳузурига кирсак, олдига бир ёғочни қўйиб, пешонасини унга қўйиб намоз ўқиётган экан. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга ишора қилган эдилар, у ёғочни ташлаб юбориб, ёстиқни олди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам "Қўй уни. Агар ерга сажда қила олсанг, шундай қил. Қила олмасанг, ишора қилиб ўқигин, саждангни эса рукуъингдан пастроқ қилгин", дедилар.

Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг замонларидан тортиб, мутааххир фуқаҳоларнинг замонигача бирорта фақиҳ "курсида ўтириб намоз ўқиш" деган масалани баён қилган эмас. Чунки намоз улуғ бир ибодат бўлиб, банда бу ибодатда Роббининг ҳузурида ўзининг ожизлиги, синиқлигини, хорлигини изҳор қилади. Курсида ўтириш эса иззат ҳисобланади.

Агар бирор сабаб туфайли одам умуман ерга ўтира олмаса, унинг курсида ўтириши мустасно. Чунки ўтиришга ожиз бўлган кишига ётиб намоз ўқишга рухсат берилган. Ночор ҳолатдагина курсига ўтириб, ишора билан намоз ўқишга ижозат бор. Масалан, жарроҳлик амалиётидан сўнг фақатгина курсида ўтириб ўқиш қулай бўлса, ана шундай мажбурий ҳолатлардагина бунга ижозат берилади. Лекин бемор одам масжидга ўзи юриб келса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам беморликларида ўтириб намоз ўқиганларидек ўтиришга қодир бўлса, сафни текис қилишдек вожиб амалга хилоф қилиб, сафдан олдинга ёки орқага ўтиб кетиш жоиз эмас. Чунки курсида ўтиргани учун сафдан орқароқда туриб, кейинги сафда турган кишининг сажда қиладиган жойини эгаллаб олиши ёки сафдаги ўрнини бўш қолдириб, сафдан олдинга чиқиб ўтириб олиши мутлақо жоиз эмас.

1. Ким бирор узри ёки беморлиги туфайли тик туришга қодир бўлмаса ёки тик тура олса ҳам, йиқилиб тушиши мумкин бўлса ё ҳолати шаръан узрли деб баҳолайдиган даражада ночор бўлса (моҳир (тажрибали) мусулмон шифокор «Тик турсангиз, дардингиз зиёда бўлади ‎ёки соғайишингиз кечикади» десагина ҳолатни шаръан узрли дейиш мумкин‎), ёки тик турганда чидаб бўлмайдиган оғриқ турса ёки боши айланса, бу ҳолатларнинг барчасида ўтириб намоз ўқиш жоиз.

Бу ҳақда «Дуррул муҳтор»нинг муаллифи қуйидагиларни келтиради:

(مَنْ تَعَذَّرَ عَلَيْهِ الْقِيَامُ) أَيْ كُلُّهُ (لِمَرَضٍ) حَقِيقِيٍّ وَحَدُّهُ أَنْ يَلْحَقَهُ بِالْقِيَامِ ضَرَرٌ بِهِ يُفْتَى (قَبْلَهَا أَوْ فِيهَا) أَيْ الْفَرِيضَةِ (أَوْ) حُكْمِيٍّ بِأَنْ (خَافَ زِيَادَتَهُ أَوْ بُطْءَ بُرْئِهِ بِقِيَامِهِ أَوْ دَوَرَانَ رَأْسِهِ أَوْ وَجَدَ لِقِيَامِهِ أَلَمًا شَدِيدًا.. صلى قاعدا

Бир кишининг намоздан олдин ёки намоз ичида (фарз намозида) касаллиги зиёда бўлса ёки тик тургани учун дардининг тузалиши кечикса (бу ҳолатнинг охирги чегараси тик турса зарар етишидир, шунга фатво берилган), боши айланса ёки тик турса қаттиқ оғриқ тургани учун (каби ҳукмий касаллик сабабли) тик туриши узрли бўлса, ўтириб ўқийверади.

Қиёмни соқит қилувчи узрлар

Қиёмни икки нарса соқит қилади:

* тик туришга умуман қодир бўлмаса.

* тик тура олса ҳам, ҳозиқ табиб туришни ман қилган бўлса ёки тик тургани учун касали кучайса, боши айланиб йиқилиши мумкин бўлса ёки касалининг тузалиши кечикса ёки қаттиқ оғриқ турса.

2. Тик тургани сабабли пайдо бўладиган оғриқ енгил бўлса, чидаса бўладиган даражада бўлса, шаръан ўтириб ўқишга узр бўла олмайди. Бу ҳолатда ўтириб ўқиган намоз дуруст бўлмайди.

وإن لم يكن كذلك (أي بما ذكر) ولكن يلحقه نوع مشقة لا يجوز ترك القيام. (التاتارخانية).

وَإِنْ قَدَرَ عَلَى بَعْضِ الْقِيَامِ ) وَلَوْ مُتَّكِئًا عَلَى عَصًا أَوْ حَائِطٍ ( قَامَ ) لُزُومًا بِقَدْرِ مَا يَقْدِرُ وَلَوْ قَدْرَ آيَةٍ أَوْ تَكْبِيرَةٍ عَلَى الْمَذْهَبِ لِأَنَّ الْبَعْضَ مُعْتَبَرٌ بِالْكُلِّ

Агар бундай (яъни юқорида зикр қилингандек) бўлмаса, аммо бирор машаққат етиши мумкин бўлса, ўтириб ўқиш жоиз бўлмайди («Татархония»).

Агар (ҳассага ёки деворга суяниб бўлса ҳам) озгина туришга қодир бўлса, (имкони борича, ҳанафий мазҳабига кўра бир оят ёки бир такбир миқдорича) тик туриб ўқийди (чунки озгина миқдорда туриш ҳам тўлиқ туриш ҳисобланади).

Қиёмга қодир бўлмаса

3. Ким юқоридаги сабаблар туфайли тик туришга қодир бўлмаса, лекин ўтирган ҳолда рукуъ, сажда қилиб намоз ўқишга қодир бўлса, ерга ўтирган ҳолда рукуъ ва сажда билан намоз ўқийди. Бундан бошқа суратда ўқиш жоиз эмас.

وإن عجز عن القيام وقدر على القعود، فإنه يصلي المكتوبة قاعداً بركوع وسجود، ولا يجزئه غير ذلك(التاتارخانية).

Тик туришга имкони бўлмай, ўтиришга қодир бўлса, фарзларни ўтирган ҳолда рукуъ ва сажда қилиб ўқийди. Бундан бошқача суратда ўқиш жоиз эмас («Татархония»).

4. Бир одам ўтирган ҳолда рукуъ ва сажда қилиб намоз ўқишга ҳам қодир бўлмаса, ўтирган ҳолда ишора билан ўқиши фарз бўлади, бундай одам сажда ишорасини рукуъ ишорасидан пастроқ қилади. Ўтирган ҳолати ташаҳҳуд ҳолатида бўлиши шарт эмас. Қандай ўтириш ўзига қулай бўлса, шундай ўтираверади.

وإن عجز عن الركوع والسجود وقدر على القعود فإنه يصلي قاعداً بإيماء، ويجعل السجود أخفض من الركوعظ.

Рукуъ ва сажда қила олмаса, фақат ўтиришга қодир бўлса, ўтирган ҳолда, саждани рукуъдан пастроқ қилиб, имо-ишора билан ўқийди.

5. Бир киши ўзи ўтира олмаса, лекин девор, одам ёки бошқа бирор нарсага суяниб ўтиришга қодир бўлса, суянган ҳолда намоз ўқиши шарт, ётиб олиб ўқиши мумкин эмас.

إذا لم يقدر على القعود مستوياً، وقدر عليه متكئاً، أو مستنداً إلى حائط أو إنسان، أو ما أشبه ذلك، قال شمس الأئمة الحلواني رحمه الله: قال مشايخنا رحمهم الله: يجزىء أن يصلي قاعداً مستنداً أو متكئاً، لا يجزئه أن يصلي مضطجعاً.

Тўғри ўтиришга имкони бўлмай, деворга ёки бирор одамга ёки шунга ўхшаш нарсаларга суяниб ўтира олмаса, бу борада Шамсул Аимма Ал-Ҳулваний роҳимаҳуллоҳнинг айтишича, машойихларимиз «Суянган ҳолда ўтириб ўқиши жоиз бўлади. Ётган ҳолда ўқиши эса жоиз эмас», деганлар.

Ўтиришга ҳам қодир бўлмаса

6. Агар одам ҳар қандай ҳолатда ҳам ўтиришга қодир бўлмаса, ётган ҳолида, ишора билан намоз ўқиши фарздир. Бунда бемор икки оёғини қибла томонга узатиб, қодир бўлса икки тиззасини бир оз буккан ҳолда, рукуъ ва саждани боши билан ишора қилиб ўқийди. Бош томонини бир оз кўтариб қўйилса, юзи осмонга қараган бўлмайди. Шунингдек, юзини қиблага қаратган ҳолда ўнг ёки чап ёнбоши билан ётиб ишора билан намоз ўқиса ҳам бўлади.

وَإِنْ تَعَذَّرَ الْقُعُودُ ) وَلَوْ حُكْمًا ( أَوْمَأَ مُسْتَلْقِيًا ) عَلَى ظَهْرِهِ ( وَرِجْلَاهُ نَحْوَ الْقِبْلَةِ ) غَيْرَ أَنَّهُ يَنْصِبُ رُكْبَتَيْهِ لِكَرَاهَةِ مَدِّ الرِّجْلِ إلَى الْقِبْلَةِ وَيَرْفَعُ رَأْسَهُ يَسِيرًا لِيَصِيرَ وَجْهُهُ إلَيْهَا ( أَوْعَلَى جَنْبِهِ الْأَيْمَنِ ) أَوْ الْأَيْسَرِ وَوَجْهُهُ إلَيْهَا ( وَالْأَوَّلُ أَفْضَلُ ) عَلَى الْمُعْتَمَدِ رد المحتار

Бирор нарсага суяниб ўтиришнинг ҳам имкони бўлмаса, чалқанча ётиб, оёқларини қибла тарафга узатиб, тиззаларини бир оз кўтариб, юзи қиблага юзланиши учун бошини бир оз кўтариб ўқийди. Ёки ўнг ёки чап тарафига ёнбошлаб юзини қиблага қаратиб, имо-ишора билан ўқийди. Биринчи сурат афзалроқ («Роддул Муҳтор»).

Беморлардан бошқалар оёғини қиблага узатиб ётиши танзиҳий макруҳдир.

Намоздаги қиём ва қаъданинг таърифи. Юқорида «тик туриш» ва «ўтириш» сўзлари ишлатилди. Тик туришнинг миқдори ҳақида уламоларимиз қуйидагиларни айтганлар: «Қиём деб инсоннинг қаддини тик тутишига айтилади. Бунда бир оз эгилишнинг ҳам зарари йўқ, лекин бу нарса рукуънинг энг паст даражада адо бўладиган миқдорига етмаслиги керак». Тик турган киши 90 даражада эгилса, тўлиқ рукуъ қилган бўлади, 45 даражадан ўтиб эгилса, рукуънинг энг оз миқдори бўлади. Бунда қўлини ёзса, тиззага етадиган бўлади. 45 даражадан камроқ эгилса тик турган (қоим) ҳисобланади.

اتفق الفقهاء على أن القيام المطلوب شرعاً في الصلاة هو الانتصاب معتدلاً , ولا يضر الانحناء القليل الذي لا يجعله أقرب إلى أقل الركوع بحيث لو مدّ يديه لا ينال ركبتيه. الموسوعة الفقهية

Фуқаҳолар «Намозда шаръий талаб қилинган тик туриш – мўътадил тўғри туришдир. Бунда қўлни чўзганда тиззага етмайдиган даражада бир оз эгилишнинг зарари йўқ» деб иттифоқ қилишган («Мавсуъатул-фиқҳийя»).

Қаъда деб ҳаммамиз биладиган оддий ўтиришга айтилади. Аллома Косоний раҳимаҳуллоҳ қаъдага таъриф бериб, «Инсон танасининг белдан паст қисми букилиб, орқанинг ерга тегиши қаъда деб аталади», деганлар.

Ерга ўтирган ҳолида бошини ерга қўйиб сажда қила оладиган киши курсига (стулга) ўтириб намоз ўқиш жоизми?

Баъзи одамлар тик туришга қодир бўлмаса ҳам, ўтириб сажда қилишга қодир бўлса, курсида ўтирган ҳолларида ишора билан сажда қилишлари жоиз эмас, чунки пешонасини ерга теккиза оладиган кишига ишора билан сажда қилиш кифоя қилмайди.

Фуқаҳоларимиз саждага таъриф бериб, «вазъур-роъси ъалал-ард», яъни «бошни ерга қўйиш» деганлар. Баъзилар «тасвиятул-аълаа маъал-асфал», яъни «бошни оёқ билан тенг қилиш», дейишган (бош оёқдан бир ғишт баробарича кўтарилса жоиз‎). Курсига ўтириб сажда қилувчилар мана шу фарзни тарк қилган бўладилар. Бундай ҳолда ўқилган намозни қайта ўқиш шарт («Аҳсанул фатаво»).

Савол: Энгашса қон босими ошиб кетадиган одам ишора билан сажда қилса бўлади-ми?

Жавоб: Ундай кишилар бошларини ерга қўйиб сажда қила олмаганлари учун курсига ўтириб, ишора билан сажда қилишлари жоиз.

Рамазон Бутий роҳматуллоҳи алайҳ ўтириб намоз ўқиш ҳақида шундай деганлар: «Курсида намоз ўқишда асосий шарт шуки, ҳозиқ (моҳир), ишончли, намозхон табиб беморга ерга ўтириб намоз ўқиши мумкин эмаслигини айтган бўлиши керак. Бундан бош қача ҳолатда курсида ўтириб намоз ўқиши жоиз эмас. Агар шифокор тик туришни тақиқлаган бўлса, аммо ўтириб рукуъ сажда қилишни ёки ишора билан сажда қилишни тақиқламаган бўлса (у одамнинг курсига эмас), ерга ўтириб намоз ўқиши вожибдир».

Ибодатларда бошқа дин вакилларига ўхшаб қолиш

Курсига ўтириб ўқишда насороларнинг ибодатхонасидаги ҳолатга ўхшаб қолиш хавфи ҳам бор. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ибодатларда аҳли китобларга ўхшашдан қаттиқ қайтарганлар.

Такбири таҳрима учун қиём шартдир

Одатда курсига ўтириб ўқийдиган кишилар юриб келиб, курсига ўтириб, сўнг қулоқ қоқиб, намозга киришадилар. Такбири таҳриманинг шарти эса намозга тик турган ҳолда киришишдир. Бу ҳолатда мана шу шарт бажарилмай қолади.

شرط صحة التكبير أن يوجد في حالة القيام في حق القادر على القيام ، سواء كان إماما أو منفردا أو مقتديا ، حتى لو كبر قاعدا ثم قام لا يصير شارعا ، ولو وجد الإمام في الركوع أو السجود أو القعود ينبغي أن يكبر قائما ثم يتبعه في الركن الذي هو فيه ، ولو كبر للافتتاح في الركن الذي هو فيه لا يصير شارعا لعدم التكبير قائما مع القدرة عليه .

Имом учун ҳам, ёлғиз намоз ўқиётган одам учун ҳам, иқтидо қилган одам учун ҳам такбири таҳриманинг шарти шуки, қиёмга қодир бўлган одам тик туриб такбир айтиши керак. Бундай одам ўтирган ҳолида такбир айтса, намозга кирган ҳисобланмайди. Имом рукуъ, сажда ёки қаъдада бўлса, намозга янги қўшилаётган одам такбирни тик туриб айтиб, кейин имомга эргашиши шартдир. Имом саждада ёки қаъдадалигида унга иқтидо қилган одам ўтириб олганидан кейин такбир айтса, намозга киришган бўлмайди, чунки у қиёмга қодирдир («Бадоиус саноиъ»).

Қиёмга қодир бўлишнинг миқдори

Бир киши ҳассага ёки деворга суяниб бўлса ҳам тик тура олса, намозда ана шундай туриши шарт, чунки қиём фарздир, қўлни киндик остида боғлаш эса суннатдир. Фарзни адо қилиш учун суннатни тарк қилиш жоиз. Бир-икки оят ўқилгунча қодир бўлиб, қолганига қодир бўлмаса ҳам, шунча миқдор тик туриш фарздир.

وإن قدر على بعض القيام) ولو متكئا على عصا أو حائط (قام) لزوما بقدر ما يقدر ولو قدر آية أو تكبيرة على المذهب،

Агар ҳасса ёки деворга суяниб ўқишга қодир бўлса, қодир бўлган миқдорича тик туриб ўқиши шарт. Агарчи бир оят миқдори ёки унга ҳам ярамаса, такбири таҳримани айтиш миқдорича бўлса ҳам.

Муҳаммад Айюб ҲОМИДОВ

София университетининг профессори Светан Теофанов мусулмон бўлди. Бунга Қуръон маъноларининг болгар тилига таржимасини тайёрлагани сабаб бўлди.

– Мен давлат буюртмаси билан Қуръонни таржима қила бошладим. Бундан мақсад мусулмонларга ёрдам бериш эмас, балки мусулмон давлатларига нисбатан сиёсат юритиш эди. Таржима бошлангандан сўнг бир муддат ўтиб давлат нашриёти ўз фаолиятини тўхтатди. Аммо мен таржимани ўз уйимда давом эттирдим. Аста-секин ушбу буюк китобни яхшироқ тушуна бошладим ва қалбим очилди”, – деди Светан Теофанов.

Олимнинг таъкидлашича, Аллоҳнинг инояти билан талабалигидан бошлаб араб тилига қизиқиб қолган. Бу унга нафақат илмий мартаба берди, балки ҳақиқатга йўл очган. Бу ҳақда олим бундай дейди: “Талабалигимда араб ҳарфи ва матнлари тартиби ёқиб қолганди. Бу муҳаббат умр бўйи давом этади, иншоаллоҳ. Бу тақдир. Ислом ҳаётимни бутунлай ўзгартирди. Ҳозир диним кўрсатмаларига амал қиляпман. Мусулмон камтар ва доно бўлиши керак. Буни менга Ислом ўргатди”.

Islamisemya.com хабар беришича, ҳозирда академик Светан Теофанов София университетида классик араб адабиёти, Қуръон ва ҳадисшунослик фанларидан дарс бериш билан бирга, тадқиқот ва таржимонлик фаолиятини давом эттирмоқда.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Қуйида келтириладиган фикрлар, ҳикматлар сайтлардан ва ижтимоий тармоқлардаги турли саҳифалардан олиб таржима қилинган.

Қўшиқ эшитиб йиғлаш қалбни жароҳатлайди.

Қуръони Каримни тинглаб йиғлаш қалбни поклайди.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Бойларга қимматбаҳо ҳадялар бериб, фақирларга киймаётган либос, ортиб қолган таомларимизни берамиз.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Одамлар овозингни эшитсалар, Аллоҳ таоло овозинг билан бирга қалбингда кечаётган нарсаларни ҳам билиб туради.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Онангнинг бағрига бош қўйишингга фурсат борми, буни қўлдан бой берма. Шундай кун келадики, унда онангни излаб тополмай қоласан.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Кўпларимиз Аллоҳ таолога дуо қилганимизда “Эй Аллоҳ, албатта, Сен Афуввсан, кечиришни яхши кўрасан, мени кечиргин” деймиз-да, аммо ўзимиз одамларни, яқинларимизни кечирмаймиз.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Агар Аллоҳ таоло сенга саодатни ёзган бўлса, уни сендан ҳеч ким ўғирлаб ололмайди.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Ҳайбатнинг сабабларидан бири кам гапириш, чиройнинг сабабларидан бири сертабассумлик.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Интернет материалларидан тўплаб, таржима қилувчи

Нозимжон Иминжонов