«Эй мўминлар! Сўзларимни яхшилаб эшитингиз, яхши англангиз ва яхши муҳофаза этингиз. Раббингиз бирдир. Отангиз бирдир. Барчангиз Одамдансиз. Одам эса тупроқдандир. Ҳеч кимнинг бошқалардан устунлиги йўқдир. Шараф ва устунлик фақат фазилат иладир».

(Пайғамбаримиз Муҳаммад соллалоҳу алайҳи вассаламнинг Вадо хутбаларидан).

Дарҳақиқат, охир замон дини бўлмиш Исломда жамийки инсоният Одам Ато ва Момо Ҳаводан тарқалгани барчамизга уқтирилади. Муқаддас китобимиз Қуръони Каримда, ундан олдинги муқаддас китобларда ҳам шундай марҳамат қилинади. Аммо баъзи материалист олимлар, яъни Дарвиннинг даҳриёна назариясининг тарафдорлари инсоният одамсимон маймунлардан тарқалган деган давони хамон илгари суришади. Баъзи моддапарастлар фан ва дин ўртасига «Хитой девори» қўйишга ҳаракат қиладилар, аслида фан томонидан қилинган кашфиётлар бизга Аллоҳнинг мўъжизаларини англатадиган ва тасдиқлайдиган воситалар эмасми? Фан ва техник тараққиёт асри бўлган ХХ асрда қилинган кашфиётларни амалга оширган олимлар қилган кашфиётларнинг асл моҳиятини Қуръони Каримда кўриб лол қолдилар бунга биз жуда кўп мисоллар келтиришимиз мумкин. Аммо бизда дунёвий фанларни ўқитиш баробарида бу каби фан оламидаги кашфиётлар ҳамон пинҳон қолмоқда. Лекин биз юқоридаги мавзуимиздан оғишмаган ҳолда эътиборингизни қуйидаги маълумотга қаратмоқчимиз.

«Newsweek» журналининг 1988 йилги сонларидан бирида молекуляр биология соҳасида ўтказилган илмий тадқиқот ҳақида гап боради. Шундай қилиб илмий тадқиқот мобайнида олимлар инсон ДНК сининг халқаро генетик заҳирасини тўпладилар ва худудий ва ирқий хилма-хил хусусиятга эга бўлган аёллар ДНК си ўрганилганда, уларнинг ота-онасидан ўтган ирсий маълумотлардан ташқари уларнинг барчаси учун умумий хусусиятга эга бўлган ДНК ҳудудлари мавжудлиги исботланди. Яъни, бу ДНК ҳудудлари бутун инсоният учун умумий бир хил хусусиятга эга ва бу тадқиқот хулосасига кўра инсонят бир онадан тарқалган. Бу эса ўз навбатида муқаддас китоблар Инжил ва Қуръонда марҳамат қилинган башариятнинг онаси Момо Ҳаво эканлиги илмий жиҳатдан тасдиқланди.

Бу каби тадқиқотларнинг яна бири ҳақида «Times» журналининг 1995 йилги сонларидан бирида гап боради. Бу сафар Аризона Университетининг генетиги олим Мишель Хаммер ҳудудий ва ирқий хилма-хил бўлган инсонларнинг Y хромосомалари гуруҳларини ўрганиб у ҳам бутун инсониятнинг аждоди бир экан деган хулосага келади. Шунингдек Мишел Хаммер: «Бу тадқиқот Ер юзининг турли қисмларида яшаётган инсонлар одамсимон маймунларнинг тадрижий тараққиёти давомида шаклланган авлодларидир, деган назарияни инкор қилиши шубҳасиздир» деб ёзади.

Ҳеч кимга сир эмаски, бу фоний дунёга келишимиз билан ўз фаровонлигимизни таъминлаш мақсадида турли дунёвий касбларни эгаллаймиз. Ҳатто баъзиларимиз дунёвий илмларни моҳир билимдони сифатида юқори мартабларни эгаллаганмиз. Албатта, илм эгаллаш ҳар бир инсон учун хосдир аммо дунёвий фанларни жоҳилона тарзда муққадас эътиқодимизга қарши қўйиш жоҳилликдан ўзга нарса эмасми. Шундай экан, қачонгача биз ёшларимиз онгига фан ва диний қарашларни бир-бирига қарши қўйиб сингдириб келамиз. Бу каби жоҳилликдан кўра илмсизлик яхши эмасми!?

Хулоса ўрнида шуни айтмоқчимизки дунёвий фанларни эътиқодимизга қарши қўймайлик бу илмлар бизга Аллоҳ таолонинг чексиз мўъжизаларни англаш воситасидир ва ёш авлод таълим тарбиясида ҳам бунга эътибор қаратсак мақбул иш бўларди.

Манба islom.uz сайти

Гуноҳ қилган киши қилган гуноҳидан тавба қилмоғи, афсус-надомат чекмоғи ҳамда унинг муқобилига гуноҳига каффорат бўладиган савобли амални қилишга киришмоғи лозим. Бордию нафс ундаги шаҳватнинг ғолиб келишлиги туфайли гуноҳни тарк қилишга йўл бермасада, жуда бўлмаганда инсон қилган гуноҳини ўчиришга лойиқ бўладиган бирор савоб ишни қилишдан ожиз қолмаслиги шарт. Шунда у савобли ва гуноҳли ишларни аралаштириб қилиб юрадиган кишилар жумласига дохил бўлади. Гуноҳларга каффорат бўладиган савобли ишлар қалб билан ҳам, тил билан ҳам, аъзолар билан ҳам бўлиши мумкин. Қандоқ бўлганда ҳам қилинадиган савобли амал қилинга гуноҳ ишнинг ўрнида, ҳар иккисининг ҳам келиб чиқиш сабаблари бир хил бўлмоғи даркор.
Қалб билан Аллоҳга тазарруъ қилишлик, чин дилдан гуноҳларни мағфират қилинишини сўрашлик гуноҳларга каффорат бўлади. Киши ўзини шунчалик ҳокисор тутмоғи лозимки, унинг ҳокисорлиги барчага баробар бўлсин. Кибрдан ўзини сақласин. Шунингдек, мусулмонларга яхшилик қилишни, тоат ибодатга мустаҳкам киришишликни қалбига тугмоғи ҳам гуноҳларга каффорат бўладиган қалб амалларидандир.
Тил билан эса, авваламбор ўз жонига қилган зулм (гуноҳ)ни эътироф этади, сўнгра шу гуноҳига истиғфор айтади. Жумладан: Эй парвардигор, мен ўз жонимга жабр қилдим, гуноҳ ишга қўл урдим, мени гуноҳларимни кечир, - дейди. Бундан бошқа истиғфор дуоларини ҳам айтади.
Аъзолар орқали қилинадиган амаллар: тоат-ибодатлар, фарз ва нафл садақалар ва ҳоказо. Ривоятларда айтилишича, гуноҳ қилинганидан кейин саккизта амал бажарилса ўша гуноҳнинг кечирилишини умид қилса бўлар экан. Тўрттаси қалб амаллари бўлиб, улар: тавба ёки тавба қилишни қасд қилиш, гуноҳлардан тийилишни ёқтириш, қилинган гуноҳга жазо келиб қолишидан қўрқиб юриш, гуноҳларнинг кечирилишидан умид қилиш. Тўрттаси аъзоларнинг амаллари, улар: гуноҳдан кейин икки ракъат намоз ўқиш, ундан кейин етмиш марта истиғфор ва юз марта “субҳаналлоҳил азим ва биҳамдиҳи” дейиш, сўнгра бирор нарса садақа қилиш, сўнгра бир кун рўза тутиш. Баъзи ривоятларда тўрт ракъат намоз ўқиш дейилган. Ҳадисда шундай дейилади: “Гуноҳдан кейин уни ўчирадиган савоб ишни қилгин” (Имом Термизий ривояти). Яъни, махфий гуноҳни махфий амал билан, ошкора гуноҳни ошкора амал билан каффорат қилгин, демакдир. Шунинг учун ҳам айтишадик: махфий садақа тунда қилинган гуноҳга каффорат бўлади, ошкора қилинган садақа кундузги гуноҳларга каффорат бўлади. Ишончли ҳадисда айтилишича: бир киши Расулуллоҳ с.а.в.га: Мен тунда бир бегона аёл билан бўлиб, у билан жимоъдан бошқа ҳамма нарсани қилдим. Энди менга Аллоҳнинг ҳукмини ижро қилинг, деди. Расулуллоҳ с.а.в. ундан: “Сен биз билан бомдод намозини ўқимадингми?” – деб сўрадилар. У: Ҳа, ўқидим, деб жавоб берди. Шунда Расулуллоҳ с.а.в.: “Савобли ишлар гуноҳларни ўчириб ташлайди”, дедилар. Бундан келиб чиқадики, намоз ўша гуноҳ учун каффорат бўлган экан. Расулуллоҳ с.а.в.нинг ўзлари айтганларидек: “Беш вақт намоз орада қилинган гуноҳларнинг каттасидан бошқа ҳаммасига каффорат бўлиб туради”.
Ҳарқалай мусулмон киши ҳар куни ўз нафсини ҳисоб-китоб қилмоғи, гуноҳларини санаб чиқиб уни савобли ишлар билан даф қилмоғи, гуноҳлардан тўхтамоғи лозим. Чунки, айтилган истиғфор то киши гуноҳлардан тўхтамагунича фойда бермайди. Ҳадисда айтилишича: “Қилган гуноҳига истиғфор айтиб яна гуноҳни қилаверишлик Аллоҳнинг оятини масхара қилиш билан баробардир”. Уламолардан бирлари айтган эканлар: “мен астағфируллоҳ деган сўзимнинг ўзига ҳам истиғфор айтаман”. Яна бирлари эса: “Тил учида истиғфор айтишлик ёлғончиларнинг тавбасидир”, деган эканлар.
Робия Адавия р.ҳ. айтадилар: “Биз айтадиган истиғфорнинг ўзи жуда кўп истиғфорга муҳтождир”. Яъни, қалбида гуноҳни яна такрор қилишга мойиллик бўла туриб Аллоҳга истиғфор айтган кишининг тавбаси ёлғончиларнинг тавбасидан бўлиб, истиғфори эса истиғфорга муҳтож бўлади.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси раисининг

биринчи ўринбосари Ҳомиджон Ишматбеков.

https://t.me/tuhur

Уламолар лафзий ихтилоф қилинган масалаларни муолажа қилишга ва уларнинг натижаларини батафсил ёритишга доимо ҳаракат қилиб келганлар. Ана шундай лафзий ихтилоф қилинган масалалардан бири амал ва имон масаласидир. 
 
Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ: “Амал иймондан эмас” деган.  Шофеъий, Молик ва Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳлар эса: “Амал иймондандир” дейишган. 

Уламолар мана шу масалани муолажа қилиб, ўртадаги ихтилофни лафзий деганлар. Чунки Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ ўз даврларидаги умумий вазият эътиборидан амал иймоннинг аслидан (яъни, шартидан) эмас, балки комиллигидан деган маънога урғу берган. Яъни имон амалсиз ҳам мавжуд ҳисобланади, аммо комил ҳисобланмайди, деган.

Қолган фуқаҳолар ҳам ўз даврларидаги умумий вазият эътиборидан амал иймоннинг комиллигидан эмас, балки аслидан яъни (шартидан) деган маънога урғу берганлар. Яъни имон комил бўлиши учун албатта, амал бўлиши лозим, агар амал бўлмаса, имон асло комил бўлмайди, деганлар.

Икки тарафнинг гапларини ҳам синчиклаб ўрганган киши уларнинг гаплари ҳар хил бўлса-да аслида, бир хил маънони айтаётганларини қийналмасдан тушунади.
Лекин шу ўринда ҳақли бир савол туғилади, нега ҳар бир тараф нариги тарафнинг ҳам иборасини айтиб қўймасдан ўзининг гапида қаттиқ туриб олган?

Яъни, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ бошқа фуқаҳоларга ўхшаб “Амал иймондандир” деб қўйсалар бўларди-ку? Фаразан у зотга: “Шунақа деб айтинг, барибир маъноси бир-ку” дейилганда у зот албатта: “Йўқ, айнан мен айтгандек айтишимиз керак” деган бўлар эдилар. Чунки юқорида таъкидлаганимиздек, умумий вазият айнан шундай ибора билан айтишни, шу маънога урғу беришни тақозо қилиб турган эди. Яъни, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ яшаган давр хаворижларнинг мавқелари юқорилаган пайт бўлган. У зот Бани Умайя ҳукмронлик қилган даврнинг охири ва Аббосийлар давлатининг бошланиш даврида ҳаёт кечирганлар. 

Бани Умайя даври хаворижилар энг кучга кирган давр бўлган. Бундан кўринадики, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ уларнинг эътиқоди мусулмон жамиятига ёйилиб кетишидан хавотир олгани учун ушбу масалани мазкур сўзлар билан ифодалаш керак деган. Чунки амал қилмаган одамларни кофирга чиқариш хаворижларнинг асосий қоидаларидан бўлган. Хаворижлар ушбу қоидаларини илк бор Али розияллоҳу анҳуга нисбатан ишлатиб, у зотни кофирликда айблаганлар. Яъни,  “таҳким”ни қабул қилгани учун у зотни куфр нисбатини беришган. Кейинчалик худди шу ишни Муовия розияллоҳу анҳуга ҳам қўллаганлар. Улар ўзларининг бу иддоларига “Ҳукм фақат Аллоҳнинг Ўзига хосдир” маъносидаги оятни ҳужжат қилишган ва шу ҳужжатларига биноан  амал қилмаган одамларни кофирга чиқарганлар. Улар бу ишда шу даражада ғулувга кетганларки, ҳатто катта ва кичик гуноҳ қилган одамларни ҳам кофирга чиқаришга бориб етганлар. Натижада хаворижларнинг ушбу ғулувлари мусулмон жамияти учун ўта хатарли тус олган. Чунки бундай ақидадаги кимсалар  ҳеч тап тортмасдан мусулмонларни кофирга чиқара бошлаган эдилар. 

Уларнинг ҳолатларини мулоҳаза қилган уламолар: “Агар 6,7 хаворижни бир жойга йиғиб ўз ҳолига ташлаб қўйсангиз улар ўша жойдан бир-бирларини кофирга чиқариб тарқалишлари аниқ” деган хулосага келганлар. Чунки хаворижлар бир йўналишда бўла туриб ва бир масжидда ибодат қилиб туриб ҳам ушбу услубларини қўллаганлар. Шунинг учун тарихга назар солсангиз улар аввал бошда бир фирқа бўлиб, кейин ўзаро бир бирларини кофирга чиқарганлари натижасида бир нечта фирқаларга бўлиниб кетишганини кўрасиз.
Хаворижларнинг мана шу ғулувдан иборат қарашлари афсуски, ҳозирги кунимизгача етиб келмоқда. Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ хаворижларнинг ушбу эътиқодларидан келиб чиқадиган хатарнинг олдини олиш ҳамда мусулмонларни ўзаро бир-бирларини куфрда айблаб қатл қилишларидан қайтариш мақсадида амал иймондан эмас деган гапларида қаттиқ туриб олган.

Демак, амал иймондандир деган гапнинг тафсилотини ва ундан қайси маъно назарда тутилганини аслида авом халқ билмайдилар. Зеро авомнинг одати фақат гапнинг сарлавҳасини қаттиқ ушлаб экани кўпчиликка сир эмас.

Энди Имом Шофеъий раҳматуллоҳи алайҳ сингари амал иймондандир деган фуқаҳоларнинг нима учун бундай деганларин

и синчиклаб ўрганадиган бўлсак, қуйидаги маъноларни билиб оламиз: Бу муҳтарам зотлар умавийлар ҳукмронлик қилган даврда яшаганлар ва уларни бу масалага қарашлари ўзгача бўлган. Яъни улар бу даврда қўзғалган муржиа фирқасининг жамиятга бўлган хатарини кўриб, уларга қарши ўз илмий фаолиятларини олиб борганлар. Муржиалар иймонга ҳеч бир гуноҳ зарари бермайди деб эътиқод қилишган. Яъни киши модомики мўъмин экан, бирон бир гуноҳ унга асло таъсир қилмайди, деб эътиқод қилишган. Гуноҳи кабира, яъни зино, ароқхўрлик, ноҳақ одам ўлдириш каби гуноҳларни қилган одам билан уни қилмаган одамнинг фарқи фақатгина жаннатдаги даражада бўлади деб ҳисоблашган. Шу билан мўмин киши агарки улкан гуноҳ содир этган бўлса ҳам жаҳаннамга кирмайди, деб эътиқод қилганлар. Бундай дейиш динни ва унинг мукаллафларга бўлган буйруқ ва қайтариқларини яъни, динда белгиланган ҳалол-ҳаромни ва шаръий нассларни инкор қилиш бўлиб қолади.  Бу бузуқ эътиқоднинг хатарини ҳис қилган уламолар амал иймондандир яъни унинг камолидан ёки аслидан деб ўз гапларига тафсилот бермасдан қаттиқ туриб олганлар.

Хулоса шуки, биз ушбу масалада у ёки бу фуқаҳолар ўз гапларида хато қилганлар деб айтолмаймиз. Чунки ҳар бир тараф айтган гапида масалага ўзига хос жиҳатдан ёндашган. Шунинг учун ҳам масаланинг тафсилотига ва тарихига назар солинса ҳар икки тарафнинг гапи ҳам ҳақ бўлиб чиқади.

Ҳозирги кунда имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг гапларининг зоҳирий маъносини маҳкам ушлаб олиб, у зотни муржиалардан деб айблашни ўзига эп кўрадиган айрим салафийлик даъвосидаги кимсалар учрайди. 

Аслида тарихга назар солинадиган бўлса, у зотга нисбатан бундай айбни мўътазилалар ва хаворижлар тўнкаганлар. Шунда беихтиёр уламолармизнинг: “Ҳозирда мўътазилийман деган одам қолмаган, лекин уларнинг айрим хато эътиқодлари сақланиб қолган”, деган гаплари нақадар ҳақ эканига яна бир карра амин бўламиз…   

Рустам ОХУНЖОНОВ

Абу Сано Маҳмуд ибн Зайд Ломиший Ҳанафий Мотуридийнинг “Тамҳид ли қоваидит-тавҳид” ҳамда Абдулмалик ибн Абдурроҳман Ассаъдийнинг “Шарҳул Ақоидин-насафия” асарлари асосида тайёрланди.

Манба: https://azon.uz

483-CАВОЛ: Масжидлар очилиб яна жамоат намозлари ўқила бошланди. Лекин сафлар орасини очиб, намозхонлар бир-биридан узоқлашиб намоз ўқияпмиз. Бу намозимизга нуқсон етказмайдими?

ЖАВОБ: Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим. Сафларни тўғрилаш ва жипслаштириш ҳақида келган буйруқлар тўрт мазҳаб уламолари томонидан ҳам мустаҳабликка кўра деб билинган, яъни, суннат деб қабул қилинган. Пайғамбаримиз алайҳиссалом саф ҳақида шундай дейдилар:

أقيموا الصف في الصلاة فإن إقامة الصف من حسن الصلاة (متفق عليه عن أبي هريرة رضي الله عنه)

“Намозда сафни тўғри қилинглар, чунки сафни тўғри қилиш намознинг гўзаллигидандир” (Муттафақун алайҳ)
Одатдаги шароитда бу суннатга амал қилишга кучли тарғиб қилинади. Уни тарк қилиш макруҳдир. Лекин карантин шароитида ижтимоий масофани сақламаслик касаллик тарқалишининг асосий омили бўлгани учун масофа сақлаш, хоҳ жамоат жойида бўлсин, хоҳ масжидда бўлсин вожиб даражасига кўтарилди. Чунки бу ишда жонни саломат сақлаш бор ва бу қоида бутун дунёда амалга татбиқ қилинмоқда. Албатта, вожибни бажариш учун суннатни тарк қилинади.
Демак, касаллик тарқалишидан сақланиш учун соҳа мутахассислари кўрсатмасига кўра саф тортилса ҳам, намоз бузилмайди, макруҳ ҳам бўлмайди. Чунки узрли ҳолат бўлганда бу суннат соқит бўлади. Ҳозирги кунда касаллик тарқалишидан қўрқиш ҳам узрлардан биридир. Касаллик тарқамаслиги учун сафларни орасини очишга эҳтиёж бор.
Бошқа томондан намоз ўқиш Аллоҳ таолонинг буйруғи бўлгани каби, инсон ўз жонини омон сақлаши ҳам У Зотнинг буйруғидир. Зеро Аллоҳ таоло Қуръони каримда бандаларига имкониятдан ташқари ишни буюрмаслигини баён қилади:

لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا

яъни: “Аллоҳ ҳеч бир жонга тоқатидан ташқари нарсани таклиф этмайди...” (Бақара сураси 286-оят)
Демак, жонимизни таҳликага қўймасдан намозни адо қилсак, ҳар икки буйруқни бажарган бўламиз. Буни ўзаро масофа сақлаш билан амалга оширамиз, шунда касаллик тарқалиши кескин пасаяди, хавф камаяди.
Банда доим имкони даражасида ҳаракат қилиб, ибодатларини бажаргандан кейин Аллоҳ таоло ҳақида яхши гумон қилиб, унинг фазлидан умид қилиш керак. Зеро яхшиликка мукофот, ёмонликка жазо берувчи Аллоҳ таолонинг ўзидир. Ҳамма нарсани кўриб, билиб турувчи зот, хоҳласа имконимиз даражасида қилган ибодатимиз учун ўзи ваъда қилган тўлиқ савобни беради.
Бандасининг ихлоси, жидди жаҳдига қараб, савоблар 700 баробаргача кўпайиши ҳадисларда баён қилинади. Худди менинг дуоим ижобат бўлмади деган кишининг дуоси қабул бўлмагани каби, Аллоҳ таолонинг раҳматига эгалик қилиб, намозимиз дуруст бўлмади, савоби камайди демаслик керак. Аксинча раҳматидан умид қилиш ва азобидан қўрқувни мўътадил тутиш талаб қилинади. Имконимиз борича амал қилиб, қолганига Аллоҳ таолонинг раҳмати ва фазлини сўрайлик. Шояд тез кунларда офият ва хотиржамликка эришсак. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Фатво ҳайъати. @diniysavollar

 Зиёвуддин домла Мирсодиқов

Тошкент шаҳар "Бўта Бува" жоме масжиди имом-хатиби